Friday, June 24, 2022

Parashat KORACH 5782

 KORACH, 5782


Yossi Lhungdim

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כִּי כול־הָעֵדָה כֻּלָּם קְדֹשִׁים וּבְתוֹכָם יְהֹוָה וּמַדּוּעַ תִּתְנַשְּׂאוּ עַל־קְהַל יְהֹוָה

Ki kol ha’edah kullam kedoshim uvtokham H’ umadu’a hitnasse’u al kehal H’

(Ajehchu mipi hi anam-pumpi’a thieng’a alah uva P-thien cheng’a ahi, chuti ahleh ipi ding’a nangni atumbeleh a P-thien nam-mite chung’a nakidopsang lhon a ham?) ~ Bamidbar 16:3 

Pirkei Avot, Perek 5, Mishna 17 ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: kol makhloket shehi leshem shamayim, sofah lehitkayem. Veshe’einah leshem shamayim, ein sofah lehitkayem. Eijo hi makhloket shehi leshem shamayim? Jo makhloket Hillel ve’Shammai. Veshe’eina leshem shamayim? Jo makhloket Korach vekhol adato. 
Eipao a sei ding hileh : Leshem shamayim a ding’a hung pengdoh makhloket kiti taphot chu achaina tieng atup-adoi aguilhung tei ji’n; Hinlah leshem shamayim hilou Makhloket kiti chu achaina tieng atup-adoi aguilhung ji poi. Hoiche chu Makhloket leshem shamayim hi’a ham? Hillel le Shammai kikah a Makhloket chu ahi. Chuleh leshem shamayim hilou Makhloket chula? Korach le akigopkhompi ho kikah’a Makhloket chu ahiye. 
Hilai a “Makhloket Korach vekhol adato” kiti makhloket pahi tuchung Parasha a kisun, ipu-ipa tehou Egypt a kuon ahung potdoh uva, gamthip gam’a anavaitham lai uva kinah-kibou le kibungkhenna hung pengdoh pachu ahiye. Korach in Reuven phung’a kuon Datan le Aviram, chuleh Pelet chapa Onn chu ahin kipui in, amaho lamkaina chun phung-lamkai cheh mi 250 toh ahung uvin Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen heng’a hitin ahung sei uve: mipi hi anam-pumpi’a thieng’a alah uva P-thien cheng’a ahi, chuti ahleh ipi ding’a nangni atumbeleh a P-thien nam-mite chung’a nakidopsang lhon a ham?
Parasha toh kisai’a isunglut masang uvin Mishna toh kisai thu tamlou sei leuhen. Tuchung Parasha a kisun ma bang’a Korach le anungjuiho chu hung uva Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen teni chu ahilou-lou’a ahung ngoh uva, chuta chu akikah uva makhloket pengdoh a ahiye. Hinlah Mishna ivet leh Khazal ho’n “Makhloket Korach lekhol adato” – Korach le akigopkhompi ho kikah’a Makhloket ti’n asei uve. 
Hilai mun’a hin Mefarshim tamtah achomlut uvin, hitin dohna asem uve: Ipi atileh Korach le akigopkhompi ho kikah’a Makhloket ti’a kisei a Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen kiminphah talou a hintem? (Tidan chu Makhloket hi Korach le anungjuiho toh Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen kikah hilou a, Korach le akigopkhompi ho kikah sung jo dan a kisei a ahiye). Chuna ban’a ipi atileh Makhloket masapa – leshem shamayim pa’a chu Hillel le Shammai kikah’a Makhloket ti’a kisei’a, alangto’a amin u kiphapoh a ham? 
Mefarshim ho’n hiche ithudoh u toh kisai hin hilchetna tamtah pe jieng jong leu atamjo’n hiche thudoh toh kisai’a hilchetna apeh u chu hiti ahi: Makhloket leshem shamayim kiti chun khat-le-khat kikah’a kingailutna adailhah sah poi. Hitobang Makhloket chu thutah hung dohna ding le P-thien min suhthiengna ding ti ahitoh kilhon in akiniel ho kikah’a kibungkhenna, kivetdana le kithetna ima apensah po’n ahi. Chuti chun Beith Hillel le Beith Shammai kikah’a kum chujat makhloket anaum jieng vang in amaho kikah’a akingailutnau abei deh po’n, Gemara Masechet Yevamot 14b a kisei bang in achanu tehou le achapa tehou akichengto uvin, anakilato jing uvin ahi. Chubep hilou in Gemara Masechet Sotah 5a mun a Khazal ho’n aseinauva P-thien in mi-kiletsah/kihoithosah pa heng’a hitin asei e,”nang le kei munkhat a iumkhom theilou ding ahi”. Langkhat a Beith Hillel toh Beith Shammai kikah’a makhloket a chun  Bat Kol jieng jong ahung kigol pha peh in, “Halakha chu Beith Hillel dungjui hiding” ti’n ahung sei nalai e. Chuti ahitoh kilhon a Makhloket leshem shamayim pa’a chu Hillel hihen Shammai hitaleh, anilhon a aminlhon kiphapoh a ahi. 
Langkhat a tuchung Parasha a kisun Makhloket pa toh kisai hila, athu che dan ivet a ahileh Korach le anungjui, akigopkhompi – aloi-agol ho toh Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen kikah a makhloket dan in aum in ahi. Hinlah Khazal ho’n “makhloket korach lekhol adato” ti’n Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen min aphapoh tapouve. Ipi jeh in em? Hetding chu Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen teni’n Korach le anungjui hochu leshem shamayim a ding’a akidintepi lhon a ahibou e. Chuti ahijeh chun Moshe Rabbeinu hihen, Aharon Hakohen hitaleh, Korach le anungjui ho chung’a ngailutna ananeilhon pachu anadailha deh poi. Chuti ahijeh tah-tah a chu Moshe Rabbeinu in “jingkah le kihe tante” ti’a Korach le aloi-agol hochu abul tiel’a “jingkah le hung uvin” ti’a anathulhah a ahiye. Rashi Hakadosh in aseima bang’a “jaankah a Tshuva ananei khah uleh” ti ahi. Chuta Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen in leshem shamayim ding bouseh a anakidintepi lhon a, hinlah Korach le aloi-agol, akigopkhompi ho’n leshem shamayim panglou hiel’a thangthipna jeh’a ahung kidintepi u ahitoh kilhon a “Makhloket korach lekhol adato” ti’a Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen teni min kiphapohlou a ahitai. 
 Langkhat a Maharal Mi’Prague in alekhabu sut Derech Khayim (Pirkei Avot perush apehna lekhabu) a hitin dohna asem e: Khazal ho’n hoiche chu makhloket leshem shamayim ham ti’n dohna asem uvin, Hillel toh Shammai kikah a makhloket chu ahi atiuve. Chuleh hoiche chu makholet she’einah leshem shamayim ham ti’n dohna asem uvin, Korach le akigokhompi ho kikah’a makhloket chu ahi ti’n asei kit uve. Chuti ahileh makhloket leshem shamayim umsun chu Hillel le Shammai kikah’a makhloket pa bouseh chu hi’a Khakhamim dang-dang ho kikah’a makhloket hochu leshem shamayim hilou a hitan tem? Chuna ban’a makhloket she’eina leshem shamayim chu Korach le akigopkhompi ho kikah pa bou dan chun asei uvin. Chuti ahiding leh makhloket dang-dang hochu aboncha leshem shamayim hikit a ham? Hita chu isei ding’a ahileh abul toh aleh kikah’a stirah, tichu kikal a potdoh a ahitai. (tidan chu Mishna chu phatecha ivet a ahileh *jo* - English a “this”, tia specific tah’a kisei - kiti thucheng Khazal ho’n aman uva ahi. Chuti ahileh makhloket leshem shamayim dang umlou a, chuleh makhloket she’eina leshem shamayim jong adang umlou dan’a potdoh a ahitai) 
Chuti ahileh hilai mun’a Mishna a hi Khazal ho’n ipi ham aseinom u?
Maharal Mi’Prague in aseina a hilai’a Khazal ho’n asei pauhi adang ahipo’n makhloket leshem shamayim hihen makhloket she’eina leshem shamayim hitaleh, ani-ni a ahin lahkhom uva, hoiche chu leshem shamayim thengsel hi’a, hoiche chu she’eina leshem shamayim thengsel ham ti ihung hil uva ahi. Makhloket leshem shamayim dangho ahileh Hillel toh Shammai kikah’a makhloket pa tobang ahipo’n, chuma bang’a Makhloket she’eina leshem shamayim dang ho jong Korach le akigopkhompi ho kikah’a Makhloket pa toh thakhat ahikit poi ti ahi. 
Hillel toh Shammai kikah’a makhloket pachu abul’a pat achaina gei – aboncha a leshem shamayim hi’a ahi. Hinlah khonung’a Khakhamim dang-dang ho kikah’a makhloket ho ahileh vang leshem shamayim hijeng jong leh thildang-dang jong kigol a ahitai. Tichu leshem shamayim thengsel hitalou a, kavod, kinah, ga’avah ho jong ijat ham jaopha ji a ahita’n ahi. 
Langkhat a Korach le anungjui ho kikah’a makhloket tilou Makhloket dang hochu she’eina leshem shamayim hijieng jong leu aboncha kei’a eina leshem shamayim hidehlou a ahi. Tidanchu eina leshem shamayim hijieng jong leh leshem shamayim ahina jong themcha beh anajaopha tei ji a ahiye. Korach le anungjui, akigopkhompi ho kikah’a makhloket ahileh vang abul’a pat achaina gei leshem shamayim hina khat jieng jong jaolou va ahitai.  
Ahileh tu’n i-Parasha u toh kisai in lut taleu hen. Hitobang makhloket gimnei, leshem shamayim ahina themcha jieng jong umlou kidehna le kidintena chu iti hung pendoh a ham? Khazal ho leh Mefarshim ho’n ajeh tamtah apeu vin. Khenkhat in ajinu in thuphalou amop jeh ahe atiuvin; Khenkhat in agaomu amukhel jeh ahe atiuvin; Khenkhat in ahileh lamkai hina adei jeh ahe atiuve. Aipi chu hileh aboncha “divrei Elokim khayim” tichu P-thien thuhing ahisoh kei uvin ahi. Hijieng jong leh hiche ajeh kipe holah’a achallang pen tithei chu Lamkai hina adei jeh chu ahipen e. 
Levi chapa Kehath chun chapa 4 – Amram, Yitzhar, Khevron le Uziel – anei in, amaho lah’a aneopen chu Elizafan pa Uziel chu hi’ah ahi. Kehath chapa tahpen Amram chapa teni - Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen ahilhon leh khat leng hi ah ahita’n, khat ahileh thempu-chungnung a pang ah ahitai. Korakh kinepna chu hiti ahi: Kehath chapa 4 holah’a atahpen Amram chapa teni in panmun len le loupi cheh atuh lhon’a ahitah leh, ama (Amram) nuoi chet’a keipa Yitzhar ahitoh kilhon a keiho insung lamkai ding’a chu koi dang hilou’a kei (Korakh chu Yitzhar chapa teho lah’a upa pen hi ah ahi) tei ding ti ahiye. Hinlah ama kinepna abang tapon, alah uva aneopenpa, Uziel chapa Elizafan johchu Kehath insung lamkai ding in P-thien in ahin gong tai. Hichun Korach chu engsetna le thangthipna’n ahung dim jieng ta’n, lamkai hinomna le kavod pa adeina pachun hichan a chu apuingol a, chuna ban’a amabep hilou’a phung-lamkai mi 250 jieng jong apuimang ah ahitai. 
Langkhat a lungdon umtah chu Korach hin ipi atileh tu vaikhonung peh’a alunglhaina louna ahung vetsah’a boina ahung sem pan a ham? Uziel chapa Elizafan lamkai hina chu adeichat’a, athangthip tah’a, thil kibol dan chu alunglhai lou leh apet’a chu anasei mo ham? Hetding chu Elizafan lamkai a akilhenna hi Levi te misim “census” kilah lai chu ahita’n, hichu Egypt a kuon ahungdoh u, kum 2 kipatna, lha 2 na Iyyar lha’a thilsoh anahiye. Korach le anungjui, aloi-agol ho ahung uva boina ahung semnau hi gamvelhi ho hung kinungle jou a thilsoh ahi’n. Chuti ahileh amapen a 10 Av ham a soh tina ahiye. 
Chuleh Korach in ahin kipui phung-lamkai mi 250 hochula Kohen Gadol hina dei ngen ahikit uve. Chuti ahitoh kilhon a boina hung sem kit uva ahi. Chuti ahijong leh amaho chung’a jong hetthiem hahsa cheh kit a ahi. Aharon le achapate ho Kohen ding’a akilhen doh uva akithenso ni’u chu Mishkan kithenso ni chu ahita’n. Khenkhat ngaidan a bon Sinai muol a Torah hung kipeh chu ahitai ti ahiye. Chuti ahileh phat chujat che nung’a ipi atileh Korach toh hung kitho uva Kohen Gadol hina chu ahung nungchu kigot uva ham? 
Ha’Rebbe Mi’Lubavitch in Likutey Shikhot a hiche i-kushiya toh kisai hilchetna hoitah khat hiti’n ape e (Ravpa hilchetna hi saotah ahi’n eiho’n achomlam tah’a isei diu ahitai). Meraglim ho toh Makhloket Korach le’adato hin kimatna anei a ahi. Ihetsa ma bang uva gamvelhi ding’a kisol Meraglim hochun agam chung’a hitobang thu phalou asei jieng uva ham itileh adang hilou’a gamthip-gam’a chu umden a Torah bouseh’a kisahboi a phatecha kidii jing ding ti adei jeh u ahi. Amaho’n ahet uchu ipi ham itileh agam lut taleu Moshe Rabbeinu umtalou ding, chuna ban’a leiset thil a ahung kisahboi pan tah diu toh kilhon a Torah a chu ahiding bang’a kidii theilou diuva ahitai. Meraglim ho geldan a “ma’ase sang’a limud pa alen joi “ti ahi. Hinlah Moshe Rabbeinu in ajah uva “ma’ase joh alen jo’n ahi” ti’n anasei e. Chuphat a chu Korach hung kipan’a Moshe Rabbeinu ahin deh a ahitai. 
Ravpa’n aseina a limud Torah lang ahitieng Moshe Rabbeinu chu midang-dang sang’a alet joh ding hetsa ahi. Hichu Korach jieng in jong apom a ahiye. Ajehchu P-thien amatah’a kuon Torah gasang’a chu koidang hilou’a Moshe Rabbeinu hi a hi. Langkhat a Korach le aloi-agolho ngaidan a Mitvah suhbulhit ding toh kisai, tichu ma’aseh pa ahitieng akoi jouse kibang a ahitai. Am Ha’aretz khat in Tefillin alah’a avei a ahileh Mitzvat Tefillin asuhbulhit jieng; Chuma bang’a gedolei hador khat in jong Tefillin alah’a avei a ahileh Am Ha’aretz pa bang’a Mitzvat Tefillin asuhbulhit kit a ahi. Akikhetna ima aumpoi ti ahiye. 
Ahileh Meraglim ho ahung kile jou uva gamthip-gam a umden ding ahin som uva chu Moshe Rabbeinu in ajah uva “ma’ase (tichu tahsa tah’a Mitzvot ho suhbulhit ding) alenjoi “ ti’a ahin sei phat a Korach le anungjui, aloi-agol hochu hung kipan uva Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen jah’a “chuta limud sang’a ma’ase alet joh tah’a ahileh mi jouse kibang’a akihitan, ipi ding’a nangni atum’a nakidopsang lhon ham?” ti’a amani thusah tah’a mipi lamkai a kitunglhon dan’a ahung ngoh uva ahi. 
Hiche jeh’a chu Korach le aloiho phat chuchan pichu thipbetcha anaum uva, alunglhai lounau chu alungsung uva anakipoh uva anahiye. Hinlah khet hameraglim jou’a chu tunvang phat lemchang ahitai ti’a laamkuol ahin tho uva ahitai. 
Ha’Rebbe Mi’Lubavitch in aseina a Moshe Rabbeinu in Meraglim ho jah’a asei chu Korach le aloi-agol ho lunglam tah toh akito jeh’a ahetkhel khah uva anahiye ti ahi. Meraglim hochun leiset thil mong-mong a kuon kikangse’a, Torah bou’a kidii di chu P-thien natohna le kinbolna ding’a ahunset e atiuva ahi. Langkhat a Korach le aloi-agol hochun ma’ase bouseh a jong lhagao lang’a kaltou thei ahi’n, limud um hih jong leh akhohpoi atiuve ahiye. 
Hinlah Moshe Rabbeinu in ajah uva asei chu ipi ham itileh lhagao lang’a kaltouna ding’a leiset thil, tichu tahsa tah’a Mitzvot ho suhbulhit jong ngai a ahi. Hiche na ding’a chu  gamthip-gam dalhah’a agamthieng lut ngai ding, chuleh ihetsa ma bang uva agam’a kingam Mitzvot hochu tahsa tah’a boldoh tei-tei ngai a ahiuve. Chukit leh langkhat a Mitzvah suhbulhit chungchang’a chu apodal a vet ding’a akoi jouse kibang dan’a igel maithei uva ahi. Hinlah kavannah neitah’a hin bolpa toh kavannah ima umlou hiel’a bolpa chu akikhetna sun-le-jaan tobang hikit a ahi. Ahileh Mitzvah isuhbulhit tieng kavannah umna ding’a ipi poimo em? Limud pachu aumlou leh kavannah chu umthei kitlou a ahi. Chuta chu ahoichu hitaleh limud jong poimo, ma’ase jong poimo – anigel lhon a khat jo sang-sang chu pampai thei hi’a ahipoi.    SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, June 17, 2022

Parashat SHLAKH LEKHA, 5782

 SHLAKH LEKHA, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

שְׁלַח־לְךָ אֲנָשִׁים וְיָתֻרוּ אֶת־אֶרֶץ כְּנַעַן

Shelakh lekha anashim vayaturu eth eretz kenaan

(Nang’a ding in miho sol in lang, Canaan gam gavelhi uhen…)  ~ Bamidbar 13:2

Pasuk hi ivet leh “shelakh anashim – miho sol in” tikhel chun Torah in “shelakh lekha anashim – nang’a ding in miho sol in” ti’n asun jo e. Ivet a ahileh hilai mun’a “lekha” kiti thucheng hi meyutar – tichu avum-avaal, apanna ding umlou toh kilou a ahi. Tidan chu “shelakh anashim” ti a akisut’a ahijong leh hun jieng a, Torah in ipi asei nom’a ham ti kicheh jieng’a ahitai. Chuti ahileh ipi ding’a lekha hi hung kibelap khel khel a hintem? Langkhat a hetding chu Torah sung’a hung kisun jouse hi avum-avaal, ahilouleh panna bei’a hung kimoh sut umlou a ahi. Alekhajem ho gei’a khu avetsah umsoh kei a ahiuve. Chuti ahijeh chun Khazal ho le Mefarshim tamtah in ipi ding’a Torah in “lekha” thucheng hi hilai mun’a ahung jaosah ham ti’n dohna asem uvin hilchetna jong tamtah apeuve. 

Hiche toh kisai hin Rashi Hakadosh in Midrash Tankhuma a Khazal ho thusei pansan in tirutz mefursam tah mai, ajakhalou te ium tahlou maithei u khat anape e.  P-thien in Moshe Rabbeinu jah’a “Shelakh lekha anashim – nang a ding in miho sol in…” ti’a asei hi adang ahipo’n hita aseina ahi: Kei’a kuon gamvelhi ding mi sol in ti thupeh ima aumpoi. Hinlah nang nanop’a ahileh nangma phatsahna dungjui’a nasol thei a ahi. 

Chubep hilou’a Rashi hilchetna le Midarsh Tankhuma ivet be leh pohnat umtah thil mudoh thei aum nalai e. Khazal ho’n aseinauva mipi ho Moshe Rabbeinu heng’a ahung uva, “agam chu gampha himong nam ti avelhi ding mi sol ute…” ti’a ngehna ahung nei uchu (Devarim 1:22 ve’n gamvelhi ding mi sol ding kiti chu mipi ho’n Moshe Rabbeinu heng’a ahung ngeh u ahidan kisun inte) P-thien lunglam toh anakitoh tapo’n, chulai mun’a chu P-thien in iti asei em “Gampha – khoiju le bongnoi luonna gam ahe ti’a kasei nung’a natahsanlou uva agam chu gampha himong nam ti’a nakhol be kigot nahlai u na? Veuvin, hiche gamvelhi ding mi nasol uva kuon’a hi nangho ding’a kipallhuhna hung kisemdoh ding, agam chu nangho tah in naluo lou ding uva ahitai”.

P-thien in thilkidang chujat Am Israel te ding’a abolpeh nung’a chuchan gei’a atahsannau alhahsam nahlai chu P-thien ding’a thet umtah hi’a, hiche dor hamidbar ho thilthum chu amaho ding’a kipallhuhna a hung pang a ahitai.

Langkhat a Rabbi Levi Yitzkhak Miberditzev in Kedushat Levi a “lekha” kiti thucheng hilchetna apehna a hitin asei e. “Lekha – nang’a ding” kiti hin avetsah chu ipi ham itileh P-thien in Moshe Rabbeinu jah’a chu “mi mai-mai sol hih in lang, nang tobang’a P-thien ging mi sol in” ti ahi. Chuna ban’a “shelakh lekha” kiti chu “naheng’a sol in” ti’a jong ledoh thei ahikit e (vetsahna a “shelakh li monit” iti le bang “Kaheng’a taxi hin sol in” tina bang’a). Chuti ahileh P-thien in Moshe Rabbeinu heng’a “shelakh lekha” atichu adang ahipo’n “naheng a sol in” tichu “lhagao lang’a nangma hina darga gei aphahna ding uvin sol in” tina jong ahi ti ahiye. 

Rabbi Levi Yitzkhak in Kedushat Levi lekhabu a aseina a ipi ding’a Moshe Rabbeinu in gamvelhi ding’a chu P-thien gingmi asol ngai’a ham itileh ajehchu ihetsa ma bang uva Eretz Israel hi  P-thien in alhendoh gam, gam lah’a gamthieng pen ahi. Asung’a cheng ho chu anop-nop a achon uva, ahung boh vaal tieng uleh agam in aluhdoh jieng jiuva ahinalaiye. Chuti ahitoh kilhon a gamve ding’a chu P-thien gingmi, Torah le Mitzvot ngailu le kisaboi jing ho Moshe Rabbeinu in asol’a ahileh agam jieng in jong hitobang michonpha, Torah le Mitzvot ngailu ho hung chen ding chu adeisah’a,”Avraham, Yitzkhak le Yaakov suon-le-pah ho asung’a ahung cheng ding uchu” angaichat le alhangai tho jieng a ahi. 

Gamvelhi ho solding toh kisai’a pasuk chu ivet leh hitin akisun e: shelakh lekha anashim veyaturu eth eretz kenaan asher ani noten libnei Israel. 

Ahileh hilai mun a hi hetthiem hahsa kushiya dohthei ijat ham aum e. Torah in ipi ding’a “vayaturu” (latur a kuon kiladoh, English a sei ding hileh “to go on a tour” ) thucheng aman’a “leragel” (to scout/spy) amanlou a aham (gamvelhi ding ahiuleh leragel joh chu kilom jo a ahi)? Chuna ban’a ipi atileh hilai mun’a hi Torah in “eretz kenaan asher ani noten libnei Israel” ti’a ahin sei a hintem? Tidan chu gamvelhi ho chungchang a hi “Israel chate ding’a kapeh Canaan gam” ti phahpoh khel khel ngai a hintem? Gamvet-lhih ding toh P-thien in Israel chate apeh Canaan gam kitichu ipi akitmatna um a ham? 

Rabbi Levi Yitzkhak in aseina a vayaturu “ויתורו” kiti chu Torah “תורה” kiti thucheng’a kuon ahiye (tichu Hebrew a hi thucheng jouse’n ama-ama thucheng hung kipatna zung “shoresh” anei uva ahi’n, chuleh shoresh kibang thucheng hohi akimatna umsoh kei a ahi; Torah toh Latur teni jong thakhat hilhon a ahiye). Chuleh “latur” iti tieng tour a che’a, gam gavet’le kiseina ahinai. Hichu leiset tahsa nopsahna lang toh kisai hi’a ahi. Hinlah latur toh Torah thucheng teni a shoresh akibang in, hilai mun’a vayaturu hi Torah thucheng a kuon ahi itima bang uva Moshe Rabbeinu in agamvelhi ding’a asol hochu hiche leiset nopsahna thil toh kisai a gamvet pa hitalou a, Torah toh kisai – tichu lhagao lang thil toh kimat’a gamve ding’a Moshe Rabbeinu in asol uva ahibou e. 

Chuti ahitoh kilhon a Torah hung’a gamvelhi ho toh kisai’a hi “Eretz Kenaan asher ani noten libnei Israel” ti’a Canaan gam chu Israel chate P-thien in eipeh uva ahi ti’a ahung minphah a ahiye. Rabbi Levi Yitzkhak in aseina a gamvelhi ho chungchang’a hiche hung kisei hin avetsah chu Torah le Mitzvot ho jaal bou’a P-thien in Canaan gam chu eipeh uva ahi ti ahiye. Chuna ban’a Torah le Mitzvot ho ahiding bang’a ijui laise’u bou agam chu eiho gam hijing ding ti avetsah a ahiye. Hinlah gamvelhi a kisol hochu etza ra’ah – thumop phalou a chun analhalut kha tauvin, vayaturu kiti chu lhagao lang tichu Torah toh kisai ahi tipa asumil uvin, leiset nopsahna lang toh kisai a latur pa joh’a chun agam anavekha tauvin, agam chung’a thuse ahin lhutlo tauve. 

Chuti ahileh tuchan’a isei hou’a kuon mudoh thei chu agamvet ding kitichun lhagao lang toh kisai’a kimatna anei’a, chule gamvelhi ding’a kisol hochun ahiding bang in agam chu vetlhahna ganei taleu, amaho ding’a lhagao lang’a khantouna sangtah jong ahin lhut ding a ahi. CHuti ahitoh kilhon a “shelakh lekha” – nangma darga gei aphahna thei ding uvin sol in ti ahiye. 

Ahileh ihetsa ma bang uvin gamvelhi ho ahung kile uchun agam dehna thuphalou mipi ho heng’a ahin lhut tauvin. Hiche thuphalou ahin poh uchun chuche khangmite jouse chung’a vangsetna anapohlut peh ta’n ahi. 

Langkhat a tuchung Shabbat a isimdiu Haftara ivet leh Yehoshua in gamvelhi ding’a mi 2 asol thu akisun e. Hitichun gamvelhi a che teni chu Yehoshua in asol bang in avaikon doh lhon in; achomlam tah in sei leuhen, gam agavet jou lhon in damsel in ahung kile lhon tai. Moshe Rabbeinu in anasol ho banglou chun tuchung vang boina ima umlou hiel in thuchu akichai in, Am Israel te’n jong Yericho khopi chu anala tauve. CHutichun amachal jing uvin, Canaan gam pumpi chu Yehoshua lamkaina’n anatoupha soh tauvin ahi. 

Ahileh hilai’a hin Mefarshim ho’n hitin dohna asem uve. Moshe Rabbeinu, Am Israel pumpi ding’a ojapu in gamvelhi ding mi anasol chun anam pumpi chung’a vangsetna ahin lhut in. Langkhat’a Moshe Rabbe ding’a a talmid, Yehoshua in gamvelhi ding mi asol’a ahileh lolhinna amukit uvin ahi. Chuti ahileh Moshe Rabbeinu in gamvelhi ding mi asol toh Yehoshua in asol chu ipi akikhetna um a ham? 

Moshe Rabbeinu in Thusom-peh kisutna Lukhot Habrith masapa aseset jou nung chun P-thien in ajah’a amasapa tobang songpheng asui ding in thu ape’n. Chuleh hiche songpheng toh chun Sinai muol a hung kaltou ding in ahetsah e. Lukhot Habrith nina pa la ding’a Moshe Sinai muol’a akaltou ding’a chu Torah ivet leh hitin akisun e: Ve’ish lo ya’ale imakh – koima hung kaltou theilou ding (Shemot 34:3 ve’n). 

Rashi Hakadosh in Midrash Tankhuma a Khazal ho thusei pansan a hiche pasuk toh kisai a hilchetna apehna a hitin asei e: Lukhot Habrith anina pachu amasapa bang in P-thien in anapetapoi. Amasapa chu poh hen-hun, ging de-du, chuleh thupitah le loupitah in japi jouse hetding in anape e. Chuti ahijeh chun achung’a Aiyn Hara anachu ta’n, se’set in aumlo in ahi. Hinlah anina pa ahileh tzanua tah’a hung kipe ahitoh kilhon in anase tapoi. Hiche’a kuon a hi Aiyn Hara in ichan a tha anei em ti mudoh thei ahi. 

Khazal ho’n Masechet Ta’anit Daf 8b mun a “phattheina kiti chu mit’a kuon kiselgu thil (tzanua tah a kibol kiseina) chung bou’a alhung nom in ahi” atima bang uva lukhot habrith teni a kuon a jong thil tzanua tah’a kibol kiti chun ichan a tha anei em ti mudoh thei in aum e. Thil kiti chu poh hen-hun, ging de-du, tichu japi hetthei ding’a lhangphong tah’a ahung kibol tieng achung’a aiyn hara chunuom ji’a, achaina tieng lolhinna sang’a losapna joh in anung ajui ji’a ahi. 

Harav Zalman Sortozkin in tuchan’a iseihou pansan chun alekhabusut Oznayim La’Torah a ijou lang’a Kushiya idoh pauchu hilchetna ape in ahi. Ama’n aseina a Moshe Rabbeinu in gamvelhi ding’a asol hochu ipi ding’a lolhing lou uva, hinlah Yehoshua in asolho chu lolhing uva ham itileh ajeh chu khat chu Tzanua tah’a kibol hi’a, khat ahileh japi hetding’a lhangphong tah’a kibol ahijeh ahi ati. 

Moshe Rabbeinu in gamvelhi ding’a mi asol a chu Am Israel pumpi in ahet uva, gamvelhi ding ho jieng jong chu mipi ho phatsah bang’a kilheng uva ahinalai uve. Torah jieng a jong aminhou phatecha’n akisun nalai in ahi. Chujong leh ahung kinung le jieng ujong chun mipi jouse hetding in thil umdan jouse asei kit nalai uvin ahiye. Thil kibol jouse lhangphong tah’a kibol a, akiselgu ima aumpoi. Langkhat a Yehoshua in gamvelhi ding’a mi asol hochu guhthimcha asol’a, ahung kinungle lhon a jong chu guhthimcha hung kinungle lhon a, thil umdan ho jong Yehoshua bouseh heng’a alhut lhon a ahi. Chuna ban’a tzanua tah’a kibol ahidan chu amilhon jieng jong akisun tapo’n ahi.

  Oznayim La’Torah in aseina a lhangphong tah’a japi hetding’a thil kibol chu Aiyn Hara achung’a achuh ji toh kilhon a Moshe Rabbeinu in gamvelhi ding’a mi asol a jong chu Aiyn Hara achung uva chu’a, chuchan gei’a losapna le vangsetna chu ahin lhut a ahitai. Langkhat a Yehoshua in gamvelhi ding’a mi asol ho chu abul’a pat achaina gei tzanua tah’a kibol ahi toh kilhon in phattheina le lolhinna in anung ajui in ahi. 

SHABBATH SHALOM LEKULAM 


Friday, June 10, 2022

Parashat Beha'alotkha 5782

 Yossi Lhungdim

BEHA’ALOTKHA, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֹּאמֶר אַל־נָא תַּעֲזֹב אֹתָנוּ כִּי  עַל־כֵּן יָדַעְתָּ חֲנֹתֵנוּ בַּמִּדְבָּר וְהָיִיתָ לָּנוּ לְעֵינָיִם

Vayyomer al na ta’azov otanu ki al-ken yadata khanotenu bamidbar vehayita lanu le’einayim

(Ajah a hitin asei e, “lungset in neidalhah hih uvin; gamthip-gam a hin hoilai mun’a ngahmun kisem leh hoi em ti nahe in, keiho ding in mit/lamhil in pang in “…)~ Bamidbar 10:31

Achanu Tzipporah le atupa teni – Gershon le Eliezer ahin pui’a, Moshe Rabbeinu heng’a ahin nungthah nung, chuleh amatah in jong Giur abol nung in Yitro chu agam lang’a kinung’le ding in akigong tai. Tuchung Parasha ivet leh chuche pet chun Moshe Rabbeinu in Yitro heng’a hitin thumna ananei e: lungset in neidalhah hih uvin; gamthip-gam a hin hoilai mun’a ngahmun kisem leh hoi em ti nahe in, keiho ding in mit/lamhil (guide) in pang in.

Hilai mun’a Moshe Rabbeinu le Yitro kikah a kihoulimna hi ivet leh lungdon umtah chu Yitro in Am Israel te adalhahlou na ding’a  ipi atileh Moshe Rabbeinu chu aheng’a tao a hintem?

Hiche hi lungdon aum leh hetthiem ahahsatna chu adang ahipo’n hiti ahi. Yitro chun Giur ahung bol’a P-thien namlhen – Am Israel techu ahung bel’a ahitah leh koima dang hilou’a ama phatchomna ding hi’a ahi. Chuna ban’a gamthip-gam a chu Am Israel te toh akilhon le’a ahileh Moshe Rabbeinu kamcheng tah’a kuon P-thien thuhing Torah chu angai’a, ajil jing ding a ahi’n, chuche khel’a mantam ding hiche leiset a ipi um tan tem? Chubep hilou’a P-thien in Am Israel te ding’a thil loupi tamtah abol ho jong amit-tah’a amu jing ding ahikit in ahi. Phatecha igelleh Yitro in Am Israel te adalhah a, agam lang anungjot kit’a ahileh thilpha tamtah alhaso ding tina ahiye. Chuti ahileh ipi ding’a Yitro in Am Israel te adalhahlou na ding’a Moshe Rabbeinu in ajah’a athum a hintem? 

Rashi Hakadosh in Sifrei lekhabu a Khazal ho thusei pansan’a aseina a Moshe Rabbeinu in Yitro heng’a Am Israel te adalhahlou na ding’a thumna anei (request abol) hi adang ahipo’n nampi-vaipi ho’n Yitro thilbol chu aselang’a agellou na ding u ahi ti ahiye. Yitro chun Am Israel te gamthip-gam a aumpet uvin dalha hen lang agamlang kinung jot taleh namtin-vaipi hochun hitahi asei ding uva ahi,”Israel te P-thien angailut jaal’a Giur abol ham kiti anahipoi. Nei-le-gou dei jeh man anahibou e. Israel chate Canaan gam alhun uva, agam ahung kihop tieng uleh Ger ho’n jong chanmun anei tei ding u ti’a anagel a ahi’n. Hinlah gam-le-go kihopna’a Ger ho’n chanmun aneipouve ti ahetphat a tua hi agam lang akinung jot a ahitai “.  

Rabbi Eliyahu Mizrachi, Hare’m in hilai mun’a Rashi Hakadosh hilchetna toh kisai hin hiti’n hilchetna apeson kit e.  Yitro in Giur ahung bol chun namtin-vaipi in aveu vin kidang anasa uve. Avoda Zara jouse anahou a, milim-semthu houho thiempu-chungnung a anapang Yitro in hiche milim-semthu ho adalhah a, P-thien shchina agabel jieng chu akoi jouse mitvet’a Kiddush Hashem loupi tah mai, atekah pi thei umlou khop anahiye. Hinlah tu’n gamthip-gam a umlai Israel chate chu dalha taleh Rashi Hakadosh seibang’a namtin-vaipi hochun aselang tah’a agel diu , chu’a kuon a chu Khillul Hashem sohdoh ding a ahi. Chuti ahijeh a Moshe Rabbeinu in jong Yitro heng’a chu Am Israel te adalhahlou na ding’a athum/angeh a ahiye.   

 Chujong leh Egypt gam’a sohchanna kuon Am Israel te ahung potdoh ding u chun P-thien in Moshe Rabbeinu heng’a thumna/ngehna ana nei in, hitin asei e “Israel chate heng’a lungset tah in seipeh in lang, akoi-akoi in a-inheng hou Egypt mite kom’a nei-le-gou kilah cheh uhen”. Ahileh tu’n veleu hen, Am Israel te’n Egypt te’a kuon nei-le-gou akilah uva ahileh koima dang hilou’a amaho phatchuomna ding hi’a ahi. CHuti ahileh ipi ding’a P-thien in Moshe Rabbeinu heng’a chu thumna/ngehna anei a hintem (Tidan chu request abol jong ngailou, Egypt mite a kuon chun nei-le-gou kilah uvin ti’a aseipeh jieng thei a ahi)? Ajehchu, ihetsa ma bang uva, adang ahipo’n ijou khat leh Avraham Avinu chun “hesoh-genthei thoh a soh-le-sal a naa agatoh diu bou P-thien in asubulhit in nei-le-gou tamtah toh hungdoh ding uva ahi tichu P-thien in asubulhit poi” ti’n gelkhel kha’n te ti ahiye. 

Chuma bang’a hilai’a Yitro in Am Israel te adalhah kigot chungchang jong ivet’a ahileh Am Israel te toh gamthip-gam a akilhon jing’a chu koidang hilou’a Yitro ding’a thilpha hi’a ahi. Agam lang’a akinung leh iseima bang uva thilpha tamtah achaan ding ahimai e. Hinlah chuti chun Yitro in bol taleh namtin-vaipi ho’n agelkhel diu, khilul Hashem pengdoh ding ahi. Hitobang thil asolouna ding’a Moshe Rabbeinu injong Yitro heng’a chu Am Israel te dalhah in ti’a thumna/ngehna anei a ahiye.

Ahileh hichu khat ahita’n. Tu’n Yitro heng’a Moshe Rabbeinu in ngehna anei toh kisai’a akamcheng ho veleuhen, hilai mun’a jong hi kushiya adirah – hetthiem hahsa tah mai khat mudoh in aum thei kit e. Tuchung Parasha ngei-ngei a jong Torah in iti ahin sut em - gamthip-gam a anavaitham sung uva chu Israel chate iti anakitol lele uva, iti ngahmun anasem ji uva ham itileh ananei hakavod/amud anan, tichu meibol-lom kitol dungjui’a chu anakitol uva, akingahna mun-mun a chu ngahmun anasem jiuva ahi. Chuti ahileh ipi ding’a Moshe Rabbeinu in Yitro heng’a chu “ gamthip-gam a hin hoilai mun’a ngahmun kisem leh hoi em ti nahe in, keiho ding in mit/lamhil (guide) in pang in “ ati hintem? Ivet a ahleh Yitro bei’a chu ngahmun kisem dan boi pha ding toh kilou jo jen a ahi.  

Mefarshim khenkhat in hiche toh kisai’a hilchetna apehna uva hitin asei uve “keiho ding in mit in pang in” kiti chu adang ahipo’n Moshe Rabbeinu heng’a thumop ananei’a, mipi chung’a vaihom ding iti asem a pha ham ti anaseipeh bang’a Israeal chate lah’a Yitro chu aum jing’a ahileh boina-hahsatna anei tieng uleh athumop ho a kuon Am Israel techu lamlhah le chaloh ding dan akommu peh thei’a, mipi’n ichan ham a aphatchuom pi ding, hichu “Am Israel te ding’a mit a pang” toh thakhat hi’a ahi ti ahiye. 

Langkhat a hiche i-kushiya u toh kisai hilchetna hoitah khat Shut Ginat Beitan kiti lekhabu sunpa, Rabbi Tankhum Gershon Bilitzky in anape e. Ama’n aseina a Moshe Rabbeinu in Yitro heng’a chu ipi atileh “keiho ding in mit in pang in” ti’a asei ham itileh adang jeh ahipo’n, Yitro a kuon Israel chaten mussar heskel phatah ajildoh jing theina ding u ahi ati. 

Ravpa’n aseina a Egypt gam’a kuon hungdoh ipu-ipa tehou chu bohna 49 jen gei analhung man uva anahiye. Chuti ahijeh chun hiche bohna pa’a kuon thiengsel a kikangse ding kiti chu thilbai ahipoi. Adehset a ta’avot ve’hana’ot gufaniot – tahsa nopsahna le leiset thil’a avum-avaal a lopna/kipehna ho’a kuon thengset a kikangse ding kiti chu thil hahsa tah mai ahi’n ahi. Tuchung Parasha jieng a jong hitin akiphin nalai uve: zakharnu eth hadagah asher nokhal bemitzrayim khinam (Egypt gam’a nga athon a kananeh hou chu kageldoh uve).

 Khazal hon aseinauva Egypt gam’a soh-le-sal a naa anatong a, sun-le-jaan jieng jong khentum umlou’a Egypt mite’n anagoi gim deh hochun hoilai mun’a sa-le-nga athon a ananeh uva hitachu asei uva hintem? Hilai mun’a kiphin ho’n “khinam - athon” atiu hi adang ahipo’n Egypt gam’a aumlai uva Mitzvot - thupeh ho’a kuon ana-ongthol pa’u aseina uva ahi. Tidan chu Torah ahung kipeh jou’a thupeh ho’n ahin kankhah phat uva hi neh-le-chah toh kisai thupeh ho jieng jong aning u kitel a, Egypt gam’a aumlai uva adei dan-dan uva anahin thei pauchu alhangai uva ahiye. Aneopen a sei ding’a neh-le-chah chungchang toh kisai thupeh le Halakha ho ima anaumlou lai’a amaho thoh-thoh a adu-du ananehthei pauchu nom asah uva, alhangai uva ahiye. Hichan gei’a chu ta’avah gufanit pachun tha anei jou’a ahi. 

Ahileh hitobang lhagao lang’a natna pachu iti thoidam ding hitan tem? Rabbi Tankhum Gershon Bilitzky in aseina a Egypt gam’a kuon hungdoh ipu-ipa tehou ding’a hitobang natna thoidamna thei ding lou chu koidang ahipo’n Yitro chu anahiye. Yitro chun, ihetsa ma bang uva, Avoda Zara jouse anahou’a, hiche milim-semthu houho ding’a thiempu-chungnung a anapang a ahinalai e. Igel’a ahileh bohna ichan in anatuom in, hiche leiset tahsa nopsahna le avum-avaal a lopna ho’a chun ichan in anakipe tadem, seilou a hetsa ahi. Hijieng jong leh hiche ho jouse chu adalha’n, hingjing P-thien, Am Israel te P-thien chu ahung bel in, P-thien thuhing Torah ve’Mitzvot ho’a chun apumpi in ahung kipedoh jieng in ahi. Chuti ahileh hitobang mihem, ahinkholui jouse dalha a Torah le Mitzvot toh kitoh a thiengsel a hinkho hung mang’a Yitro chu Am Israel te lah’a aum jing laise’n amaho’n jong Yitro a kuon kihilna anei uva ajildoh jing ding u, chuta chu ol-ol a hiche leiset nopsahna le kipopsetna ho’a kuon kikangse uva, achaina le Egypt gam’a aumlai uva “athon a ananeh u nga-le-sa ho” lhangaina anei’u jong chu thiengsel a adalhah thei ding uva ahitai. 

Rabbi Tankhum Gershon Bilitzky in aseina a Moshe Rabbeinu in Yitro heng’a “gamthip-gam a hin hoilai mun’a ngahmun kisem leh hoi em ti nahe in, keiho ding in mit/lamhil (guide) in pang in “  ti’a asei hi adang ahipo’n “tuchan keiho lah’a naum sung’a hi ichan a gamthip-gam a kitol lele hahsa em ti kicheh tah’a namu a ahita’n. Chuna ban’a hiche gamthip-gam a kitol lele ahahsatna dehset chu Egypt gam’a bohna ho jieng jong mipi ho’n alhangai nahlai jeh u ahiye. Chuti ahijeh chun keiho lah’a um inlang mit in pang in. Ajehchu mipi ho’n nang nahin mu tieng uleh athah beleh in kitilkhouna anei jiu vin, Median thiempu in bon a-inn alou jouse adalhah a hilai gamthip mun’a P-thien ahung bel thei leh eiho’n Egypt gam’a soh-inn a bohna ho ilhangai uva, kiphin ding uham ti’n mussar ajildoh jiuve. Kalah uva um in lang hilechun nang’a kuon in mipi ho mit hung kikeo ta’n te “ ti ahi.  

Achaina din i-sugiya u toh kisai tamlou hin belap leng. Gemara Masechet Kiddushin 70b mun a Khazal ho’n hitin asei uve: Kashim gerim le’Israel kesapakhat. Eipao’a sei ding hileh “Ger (convert) kiti chu Israel te ding’a maha hung kikhip pan toh ahahsat dan kibang a ahiye”. Ahileh ipi ding’a Khazal ho’n hilai mun’a hi giur hin bol khat chu aselang’a asei uva hintem? Rashi Hakadosh in aseina a ajehchu Torah le Mitzvot ho’a ahiding bang tah in akipe jou ji pouvin, amaho lhahsam jeh chun Israel te’n jong amaho umchan a kuon chun ahilou-lou ajildoh lo jiuvin ahi.

Langkhat a Giur hung kibol Talmid Khakham le Gedolei Hador tamtah aum kit e (vetsahna Onkelos, Shemaya le Avtalyon, Rabbi Akiva jieng jong anu le apa Ger, chule adang dang). Chuleh Yitro jong chu Giur bol ahi vang in Moshe Rabbeinu jieng in jong “Am Israel te ding in mit in pang in” ti’n Am Israel te adalhahlou na ding in athum nalai e.

Chuti ahileh tuchung Parasha le Gemara Masechet Kiddushin a Khazal ho thusei’a kuon jildoh thei chu Ger kiti chu ichan a loupi a, ichan a aheng-akom le achenkhompi Yehudi dang ho chung’a ichan a influence anei em ti mudoh thei ahi. Tichu mikhat chun Giur ahin bol hita, ahivang’a Torah le Mitzvot hochu ahiding bang’a angailut lou kalse a-Yehudi chankhompi dang ho’n ama’a kuon thilphalou tamtah ajildoh uva, hichu maha hung kikhip pan, phatseh a thah jing kei, khut thanop nop um jing; ikhut kit a ahileh natset lo toh thakhat ahiye. Theida umtah le hahsa tah ahi. Hinlah langkhat a Giur hin bol chun Torah le Mitzvot ho ahiding bang tah’a ahin jui’a, P-thein thuhing toh kilhakang lou hiel’a hinkho aman jing leh mijouse vetton a pang’a, tuchung Parasha a kisun bang’a Israel te ding’a amit u vahna a pang kit a ahi.

Isei nuom peh uchu, henge, thisan a vet ding’a nam vahmang Bnei Menashe ihinauve. Hinlah kumsang tamtah ivamang nung uva eiho Yehudi hina toh kisai din pahi Goy tobang ahitah toh kilhon a Yehudi ihina ding uva chu Giur ibol kit uva ngai a ahitai. Chuti ahileh 100 percent Ger tobang ihitauvin ahi. Chuti ahileh eiho ding’a Torah le Mitzvot toh kikangse lou hiel’a ihin jing uleh itoi jing uva kuon Am Israel te ding’a “mit a” ipan uchu poimo dehset a ahi. Chuti lou’a amin mai-mai a Giur ibol u anahikhah kalse KHazal ho sei bang’a maha hung kikhip pan, theida umtah le hahsa tah johchu, khas veshalom ihikhah ding uva ahiye. 

Bnei Menashe jouse Am Israel pumpi ding’a mit’a ipan thein a ding uvin P-thien in phatthei eiboh tauhen.

SHABBATH SHALOM LEKULAM 


Friday, June 3, 2022

Paraashat Naso

By Yossi Lhungdim 

NASSO, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

אִישׁ אִישׁ כִּי־תִשְׂטֶה אִשְׁתּוֹ וּמָעֲלָה בוֹ מָעַל

Ish ish ki tisteh ishto uma’alah vo ma’al…

(Pasal hi’a ajinu ahung chekhel’a, a’angsung a ahung kitahlou tieng…)

~ Bamidbar 5:12

Tuchung Shabbat a isim diu Parashat Nasso a hin numei kitahlou, ajipa’n aginmo jeh’a Kohen ho heng’a ahin pui’a sotah twi adonsah chungchang akisun e. Chuleh hiche parashat sotah hung kipatna pasuk pa (chung’a ipeh u pasuk) ivet leh “ish ish ki tisteh…” ti’n akisun e. Mefarshim tamtah in hilai pasuk a “Ish” thucheng nivei hung kisut hi ipi jeh ham ti’n dohna anei uvin ahi.

Hiche toh kisai hin Rashi Hakadosh in hitin asei e:  “Ish, Ish” ti’a nivei jen hung kisun hin avetsah chu jineisa numei ajipa angsung’a kitahlou a chu ajipa chung bep hilou’a chung’a um hingjing P-thien chung jieng’a kitahlou tina ahiye. (Rashi in aseina a “Ish” iti tieng pasal bep kiseina hilou’a P-thien kiseina jong ahi ti ahi. Hichu hoi’a kuon kimuthei em itileh Shemot 15:3 a chun “Ad-nai Ish milkhamah” akiti’n ahi.)  

Langkhat a Midrash Bamidbar Rabbah ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: “Ish ish ki tisteh” ti’a hung kisun hin eihil nuom uchu adang ahipo’n nangma insung toh kisai thil ahitieng vatran hi in ti ahi. (vatran iti tieng ama a ding sang’a mi dang’a ding khohsah jo; chuna ban a moh lunghan lou; mi lungnieng – hiche ho se kiseina ahi. Khazal ho’n hilai a asei chu adang ahipo’n nangma insung a thil aso tieng ase hihen apha hitaleh, nangma sang in na-insung mi – naji-nachate ho amasa’n koi in lang, nangma phatchomna  ding sang in amaho ding joh gelmasa’n ti ahiye. )

Ahileh Mefarshim ho’n hilai mun a Khazal ho thusei toh kisai hin hitin dohna asem uve: “Ish ish ki tisteh” – Numei ajipa ang’a chekhel a kitahlou toh chun “Vatran” hiding chun ipi kimatna anei a Khazal ho’n hiche pasuk pahi hita hilchetna ahung peh uva hintem? 

Hiche i-kushiya u hilchetna ipeh masang uvin thildang khat ve leuhen. Abul lang’a iseima bang uva tuchung Parasha a hi sotah thu kisun a ahi. Chuleh hiche Sotah toh kisai’a tuchung Parasha ivet leh hetthiem hahsa tamtah aum e. Hiche ho lah’a khat chu numei nu’n adon ding twi lah’a P-thien minthieng kisutna klaf kidii a, P-thien minthieng kisumang jong chu khat ahiye. Ipi atileh twi khel-khel a chu dii a P-thien min chu suhmang ngai a hintem? Mei’a jong go vaam a, chujou tieng avaam chu sotah twi lah’a chu lhah a numei nuchu dohsah mo a ham? 

Chukit leh hiche sotah twi pa chu lei’a kisem khon/beel a kithaldoh a, numei nuchu kidonsah a ahiye. Chuleh thildang a kisem, tichu thih, sana, sum-eng, dangka le adang-dang a kisem khon/beel kimang theilou a ahi. Ahileh ipi jeh a lei’a kisem khel khel ahingai a hintem? 

Gemara Masechet Gittin, Daf 50b mun a Khazal ho’n hitin asei uve: Le’olam al yatil adam eima yetirah betokh beito. Vekhol hamatil eima yetirah, ba leyado shalosh aveirot – gilui arayot, shfikhut damim vekhilul Shabbat. 

Hichu eiho hetthei ding’a eipao a sei ding hileh hiti ahi. Mipa kiti chu inn a aum tieng akichih thei ngai a ahiye. Itih lai phat hijieng jong leh aji-achate ho avum-avaal a akimoh gin/kichat sah lou ding ti ahi. Chuta chu abol tahlou a, aji-achate hochu ging tah leh kichatah a phatseh a aumsah jing tah’a ahileh hichun achaina tieng insung a thilphalou/chonsetna thum – jonthanghuoi, thisan kisona le Shabbat nikho palkehna/sohbohna ahin lhut ding a ahi. Insung mipa chu aji-achate ho’n agin uva aja ding u ahinai, hinlah avum-avaal a ginna le kichatna aum tieng hichun thilpha sang in thilse joh ahin lhut ji e ti ahi.  

Hatorat Maharitz in aseina a Gemara Masechet Gittin a Khazal ho thusei pahi ahiye Khazal ho’n “Ish, ish” ati pauchu ti’n asei e.”Ish” iti tieng “mipa/pasal” kiseina ahi’n; chuleh tuchung parasha a kisei “ish, ish” kiti hi adang hilou’a mipa chu ahung kipasal sah’a, chubep hilou’a apasal hina chu aji-achate in hetei uhenlang, “insung’a koichu athanei pen le athuche pen ham” ti’a avum avaal’a apasal hina ahin pohdoh tieng Shalom Baith ahin tohkhah ji’a, chubep hilou’a khas veshalom “tisteh ishto” – ajinu hung chekhel ji a ahitai. Chuti ahitoh kilhon a KHazal ho hung uva Midrash Bamidbar Rabbah mun’a chu nangma insung toh kisai thil ahitieng vatran hi’n, chutileh insung’a chamna umtan te ti’a ihung hil uva ahi.

Sefer Afikei Eliyahu in Torat Maharitz thusei pansan chun ijou lang’a i-kushiya doh hou jong chu hitin hilchetna ape e. “Ish, Ish” ti’a Ish thucheng nivei hung kisutna jeh chu Hatorat Maharitz sei tobang chu ahitai. Langkhat a hiche a kuon a jong i-kushiya doh u “ipi ding’a sotah twi donna ding khon/beel chu lei’a kisem ahikhel khel ngai a ham” tichu ajeh mudoh thei a ahi. Hichu ipi ham itileh nupa kikah a Shalom Baith umna ding’a ichan a kineosah “anavah” pa poimo em tichu ahi. Hilai’a Vatran hiding kiti hi mipa bep hilou’a minu ding’a jong poimo mama a ahiye. Chuleh hiche vatran hina ding’a chu anavah pa poimo a ahikit in ahi. Ajehchu kineosahna neilou a chu, tichu mikiletsah a chu ama midang chungchon a kikoi jing’a, midang sang’a ama poimo jo’a akigel toh kilhon a  itih lai hijong leh vatran hitheilou hiel ding’a ahi.  Nupa kiti chun hiche hina hi aneilou kalseu Shalom Baith chu akikah lhon a moh umlou  ding a ahitai. 

Langkhat a sotah ahileh Khazal ho’n aseima bang uva nupa kikah a Shalom Baith umlou jeh’a hung pendoh hi a ahi. CHuleh hiche chu nupa kikah a khat-le-khat achungnung ding kichu le kineosahna umlou jeh anahiji a ahiye. Chuti ahitoh kilhon a pasal in ajinu ahin ginmo tieng hiche patepna twi adonna chu adang hilou’a lei’a kisem khon/beel chu kimang a ahi. Ajehchu um-le-beel lah’a amanlhom pen chu lei a kisem ho ahiuvin, hiche lei beel/khon hin kineosahna chu avetsah a ahi. 

Ahileh tu’n kushiya khatpa chu veleuhen. Ipi ding’a P-thien minthieng kisutna klaf chu twi a kidii a, P-thien minthieng chu kisumang khel khel a hintem? Hiche jong hi adang ahipo’n, tuchan a kushiya ho hilchetna  a iseima bang uva kineosahna vetsahna jeh ahipen e. Sotah chungchang a kuon eiho ding’a jildoh ding apoimo pen chu adang ahipo’n, KHazal ho’n aseima bang uva Shalom Baith pa ichan a poimo a, Shalom Baith umna ding’a ichan a sacrifice bol ngai em ti ahi. KHazal ho’n Masechet Khulin Daf 141a mun a asei ma bang uva Shalom Baith chu ichan a loupi em itileh nupa kikah a kitona ding ahipou leh P-thien in ama minthieng jieng jong nuoimang ding khoh asapoi. 

Ahileh tu’n veleuhen twi toh tuchan a isei u kineosahna – anavah hin ipi kimatna anei em? Khazal ho’n mun tamtah’a Twi iti tieng Torah kiseina joQng ahi atiuve. Chuleh ipi ding’a twi khel-khel chu Torah toh kitekah ham itileh, ihetsa ma bang uva twi kiti chu munsang’a ikoi leh munniem lang ajot’a luongsuh jieng ji a ahi. Hichun kineosahna avetsah a ahiye. Chuleh koi hileh kineosahna nei’a bou chu Torah dihtah chu chang ding’a ahi ti ahi. 

Chukit leh Torah chu twi toh kitekah ahina ban’a Khazal ho’n Torah pumpi chu abul’a pat achaina gei abon’a P-thien minthieng ahi atiuve (Zohar Parashat Shemini ve’n; Rabbi Yitzkhak in hitin asei e “veoraitah kulla khad shema kadisha eihi Dkadosh Barukh Hu”). CHuti ahileh Torah toh kitekah twi pa bouseh’a chu Shalom Baith umna ding’a P-thien in aminthieng chu noimang ding aphal a ahi.

CHuti ahileh hilai mun’a Sotah twi donna ding’a P-thien minthieng kisuhmangna a twi khel-khel kimang jong chun adang hilou’a thilpoimo tah mai ni ihung hil uva ahi. Hichu ipi ham itileh nupa kikah’a kitona Shalom Baith umna ding a chu amasapen a kineosahna le Torah, ani’a aum khom tei-tei ngai a ahiye. Hinlah iham ti’a khas veshalom, Anava le Torah insung’a aumlou tieng P-thien sh’china jong aum ji tapo’n, Shalom Baith in insung chu adalha jita’n ahi. 


SHABBATH SHALOM VEKHAG SAMEAKH LEKULAM