Friday, December 24, 2021

Parashat Shemot 5782

Yossi Lhungdim

SHEMOTH, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיַּרְא כִּי אֵין אִישׁ וַיַּךְ אֶת־הַמִּצְרִי

Vayyar ki ein ish vayyakh eth ha’mitzri…

(Koima aumpoi ti amu phat chun Egypt mipa chu ajep tai…)

~ Shemoth 2:12

Moshe Rabbeinu chu Paro insung a chun ahung khanglen ta’n ahi. Nikhat agavah le’n ahileh asopiteho kigimbolna hochu amu’n, chubep hilou in Egypt pasal khat in Hebrew mi pasal khat adeen pettah agatoh khatai. Moshe in jong ajiet-avei avele’n, koima aumpoi ti amu phat chun Egypt mipa chu chulai mun a chun ajeplhu ta’n ahi. Chuti chun athilong chu neeldi lah’a chun avui mang tai. 

Ajing nikho’n Moshe agavahdoh kit in ahileh Hebrew mi pasal 2 anakinah pet lhon agatoh kha ta’n; ama’n jong athiemmo jo pa chu aphoh in ahileh khatpa chun Moshe jah ah “Egypt mipa natha bang’a chu keijong tha ding nei ti ham?” ti’n ahin dawng in; chutichun athilbol chu Paro heng’a lhut in aumta’n, tha ding’a aum phat in Moshe jong Egypt a kuon in anajamdoh in, Midian gam lang anajuon ta’n ahiye. 

Ahileh Torah ivet leh Egypt mipa atha ding’a chu Moshe in “ajiet-avei ave’n ahileh koima aumpoi” ti amuphat a atha ahi ti’n akisun in; hinlah aban ivet be kit leh la amitha chu midang in jong ahet ahidan muthei in aum kit e. Chuti ahileh Egypt mipa atha masang’a “koima aumpoi…” kiti ichu ipi kiseina hintem? Rashi Hakadosh in Khazal ho pansan a ahilchetna ah “koima aumpoi” – Hebrew a “ein ish” kiti chu adang ahipo’n chuche Egypt mipa’a kuon chun khonung tieng Giur bol, Tzaddik ahung pengdoh dem ti’a Ruakh Hakodesh a avet a, hinlah khat jieng jong aumpoi ti amuphat a atha ah ahi ti ahiye. 

Moshe in Egypt mipa atha masang’a ajiet-avei avet kiti chu lhagao lang thil kiseina joh hi’a, chuche pet’a chu midang, koimacha umlou tina hidehlou ah ahijoi. Mefarshim ho’n aseinauva ahichu chuche pet’a chu Egypt mi adang koima vang umlou’a hinlah Hebrew mi hochu tamtah um uva ahinai. Chutoh kilhon a Hebrew mi pasal 2 kina teni jong chun athilbol chu ahetthei lhon ah ahiye. 

Aipi hileh tuchan’a isei hou chu athumakai tobang ahi’n; tuhin ithupi uva lut taleu hen. Gemara Masechet Sanhedrin 58b mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Goy khat in Yehudi khat chung’a khut alha tah’a ahileh chutobang Goy chu achung’a thina gei gotna peh ding ah ahi. Chuleh hiche hi hoi’a kuon kijildoh em itileh, “chuin ama’n jong ajiet-avei ave’n, mi koima aumpoi ti amuphat in Egypt mipa chu avo tai” a kuon ahiye. 

Chuti ahileh hiche Khazal ho thusei hi mundang hilou’a tuchung Parasha a Moshe in Egypt mipa atha’a kuon kijildoh tina ahi. Langkhat a Rambam, Hilkhot Melakhim, Perek 9, Halakha 8 mun ivet leh hitin akisun e: Af-al-pi shehu khayav mitah, eino neherag. Eipao in sei ding hileuhen,”thina chen gei gotna peh ding ti hijieng jong leh tha in aum ngeipoi” ti ahiye. Tidan chu Khazal ho’n tha ding ahi ati vang uva Yehudi khat chung’a khut lha Goy chu Halakha Lema’aseh a tha ding phallou tina ahikit e. 

CHuti ahileh Rambam in hilai mun’a Halakha asut hi ipi kiseina hitan tem? CHujong leh Khazal ho’n Gemara a aseipau hi ipi aseinau ham? 

Maran Yosef Karo ahung in, hilai mun’a Rambam thusei hi Kesef Mishneh ah hiti’n ahung hilchien e: khayav mitah – thina gei gotna peh ding ti’a akisei tieng jat ni aum e; khat chu mitah biydei shamayim (chunglang Beit Din a in thina gei gotna apeh ding) ahi’n, adang khat kit chu ahileh mitah biydei adam (noilang Beit Din in thina gei gotna apeh ding, ahilou leh midang khat in atha ding) ahiye. Hilkhot Rambam a kisun hi ahileh mitah biydei shamayim kiseina ahiye. Chuti ahitoh kilhon a chutobang Goy, Yehudi khat chung’a khutlha’a chu imu tah’a ahileh eima khuttah’a gatha jieng ding phal ahipoi. 

 Maran in Rambam thusei chu hilchetna apeh jieng vang in “iti dan a hiche Halakha hi Khazal ho’n Moshe Rabbeinu in Egypt mipa athana a pat ajildoh uva ham ti hetthiem ahahsa’e”  ti’n kushiya adong nalai e. Ajehchu Biydei Shamayim iti ding uva ahileh iti dan a Moshe Rabbeinu chun Egypt pachu akhuttah’a atha thei a ham? Moshe Rabbeinu in Egypt mipa atha’a kuon ijildoh ding uva ahileh Biydei Shamayim hilou’a Biydei Adam joh hiding dol ah hilou ham ti ahiye.  

Hiche kushiya pahi Mefarshim dang-dang tamtah in jong adong uvin, hilchetna jong tamtah ape uve. CHuche lah’a khat, Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in apehpa chu veute. 

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in aseina ah Gemara Masechet Sanhedrin a Khazal ho’n khayav mitah ti’a asei u jong chu adang ahipo’n Rambam sei bang’a khayav mita biydei shamayim ahibou e. Chuleh hiche Halakha hi iti Moshe Rabbeinu in Egypt mipa atha’a kuon kijildoh thei em itileh thil umdan chu hiti ahi. 

Abul lang’a inasei’u, Moshe in Egypt mipa atha chungchang’a pasuk “vayyar ki ein ish…” kitipa, Rashi Hakadosh in Khazal ho pansan’a hilchetna apeh chu velvet kit leuhen. Moshe in ajiet-avei avet’le chu adang hilou’a chuche Egypt mipa’a kuon chun khonung tieng asuon-apah Giur bol’a, Tzaddik ahung umkha dem ti’a ruakh hakodesh mangcha’a akhuol ah ahibou e. Hinlah mikhat jieng jong aumpoi – Ein Ish – ti amuphat’a atha pan ah ahi. 

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in aseina ah chu’a kuon a chu ipi kimudoh thei em itileh Moshe Rabbeinu in chuche Egypt mipa’a kuon khonung tieng asuon-apah Giur hinbol’a, Tzaddik ding anaum e ti mu taleh anathalou hiel ding tina ahi. Chuti ahileh Yehudi khat chung’a Goy khat in akhut hin lha tahen lang, eiho khut’a tha ding ahi tita leu hen aboi ding dan chu, Moshe Rabbeinu bang’a ruakh hakodesh mangcha’a mikhat suon-le-pah Tzaddik aum dem ti mu’a, hethei la koima akium po’n. Langkhat a Goy khat chu aphatmo lheh vang’a khonung tieng asuon-apahho Giur hinbol’a, Tzaddik hiding um thei ding ahin. Khayav mitah biydei adam iti kalseu hitobang miho (khonung’a asuo-apah Giur hinbol’a Tzaddik hiho) chu itha khah tei ding uva ahitai. (Tekahna a Gemara le Midrashim ho ivet leh Rabbi Akiva jieng jong chu Sisera lengpa suon-le-pah lah’a khat hi’a; Haman suon-le-pah ho jieng jong Bnei Barak a Torah sim um nalai ah ahiye) 

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in aseibeina ah chuti ahileh Yehudi khat chung’a akhut lha Goy tha ding kiti chu adang hilou’a ruakh hakodesh nei’a, ahung lhung ding hethei – Moshe Rabbeinu ho tobang ding bou’a phal tina ahi. Chujong leh mitah biydei shamayim ahijeh bou’a Ruakh Hakodesh kimangcha a ahibou e. Ajechu mitah biydei adam ahitah’a, Beit Din in athu ahin tanlhah kalse khonung’a asuon-apah ho itobang hidiu ham ti Ruakh Hakodesh dohna kinei a, kikhuol chilset ti aum khapoi (Tamar chungchang thudol jieng’a jong chu khonung a Leng David le Mashiakh hung penna ding hijieng jong leh achungthu tan’a anapang Yehuda, Yaakov Avinu le Yitzkhak Avinu hochun asung’a kijiel naosen chu itobang hi’a, khonung tieng koi hung pengdoh ding ham ti akhuol pouve). Chuti ahileh Khazal ho’n Gemara a asei uchu adang hilou’a Rambam seima bang’a mitah biydei shamayaim hibou ah ahiye ti kicheh tah’a mudoh thei ah ahi.

Aipi hileh Gemara a Khazal ho thusei hihen Hilkhot Rambam a kisun hitaleh, ihilchet tobang uva ahita’n, hijieng jong leh kushiya khat aum thou-thou nalai e. Hichu ipi ham itileh ipi ding’a Moshe in Egypt mipa chu atha khel-khel a ham? Egypt mite chu ihetsa ma bang uva Bnei Noakh daan-le-moul ho’n ahuop uva ahi’n chuleh ihetsa ma bang uva Bnei Noakh hochun Mitzvot juiding 7 bou anei uva ahiye. Chuleh hiche lah’a chu “Yehudi khat chung’a khut nalha a ahileh thina gei gotna namu ding” ti  seina thei ima aumpo’n ahi. Ahileh ipi ding’a Moshe in Egypt pachu atha ah ham?

Harav Zalman Sorotzkin in alekhabu sut, Oznayim La’Torah ah hiche ithudoh uhi Arizal min in hiti’n hilchetna ape e: Midrashim ho’a Khazal ho’n aseinauva thil chi 4 jaal’a Am Israel techu Egypt gam’a kuon lhatdoh’a anaum uva ahi. Chuleh chuche holah’a khat chu ipi ham itileh ajite hou (a numei hou) hefker a anakoilou jaal’u ahi ti ahi ( Tidan chu pasal ho’n ajiteu numei hochu phatecha aven uva, Egypt mite ho soh chun pang jieng jong leu anumei hou chung’a asoset uva, jon-thaanghuoi lang’a achung uva akichep ding uchu anaphal mong-mong lou uva ahi). 

Ahileh chuche nikho’a chu itobang thilsoh um a, chuleh Egypt mipa chun Hebrew mipa chu ipi jeh’a achuti adeen ham itileh Hebrew mipa jinu chu asuhset peh’a, chujou a chu miho heng’a ima aseilouna ding’a achuti deen ah ahiye. 

Harav Zalman Sorotzkin in aseina ah Moshe Rabbeinu in hiche thilsoh ho jouse chu ahet jeh’a Egypt mipa chu atha ah ahitai. Ajehchu hing-hoi tahen lang hileh aloi-aguol ho heng’a Hebrew mipa jinu asuhset chu kithang-at tah’a asei le ding, chutieng leh chun Egypt miho’n Hebrew numei hochu kichepna’a nei’a suhset ding ahi ti lunggel le thanopna ahin nei diu; chuta chu numei hochu hefker – anom tin in adei-dei alo’a kichepna a anei thei thil soh ding, Am Israel techu Egypt gam’a sohchanna a kuon pondoh lou’a um den ding uva ahitai. Hiche numei ho hefker a aumlouna ding uva Egypt mipa chu Moshe Rabbeinu in atha ah ahiye.

SHABBATH SHALOM LEKULAM