Friday, December 31, 2021

Parashat Vaera 5782

Yossi Lhungding 

VA’ERA, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֹּאמְרוּ הַחַרְטֻמִּם אֶל־פַּרְעֹה אֶצְבַּע אֱלֹהִים הִוא וַיֶּחֱזַק לֵב־פַּרְעֹה וְלֹא־שָׁמַע אֲלֵהֶם כַּאֲשֶׁר דִּבֶּר יְהֹוָה

Vayyomru hakhartumim el paro etzba El-kim hi, vayyekhezak lev paro velo shama alehem ka’asher dibber Hashem…

(Chuin doithem ho’n Paro jah ah hitin asei uve, “P-thien khutzung ahibou e”. Hinlah Paro in alungsung asutah in, P-thien in anasei bang in athusei’u angai peh tapoi…)  Shemoth 8:15


Gemara Masechet Sanhedrin 67b mun ivet leh Khazal ho’n hiche pasuk hilchetna apehna uva hitin asei uve: Hiche a kuon a hi ipi kimudoh em itileh thil kiti chu se’orah mu (se’orah hi chaang-chang jat khat; English a barley ti’a kiminvo) sang’a neojo ahileh thilha le doi ho jieng in jong asem-ji ahepouve. Chutoh kilhon a Egypt gam’a doithem ho’n jong hiit ahung laan a chu “P-thien khutzung ahi” ti’a asei uva ahi. 

Rashi Hakadosh in jong Khazal ho thusei pansan in hiche chung’a isut u pasuk hi hilchetna ape’n, hilai’a makat kinim (hiit mangcha’a P-thien in Egypt mite agotna) hi doithu thep man’a boldoh thei ahilou toh kilhon a, P-thien khutzung mong ahi ti’n doithem ho’n Paro jah ah asei uve ti ahi.

Ahileh lungdon umtah chu se’orah mu sang’a neo jo (tekahna a tuchung parasha toh kitoh a sei ding hileh hiit ) thil kiti chu iti dan a thilha ho le doithem ho’n asemdoh thei lou uva hintem? Hiche makat kinim masang’a chu thisan le uphoh mangcha’a P-thien in Egypt mite chu anagot ah ahi’n, chuleh hiche teni chu Egypt mi doithem ho jieng in jong athepnau mangcha’a anasemdoh thei uva ahiye. Hinlah makat kinim ahileh hiit kitichu se’orah mu sang’a neojo ahiphat’a Egypt mi doithem hochun asemdoh thei tapouve. Ipi jeh hintem? 

Mishna Masechet Ohalot, Perek 2, Mishna 3 ivet leh hitin akisun e: Itobang thil chun thildang khat chu maga u’masa a pat asuhbuoh thei em (tichu abuoh khat tohkhah a kuon abuohlou khat buoh thei, chujong leh  atahsa tah in tongkha tahih jong leh anapuh lele khah jeh a jong buoh kit thei ). Hiche donbutna chu ijat ham akisun in, chulah a khat chu ipi ham itileh se’orah mu ti’a len mithi gu (bone) jong ajao in ahi. Tidan chu se’orah mu ti’a len mithi-gu chu itahsa tah’a itohkhah leh kibuoh ding; chubep hilou’a itahsa tah in kitong kha tahih jong leh isakhao ham a ina poh lele khah tah jong leh kiboh thei ah ahikit e. 

Maharal Mi’Prague in alekhabu Gur Aryeh a asutna ah hiche Mishna pansan in hitin hilchetna ape e. Thilha ho le doi ho hin thil aboh kiti’a kuon tha/hatna akimu jiuva ahi. Chule Mishna Masechet Ohalot a kuon kimu chu mithi toh kisai’a bohna pahi aneopen’a seo’rah mu ti’a len chung bou’a umthei ah ahiye (se’orah mu sang’a aneo joh kalse bohna achung’a um thei talou tina ahitai).  CHutoh kilhon a thila ho le doi ho’n se’orah mu ti sang’a neo jong chung’a tha aneilou uva, se’orah mu sang’a neojo thil kiti chu asemdoh theilou uva ahita’n ahi. 

Chuta chu Egypt mite doithem ho’n hiit chu asemdoh theilou phat uva “P-thien khutzung ahibou e” ti’a asei uva, makat kinim chungchang’a chu Moshe le Aharon masang’a dingjou talou uva ahitai. Chuti chun Paro heng’a jong thil umdan asei uvin, hinlah Paro chun alung asutah in, Israel chate chu anasoldoh tapo’n ahi. Kidang tah chu Torah ivet leh hiche doithem ho thusei pa jeh’a Paro hin alungsung asuhtah toh akilou jojen e. Ajehchu chutilou hileh ipi ding’a Torah in hiche teni chu ahinsut mat ding ham; tidan chu a pasuk ivet leh “etzba el-kim hi” ti’a ahin sut chai-chai chun “vayyekhezak lev paro” ti’n akisun pai e. 

Chuti ahileh Egypt mite doithem ho’n “P-thien khutzung ahibou e” atiu chu ipi kiseina hi’a, chujeh a chu Paro in iti alungsung asuhtah a hintem? 

Chukit leh hilai pasuk hi phatecha ivet leh kushiya dohbe thei ijat ham aum e. Vetsahna a “velo shama lahem ka’asher dibber Hashem” – kah hi ivet leh hetthiem ahahsa mama jieng in ahi. Akisun bang’a imoh lah ding leh “Paro in athusei u angaipeh tapoi” kiti chu doithem ho thusei alahlou dan a che ah ahi. Hinlah chuti ding dan’a ilah ding leh aboi kit dan chu aban ivet leh “ka’asher dibber Hashem” (P-thien in anasei bang’a) ti’n akisun in  ahiye. Tichu “Paro in Egypt mite doithem ho thusei alahlou ding ahi” ti’a P-thien in Moshe anaseipeh toh akilou in ahi. Hinlah langkhat lang a P-thien in Moshe heng’a “Paro in alung asuhtah a Egypt mi doithem ho thusei jieng jong angai peh lou ding ah ahi” atilam aumkha poi. 

Chuti ahileh hilai a dohthei chu “velo shama lahem” kiti chu koi thusei angaipeh lou kiseina ham? 

Hiche i-kushiya houhi Rabbi Yekhezkel Landau, Noda Biyhuda le Tzalakh lekhabu sunpa in adong in hilchetna hoitah ape e. Ravpa’n aseina a amasapen a hetding chu “velo shama lhem ka’asher kibber Hashem” – P-thein in anasei bang in (Paor in) athusei u angaipeh tapoi – kitichu Paro in Egypt mi doithem ho thusei, “etzba El-kim hi”(P-thien khutzung ahibou e) ti’a asei u chu angaipehlou tina ahipoi; Hinlah Moshe le Aharon thusei chu P-thien in anasei ma bang’a Paro in alungsung asuhtah’a angaipeh lou kiseina ahijoi ti ahi. 

Ravpa’n aseibena ah chuti ahileh doithem ho’n “etzba El-kim hi” ti’a asei’u chu Paro in angaipeh tina ahi’n; chuna ban’a hiche doithem ho thusei jeh’a chu alungsung asuhtah ah ahi ti ahikit e. Ahileh hichu iti thil hithei a ham? “P-thien khutzung ahe ti” apom leh itidan a Israel chate chu asoldoh lou a hintem?

Rabbi Yekhezkel Landau in aseina ah hetding chu El-kim iti tieng hichun P-thien hina midat hadin – thutanna toh kitoh’a avaihomna pa avetsah ah ahiye. Hiche midat hadin dungjui’a hi nes itiu thilkidang (miracle) hohi umlou’a, leiset a thil jouse chu natural law toh kitoh a chelha ji ah ahiuve. Langkhat a P-thien min Yud-Kei-Vav-Kei, ahina midat harakhamim pa dungjui’a P-thien in leiset chung’a vai ahin hom tieng thilkidang hochu hung umbep jiuva ahiye. CHuleh Shemot 5:2 ivet leh Paro in “lo yadati eth Hashem (yud-kei-vav-kei pa kiseina)” (Ken Hashem chu koi ahi kahe khapoi) ti’n asei e. Ajehchu Paro in P-thien hina midat hadin, natural law toh kitoh a vaihom “El-kim” bouchu anahetkhah ah ahi. 

Ravpa’n aseibena a doithem ho’n Paro heng’a asei u “etzba El-kim hi” atiu jong chu adang ahipo’n, tuchan a thilsoh jouse chu “El-kim khutzung” ahi ti’a asei uva ahi; tichu nature a thilsoh ahibou e ti ahiye. Doithem hochu hung uva Paro heng’a “hiche ho jouse hi doi ahitapoi, P-thien thilbol ahita’n, Israel chate chu Moshe sei bang in Egypt a kuon soldoh ta’n” ti’a ahung sei u hinai sailou ah anahidan ah ahi. Atiel’a chu thilkidang soh jouse doi apat soh dan’a anagel jing uva, hinlah hiit ahung laan’a, amaho’n jong semdoh ding agot u leh asemdoh theilou phat uva chu Paro jah’a “nature a thilsoh ahibou e” ti’a ahung seilep kit uva ahitai. Chuta Egypt mite doithem ho’n ahung sei jeh uchun Paro in jong alung asutah in, “P-thien in anasei bang in athusei u, tichu Moshe le Aharon thusei chu anangaipeh tapoi”. 

Rabbi Yekhezkel Landau in akhumkhana a aseina ah chuti’a Egypt mite doithem ho’n Paro jah’a thilsoh chu nature toh kitoh a soh mai-mai ahi atiuva, Paro in jong alungsung asuh tah toh kilhon a, makat kinim jou-jou a gotna hung lhung, makat arov – gamsahang ho mangcha’a gotna chung’a chu P-thien in hitahi ahinsei ah ahiye: “lema’an teda ki ani Hashem bekerev ha’aretz” (hiche’a kuon a hi leichung jieng’a jong keima hi Hashem chu kahi ti nahet ding ah ahi – Shemot 8:18 ve’n). Hichu ipi kiseina ham itileh “thilkidang soh hochu El-kim a kuon ahi’n, nature a thilsoh ahe natiu na; veuvin tua hi Yud-kei-vav-kei – midat rakhamim pa mangcha’a Egypt a kuon kamite puidohna ding’a thilkidang tamtah kahin lhunsah ding, nes ahimong nai ti’a ti namu uva, koi kahi kichehtah’a nahet ding uva ahitai” ti ahiye.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM