Friday, January 28, 2022

Parashat Mispatim 5782

 MISHPATIM, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְשֹׁחַד לֹא תִקָּח

Veshokhad lo tikkakh

(Chuleh nehguh la hih in…)

~ Shemoth 23:8

Ipu-ipa tehou Egypt a kuon ahung potdoh u, ni 50 nichun P-thien amatah Sinai muol a amasang uva ahung kilah in, thusom 10 peh chu ipu-ipa tehou anape e. Chelai mun’a chun Am Israel te’n “na’aseh venishma” ti’n Torah pumpi jong anakisaan uvin ahi. 
Ahileh chutobang a thilsoh – mipi lakh 6 masang’a P-thien amatah ahung kilah – atepi thei ding umlou khop’a loupi, mihem khangthusim’a anaumkhalou chuleh nung umkit talou ding thilsohpa kichai-chai chun P-thien in Am Israel techu thildang hilou in mihem-le-mihem kikah a jui ding thupeh le daan-le-muol ho (Ivrit a Mishpatim ti’a kiminvo) ahin pe’pai in ahi. Chuleh hiche daan-le-muol holah’a pang thupeh poimo tah khat chu - thu dihtah’a tan ding, chule chuche na ding’a chu thutan’a pang “Shoftim/Dayyanim” ho’n nehguh “shokhad” alahlou diu ti ahi. 
Parashat Mishpatim ivet leh hitin akisun e: veshokhad lo tikkakh ki hashokhad ye’avver pikekhim visalef divrei tzadikkim. Tichu Torah in thutan-vaihom a pangho jah’a chu nehguh kiti him-him alahlou ding uvin thu ape’n ahi. Ajehchu nehguh kiti hin miching ho mit jieng jong achotsah in; thutah jieng jong aheikoi thei in ahiye. 
Gemara Masechet Ketubot 105a mun ah Khazal ho’n hitin asei uve: “veshokhad lo tikkakh” eino tzarik lomar shokhad mammon ella afilu shokhad devarim namei asur midelo ketiv “betza lo tikkakh”. 
Eiho hetthei ding’a sei ding hileh Khazal ho’n aseinauva “Nehguh la hih in…” kiti hi sum-le-pai bep kiseina ahipon; Kamcheng’a phatah’a kihou jieng jong phal ahipo’n ahi (tichu thutanna masang’a ding diho’n Thutan’a pang ding pachu kampha atho uva, alunglhai lhai na ding’a phatecha agahoupi kigot uva ahileh khatpa chu chuche ho kuon jieng’a jong chu akiven ngai ah ti ahi). Hichu hoi’a kuon kihethei em itileh nehguh iti tieng sum-le-pai toh kisai bouseh kiseina hitaleh Torah in “shokhad lo tikkakh” ti khel’a “betza lo tikkakh” ti’a asut ding ah ahi. (“betza” iti tieng sum-le-pai lang toh kisai’a “profit” atuong muna thei thil ho bouseh kiseina ahiye.)
Torah Temimah lekhabu in aseina ah hiche kamcheng jieng’a jong nehguh a kisim thei – shokhad devarim kiti hi vetsahna a mikhat chun Thutan a pang “shofet” pachu hundang-phatdang ho’a ahoupi khah ji jong hilou, hinlah Beit Din a thu tan ding anei phat’a Shofet pa masang’a chu kampha atho’a agahoupi’a ahileh hichu thutan’a pangpa ding’a shokhad a kisim thei ah ahiye. Hiche to kiloutah thilsoh khat Gemara (Masechet Ketubot 105b mun ve’n) a jong muthei in aum e. Nikhat Amorai Shmuel chu long chung’a atou in vadung ahin pal galkai in ahileh side lang khat aphah a, long’a kuon akum lhah kigot pet chun pasal khat ahung in akhut ahung tuh peh in ahi (phatecha akum theina ding a). Chuin Shmuel in jong “koi nahim? Ipi thu um ham?” ti’a adoh leh khatpa’n “Na Beit Din a thu tan ding poimo kanei e” ti’n adonbut e. Chulai mun a chun Shmuel in jong khatpa heng ah hitin asei e: Chuti ahileh kei nang thu tan ding in kalhing jou tapoi.  
Ipi jeh a Shmuel in hita chu asei hintem? Ajehchu achung’a khatpa’n thil abol chu neocha hijieng jong leh amani kikah a kiguijopna/kihetthiemtona  jatkhat um ahitah toh kilhon a Shmuel chu thutan in pang taleh sehnei-langnei na neokhat beh aneikhah thei ah ahitai. Long’a ahung kum a khatpa’n akhut ahung tuh peh mai-mai jieng jong chu sum-le-pai lang toh kisai’a tuonna thei “profit” ima um hih jong leh Shmuel ding’a shokhad – nehguh tobang ahitah toh kilhon a thutan a pan ding chu nuomlou ah ahita’n ahi. 
Chubep hilou’a Gemara Masechet Ketuboth ivet’a ahileh Khazal ho’n aseinauva shokhad lah phallou kiti hi thutanna mun’a athiemmo-pa/athiemmo-nu a kuon nehguh lah phallou ti bep hilou’a athiemjo-pa/athiemjo-nu a kuon jieng jong lah ding phal ahipoi. “Athiemmo ho lang’a kuon kalah a ahitah leh thutanna chu adihlou a katan tei ding ah ahi’n, hinlah athiemjo ho lang’a kuon kalah a ahileh thu chu adih tah’a katan thou-thou ding, chuti ahileh athiemjo lang ho’a kuon nehguh kalah a ipi asetna um ding ham” ti’a lunggel nei’a kithiemchanna thei aumpo’n ahi. Achomlam a sei ding’a nehguh kiti him-him phallou tina ahimai e. Ajehchu chuti’a “thu adih a akitan phot le aboipi” itii ding uleh Torah in thu adih tah’a natan ding uva ahi ti thupeh chu mundang a eipeh uva ahi (Devarim 16:19 ve’n “lo tatteh mishpat” – thu dihlou tah’a tanlou ding ti’n akisun e).
Chuna ban’a Shokhad lahlou ding kiti hi Khazal ho’n aseinauva khat’a kuon lah’a khat’a kuon lahlou bep hilou’a thutanna mun a ding ho, akoi-akoi hileu alangni uva kuon lahlou ding ti ahi. 
Ahileh shokhad – nehguh kiti chu ipi lom-lom hi’a Torah in achuti thet hintem, chuleh iti dan’a thu adihtah’a kitan ding lai khat ahilou lang tah’a aheikoi jou jieng ah ahidem? Hiche thudoh hi Khazal ho’n Gemara Masechet Ketubot 105b mun’a adong uvin, hiti’n adonbutna jong ape uve: Ajechu mihem kiti hin eima mitmona le thepmona ho akimu jipo’n (tichu akoi jouse adih’a kikikoi sohkei ji) ahi. Chuleh mikhat chun midang khat’a kuon nehguh ahin lah ji tieng hichun amani kikah’a kihetthiemtona le kiguijopna khat atum in ahin semdoh ji’n, amani chu khat tobang ahin so ji ta’n ahi. Chutieng le Dayan pa’n chuche nehguh alah jeh chun anehguh lahna pa chungthu chu ama chungthu bang in akilah ji ta’n, amitmona ho jieng jong amu ji tapoi. Ipi ham”Shokhad” kiti thucheng chu? “shehu khad” tina ahiye (tichu ama chu khat ahi tina; hichu ipi kiseina ham itileh anehguh lah chun Dayan pa le anehguh lahna pachu khat aso tina ahi). 
Chubep hilou’a nehguh toh kisai’a Khazal ho’n aseinauva thutanna mun’a mi ahung kiheh tieng ingailut ahiloule ikinaipi khat ajao kalse Dayan/shofet pa ding phal ahipoi. Chuna ban’a akiheh ho lah’a khattou chu imi-muda khat ahikhah tah jong leh thutan a pang ding phal ahipo’n ahi. Negi’ah k’tana tichu eima thutanna tongkha/kikhelsah thei thil neocha aum jieng jong leh hichu shokhad toh thakhat ahijieng in ahi. 
Sefer Halakhot tamtah inei lah uva chal lang mama jieng khat chu Shak ti’a jong kihe Shiftei Kohen ahiye. CHuleh hiche lekhabu hinsun a chu Poskei Akharonim holah’a minthang tah mai, Rabbi Shabbetai Kohen ahi. Amahi tu kum 400 masang’a chu anapeng ah ahi’n, alekhabu sut holah’a minche pen tiding, Shiftei Kohen pa jaal’a vannoi in akihet toh kilhon in Shak ahilouleh Shiftei Kohen ti’n jong akiminvo pai-pai in ahi. (Shiftei Kohen lekhabu hi Shulkhan Arun sung’a Yore De’ah le Khoshen Mishpat ho hilchetna le piskei halakha ahiuvin ahi; Tulai’a Shulkhan Aruk khelek Yore De’ah le Khoshen Mishpat sim jouse’n Shiftei Kohen toh kisim khom tei-tei tobang ah ahitai)
Ahileh Rabbi Shabbetai Kohen ho phatlai a thilsoh khat veu hite. Nikhat Baal Shiftei Kohen le aloi khat kikah’a sum-le-pai toh kisai boina ahung pengdoh ta’n ahi. Akoi joh sang athiemmo ding nomlou, anigel gel lhon a dih akisah cheh lhon toh kilhon chun athuchu moh’a seitoh thei ahitapo’n, hichun amani’n jong achungthu ho’n seicham ahina ding chun chuphat laiya g’dolei hador holah’a khat, chule Novhardok kho’a Rav, Rabbi Avraham Aba heng’a che’a thutansah ding in akinopto lhon tai.
CHuti chun din Torah anei nikho hung lhun masang se chun Rabbi Shabbetai Kohen in jong lekhabu vetthei chan ave’n; Talmud hitah tah, Rambam hitah ta, chuleh piskei halakhot vetthei jouse ave’n, thutanna mun a chu ama adih teina ding’a pan la ding chun akiging vam setta’n ahi. 
Ahileh Din Torah anei ding nikho chu ahung lhung ta’n, agolpa toh chun Novhardok mun chu ajon lhon ta’n ahi.  Rabbi Shabbetai Kohen chu phatecha kiging’a che ahitoh kilhon chun thutanna mun’a chu Dayan pa’n ama ajosah tei ding akinem in; jou tei-tei ding chun akikoi jieng in ahiye. CHutichun din chu ahung chelha ta’n, Rabbi Shabbetai Kohen in jong akigin dan toh kitoh chun Dayan pa masang’a athepmolou dan ho asei in ahi. Hinlah thulhuhna ahung kisem ta’n, Rabbi Avraham Aba chun Rabbi SHabbetai Kohen joh chu amosah ta’n ahi. (Hetding chu tulai bang’a TV, Computer le Smartphone ho umnailou ahitoh kilhon a Rav len ho jieng jong chu amel u itobang ahi anakimoh hetlou ah ahiye. Rabbi Avraham Aba jieng jong chun Rabbi Shabbetai Kohen chu Shiftei Kohen lekhabu sunpa ahilam anahetphahlou ah ahi. )
CHuta Dayan pa’n amajoh ahin mosah phat chun Rabbi Shabbetai Kohen jong chu alung dong lheh jieng ta’n, Dayan pa heng’a chun hiti hin ngehna anei e: Kavod Harav, Talmud, Rambam, Rishonim le Piskei Halakhot ho jouse toh kitoh a kadih dan kasei ah ahi’n, chuti ahileh iti dan a khayav kahi thei ham, lungset in neihin hilchien thei dem?. Rabbi Avraham Aba chun thu tam seilou in atouna mun’a kuon ading doh in, alekhabu kikoina sifriya a kuon chun lekhabu khat ahin ladoh in, Rabbi Shabbetai Kohen jah ah hitin asei e: Kum ihat ham masang chun kakom’a hiche lekhabu hoitah hi ahung lhung in. Koi sut hi’a, itobang mi ham ti kahepoi. Hinlah alekhbu sut kasim in ahileh asung’a kisun hohi pai ding khatcha kamupo’n, asunpa hi Talmid Khakham lentah mai, Torah hetna sangtah nei ahiding kamudoh jieng e. Tuni’a kathutanna jong hiche Shiftei Kohen lekhabu a kisun piskei halakhot hotoh kitoh’a katan ah ahi’n, hiche dungjui’a chu nang joh namo ah ahi.
Chuphat chun Rabbi Shabbetai Kohen in jong koi ahi Rabbi Avraham Aba jah’a chun akiphongdoh in, Shiftei Kohen lekhabu sun’a chu koima dang hilou’a ama ahidan aseipeh e. Chuleh chulai mun’a chun Rabbi Shabbetai Kohen in kipahtah le thanom tah in hitin asei e: Khazal ho thusei ichan a loupi’a chuleh “Ein adam roeh khova le’atzmo” ( mihem kiti’n eima mitmona le thepmona akimu ji po’n ahi) atiu chu ichan a dih ah hitam. 
Ba’al Shiftei Kohen jieng jong chu chuchan a Tzaddik le Talmid Khakham ahijieng vang’a negi’ah tichu athu in ama ahin tohkah phat a ama mitmona le thepmona pa amu theilou ah ahitai. Chubep hilou’a amatah in asut lekhabu le piskei halakhot ho dungjui’a themmo ahijieng lam jong anakihetphahlou ah ahinalai e. Hiche chu Ba’al Shiftei Kohen in ahin hetdoh phat’a  Khazal ho thusei pa adih dan avel’a ahin mudoh kit’a hitachu asei ah ahi. Aipi hileh hiche a kuon shokhad kiti chu ichan a phalou ham, chuleh ichan gei’a chu shokhad iti tieng negi’ah neocha jieng in jong mihem mit achotsah thei em ti mudoh thei ahiye. 

SHABBATH SHALOM LEKULAM