Friday, January 7, 2022

Parashat BO 5782

By Yossi Lhungdim

 BO, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

הַחֹדֶשׁ הַזֶּה לָכֶם רֹאשׁ חֳדָשִׁים

Hakhodesh hajeh lakhem rosh khodashim…

(Hiche lha hi nangho ding’a lhaho luboh hiding…)~ Shemoth 12:2

Am Israel techu Egypt gam’a sohchanna mun’a kuon hung potdoh ding koncha ahitauve. Gotna chi 10 lah’a anukhah pen makat bekhorot – pengmasa ho thina bou chu vaat ah ahitai. Ahileh Egypt akuon ahung potdoh na ding’u lha – Nissan lha ahung lhun, chuche lha Rosh Khodesh ni chun P-thien in Moshe Rabbeinu chu lhathah chu anavetsah in, Mitzvat Kiddush Hakhodesh chu anapetai. 
Torah sung’a thucheng masapen “Bereshit” hilchetna apehna a Rashi Hakadosh in aseina ah Torah hi thupeh ho kisutna lekhabhu ahitoh kilhon’a hiche pasuk, tichu “hakhodesh hajeh lakhem rosh khodashim…” ahi kipan ding dol ah ahi. Ajehchu Mitzvat Kiddush Hakhodesh hi P-thien in Am Israel te heng’a thupeh anapeh holah’a amasapen ahi’n ahi. Hinlah khonung’a namdang-jatdang ho’n Am Israel techu “gucha-michom nahiuvin, migam hunam in nalah peh uve” ti’a ahin sei tieng uleh “Vannoi-leiset le asung’a jouse P-thien sem ahisoh kei in; aboncha ama’a ahitoh kilhon a anopna gam-gam chu aman adeilhen pen-pen ho apeh thei ahi” ti’a idonbut theina ding u ahi ti ahiye. 
Midrashim ho ivet leh Khazal ho’n aseinauva ma’aseh bereshit a kipat Egypt gam’a sohchanna a kuon Am Israel te ahung potdoh ding kuon chan uva chu chunglang Beit Din in “lha athah tai…” ti’a anaphondoh uva, lhathah chu anasuhthieng jiuva ahi. Hinlah hiche thupeh Kiddush Hakhodesh pa Am Israel te heng’a pehdoh ahi’a kuon noilang Beit Din in lha athah tai ti’a aphondoh’a, suhthiengna anei tokah chunglang Beit Din jieng in jong tha ima aneilou ah ahitai. Chutoh kilhon a Rosh Hashana ni’a P-thien in leiset mihem ho chungthu atan ding jieng jong noilang Beit Din a Am Israel te’n “Tishrei lha ahitai” ti’a ahin phondoh uva, lhathah/kumthah chu ahin suhthieng tieng uleh thutanna jong kipan ji ah ahibep e. Hijeh a chu tuchung Parasha ivet leh “hakhodesh hajeh lakhem”- hiche lha hi nang ho ding’a – ti’a kisun ah ahi. Tidan chu “lakhem” kiti thucheng in avetsah chu P-thien in Am Israel te heng’a “tu’a pat lhathah le thahlou nangho’a ahitai (nangho khut a kingam tina)” ti’a Moshe Rabbeinu heng’a asei ah ahi. 
Chuleh hiche Kiddush Hakhodesh pa toh kisai Halakha tamlou ve leuhen. Lhathah phondohna le suhthiengna chu Beit Din ho bou in tha anei ding’u, chujong leh alhompen’a mi 2 beh witness aum tei-tei ngai ding – tichu lha thah chu mi 2 beh in amu’a, Jerusalem khopi’a um Beit Din ho heng’a ahung sei tieng uleh bou lha athah tai ti’a phondohna um bep ding; lha khat sung’a chu alhom pen’a ni 29 beh um ding chuleh atam pen’a 30 khel umtheilou ding; kumkhat sung’a lha 12 um ding, hinlah kum ijat ham jouseh leh lha 1 kibelap ding (tichu lha 13 um ding tina, vetsahna a tukum jong lha 13 um)….chuleh adang dang…
 Langkhat a Jerusalem kisuhset a, Beit Din aumlou kalse Mitzvat Kiddush Khodesh pahi aumthei tapoi. Athalheng in Amoraim holah’a khat Hillel (amahi Hillel Hazaken ti’a kihe Hillel chu ahipo’n ahi) in calendar ahin gontoh pachu tuni nikho chan gei in akimangta’n ahi. 
Tukhang’a Kiddush Khodesh pa aumthei tahlou vang in lhathah toh kisai bolding poimo tah aum nalai e. Gemara Masechet Sanhedrin ivet leh Khazal ho’n aseinauva lha ahung thah’a pat akikhanlet tokah sung’a P-thien heng’a thangvahna sei ding ti ahi. Hichu adang hilou’a Kiddush Halevanah kisei ji pakhu ahiye. 
Hiche toh kisai’a Gemara Masechet Sanhedrin 42a mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve, “koi hileh lhathah thangvahna – kiddush Levana aphatcha sei’a chu Sh’china mai mu tobang ahi. Hiche hi hoi’a kuon kimudoh em itileh Kiddush Hakhodesh chungchang’a ‘hakhodesh hazeh’ ti’n akisun in, chuma bang chun Kiryat Yam Suf a jong ‘zeh Eli ve’anvehu’ ti’n akisun e”. Chuna ban’a chulai mun’a chu Abbaye in aseibena ah “Sh’china mai mu tobang” ahitoh kilhon a hiche thangvahna akisei tieng dinpum in akisei ji’n ahi. (Halakha lema’aseh a jong Kiddush Levanah isei tieng kiding ji ah ahi)
Harif in Ein Yaakov a hilchetna apehna ah hilaiya KHazal ho’n asei’u “Kiddush levanah sei’a chu P-thien sh’china mai mu tobang ahi” atiuhi “zeh” toh “zeh” teni gezera sava akoun ajildoh uva ahi ti ahi. (Torah drash pehna 13 midot holah’a khat chu hiche gezera shava hi ahiye).
Ahileh iti dan’a Birkat Kiddush Levana aphatcha sei’a chu P-thien Sh’china mai mu tobang’a kisei a ham? Chuna ban’a ipi atileh Egypt ahin dalhah kuoncha uva chu P-thien in hiche thupeh Kiddush Hakhodesh hi ahung peh khel-khel ah hintem?
Kushiya masapa hi Mefarshim tamtah in adong uvin, hilchetna jong tamtah apeuve. Hiche lah’a tamlou veleu hen. 
Maharsha in aseina ah Sh’china chu Eretz Israel bou’a Am Israel te heng’a hung kilah ji ah ahiye. Chuti ahileh Galut a ium phat uva Sh’china chu eiho masang’a ahung kilahna ji umlou tina ahitai. Hijieng jong leh lha ahung thah ji tieng hichun ipi avetsah em itileh P-thien in khonung tieng leh Am Israel te jouse galut a kuon eihin nungpui kit uva, agamthieng a ihin nungpui kit diu, chuche nikho tieng lechun P-thien sh’china chu imasang uva hung kilang kit ding avetsah ah ahiye. Chutoh kilhon a lha ahung thah’a, ahung kikhanglet sung’a khu Am Israel te’n Kiddush Halevanah isei tieng uleh khonung’a P-thien Sh’china ihin mu kit ding’u tobang ahiye ti ahi. 
Maharal Mi’Prague in Khidushei Aggadot a hiche toh kisai hin saotah asun in, eihon achomlam tah in seileuhen. Kiddush Levanah isei tieng asung’a khu itobang thangvahna kisei em itileh khonung tieng leh P-thien in lha jieng jong chu masang’a aloupina pa bang’a ahin semthah kit ding ti’n akisun e (Midrashei Khazal ho’a kisei bang’a Lha in P-thien heng’a complain anabol jeh a suhneo a um ah ahi). Chuni nikho tieng lechun lha jieng jong abul tiel’a P-thien in asem bang’a um kit ding ah ahitai. Tutadi a vang lha chu ahung thah tieng khang-khang’a, ni ijat ham jou leh nung khehsuh kit ji ah ahiye. Hiche lha hina pahi mihem hina tobang ahi’n, Mihem jong ahat phat um’a, akhehsuh phat um kit ji ah ahi. 
Maharal Mi’Prague in aseibena ah Kiddush Levana aphatcha seipa bep hilou’a, “kaballat pnei ha’shkhina”- Sh’china mai mu/lamto - toh kitekah thildang ijat ham aum e. CHulah’a khat chu ipi ham itileh, Gemara Masechet Shabbat Daf 127a mun a kisun bang’a “kaballat orkhim” – jin-le-leng lamdot jong ahiye. Mihem kiti chu “betzelem Elokim” a kisem ahitoh kilhon a Jin-le-leng lamto, ahilou leh maithah galamto kiti chu Sh’china mai lamto tobang ahi. Chuma bang’a lha athi’a ahung thah kit tieng maithah tobang ahi’n, hichu ilamto uva  P-thien ithangvah uva ahileh Sh’china mai kilamto tobang ahiye. Chubep hilou’a khonung tieng P-thien in lha chu abultiel’a aloupina pa bang’a ahin suhthah kit ding, chuma bang’a Am Israel te kom’a jong P-thien loupina Sh’china chu avel’a hung kilah kit ding ahi. Chutoh kilhon a tu-le-tu dinmun a Kiddush Levana aphatcha a kisei chu Sh’china mai kimu tobang ahitai.
Ahileh tu’n i-kushiya u anina pa chu veleuhen. Ipi ding’a Egypt gam’a kuon hungdoh ding kuoncha, akoi jouse Egypt dalha’a akisahboi cheng pettah uva chu P-thien in hiche Kiddush Hakhodesh pahi ahung peh khel-khel a ham? Hun-le-phat alemchang jep adang umlou ah hintem? 
Achomlam pen’a sei ding’a Kut ho jouse hi hiche Kiddush Hakhodesh ahi kingam ah ahiuve. Pesach hihen, Shavuot hihen, Yom Kippur hihen, Succot ipi kut hitaleh lhathah dungjui’a kimang ah ahisoh kei uve. Tekahna a hiche nikho hi’n lha athah tai ti Beit Din ahin phondoh a ahileh chuche nikho a pat a chu kisim a, Nissah lha bang ahileh lha hung thah jou ni 15 ni chu Pessach ni masapen hi ah ahi. Ahileh tu’a hi Am Israel te Egypt a kuon hungdoh diu ahitath toh kilhon a Kut ho hung kimang pan ding ahita’n, chuna ban’a Egypt gam jieng’a jong chu ahungdoh jiu jaan’a Pesach Mitzryaim pachu amanngai  diuva ahinalaiye. Chuti ahileh Pesach manna ding’a chu lhathah nikho hetlou hungpoimo ahitah toh kilhon a P-thien in hiche Mitzvat Kiddush Hakhodesh hi ahin peh ah ahitai. 
Langkhat a hiche a kuon a hi mussar heskel – kihilna thei thil loupitah mai mudoh thei aum in ahi. 
Rabbi Shimshon Rafael Hirsh in Mitzvat Kiddush Hakhodesh toh kisai in hitin dohna asem e: Khakhamim ho’n lha chu itih a thi’a, itih tieng thah kit ji em ti akhut dan ahetlou uva ahipoi. Masechet Rosh Hashana ivet leh lha athah tai ti’a Beit Din ho heng’a hettohsah a hung pang ji Witness hochu athusei’u jou ham, tah ham ti phatecha kholchilna kinei ji ah ahinalaiye (Khakhamim ho’n lhath le lhathah khotdoh ji ahetsau ahijeh a jou le tah chu ahetthei uva ahi). Chuti ahileh iti dan’a lhathah phondohna ding leh suhthiengna ding’a chu alhompen a mi 2 beh in amittah a amukhel-khel u ngai a ham? Lhathi phat le lhathah phat ho chu Khakhamim ho’n akhut uva, ahetdoh thei u ahileh witness umlou hiel’a calculation dungjui’a chu phondoh a pha hijieng lou ham?  
Rabbi Shimshon Rafael Hirsh in aseina ah ajehchu Mitzvat Kiddush Halevana hin thildang hilou’a phatseh a eima-le-eima kikholchil jing ding ti ihung hil nuom jeh’u ahi ati. Thil kiti chu mihem in iti kigel ji em, ima jouse ahiding dol’a angei bang’a machal jing le che jing bang’a kikoi ah ahi. Lha jieng jong chu ni 29 ahilouleh ni 30 jouseh leh angeina bang’a thah jing dan’a kigel ah ahi. Chutobang lunggel akinei jeh chun ikim-ivel a thilsoh ho khol’a, eima ding’a kihilna thei thilthah um inte ti koima’n akidon ji tapoi. Hitobang hina pachu adang hilou’a Egypt lengpa Paro hina chu ahiye. P-thien in Egypt gamsung’a thilkidang tamtah abol nung jieng jong chun alunggel ima akhelpo’n, thil hochu angeina bang’a soh in agel in, chutichun achaina gei in Israel chate chu ahin nungdel peh in, a-sepoy tamtah toh twipi-san mun a chun agachomlut peh nalaiye. Hiche ho jouse chu adang hilou’a Paro chun khatvei jieng jong kikholchilna phatecha aneilou jeh ahi’n ahi. 
Rabbi Shimshon Rafael Hirsh in aseina ah Mitzvat Kiddush Hakhodesh pa hin adang hilou’a hiche Paro hina toh kikaldel (opposite) – hitbonenut pachu apoimo dan ihung hil uva ahi. Henge, lhathi le lhathah chu mihem in calculate bol’a kholdoh thei ahinai. Chuleh hiche chu Khakhamim ho’n ahei uva ahipoi. Hinlah alhompen’a witness mi 2 beh, lhathah amittah a mu aum angai tei najeh chu adang hilou’a lha athah tai ti’a akimu tieng eima-le-eima kigel ding, lha athah tah leh kahinkho a ipi thilthah ngaicha am, tahsa le lhagao lang’a ipi akivaat um a, ipi kasemthah thei um am, thilpha itobang kabol a ka-hinkho a machalna um thei ding ham tiho kikholchilna nei ding ngai ah ahiye. Lhathah kiti chu mihem atamjo ding’a angeina bang’a lha kipei-pei a hung thah kit mai-mai himaithei ah ahi, hinlah Juda te ding’a hiche lhathah nikho hochu apoimona tamtah um ah ahi. Lhathah nikho chun Kut nikho ho itih a chu ding uva ham ti ihung hetsah uva ahinalaiye. Chuma bang’a hiche a kuon jildoh ding chu hinkho jong angeina bang’a moh machal jing’a, phat-le-nikho jong ahiding dol’a moh chejing ahilou dan geldoh jing ding ti ahi.   
Chuti ahijeh a Paro hina toh kikaldel vetsah Mitzvat Kiddush Hakhodesh pachu Egypt ahin dalhah ding kuon cha uva P-thien in Moshe Rabbeinu ahung peh khel-khel ah ahi.
SHABBATH SHALOM LEKULAM