Friday, July 15, 2022

Parashat Pinkhas 5782

Yossi Lhungdim

 Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַתִּקְרַבְנָה בְּנוֹת צְלׇפְחָד בֶּן־חֵפֶר בֶּן־גִּלְעָד בֶּן־מָכִיר בֶּן־מְנַשֶּׁה לְמִשְׁפְּחֹת מְנַשֶּׁה בֶן־יוֹסֵף

Vatikravnah benot Tzelofkhad ben Khefer ben Gilad ben Makhir ben Menashe lemishpekhot Menashe ben Yosef… 

(Yosef chapa Menashe insung’a kuon Menashe chapa Machir chapa Gilad chapa Khefer chapa Tzelofkhad chanute ho’n ahin nai uvin…)

Bamidbar 27:1

Shittim mun’a thilsoh jou chun P-thien in Moshe Rabbeinu heng’a thu ahinpe’n, Am Israel techu amisim u (census) alah kit ding in aseipeh e. Hiche hi Egypt gam’a kuon ahungdoh jou uva pat Canaan gam alut gei uva ding’a census nukhah pen jong ahitai. Census kichai-chai chun P-thien in Moshe Rabbeinu heng’a Canaan gam alah jou tieng uleh agam chu iti kihop ding uva ham ti jong ahung seipeh e. 
Khazal ho’n Baba Batra 117a le Sifrei Bamidbar mun’a asei’u pansan a Rashi Hakadosh in aseina’a gam kihop dan hi Egypt gam’a kuon hungdoh pasal ho dungjui’a kihom a ahiuve ati. Hijieng jong leh gam kihop ding dan hi gajatchuom jep’a, leiset mihem chema lhuongpi dungjui’a pateho nei-le-gou chu chate ho’n aluo ding’u ti hitalou’a pate ho joh in achate hou gou joh aluo ding uva pot a ahi.  Iti dan in em? 
Vetsahna’a Egypt a kuon ahung doh uva chu David in chapa pasal ni - khat amin Reuven, khat Shimon anei e. Chuna ban’a Reuven in cha pasal 3 anei’a, Shimon in chapa pasal 6 anei bang hitaleh. Chuleh tuchung Parasha a census kilahna’a chun Reuven cha pasal 1 bou kum 20 lhing/vaal tahen lang, Shimon chapa hochu 3 jen kum 20 lhing/vaal taleu. Gam kihopna a chu Reuven chapa kum 20 lhing/vaal pachun chanmun khat akilah ding, Shimon chate kum 20 vaal pasal 3 hochun chanmun khat cheh, tidan chu akigom’a 3 akilah diuva ahi. 
Chujou tieng hiche gam kihopna a chanmun 4 (Reuven chapa 1 chanmun le Shimon chapa 3 ho chanmun kigom) hochu Egypt a kuon hungdoh sopi teni - Reuven le Shimon chun akilahson lhon a, hiche agou kilah lhon chu apa lhon David chun akilah son kit ding. Tidan chu David chun chanmun 4 anei ding tina ahitai. Chu’a kuon’a chanmun hochu hung kithah hopson kit’a, David chapa teni chu amani kikah’a chu akeh-keh a kihom lhon ding a ahita’n ahi.
Tidan chu Reuven le Shimon chu sopi ahilhon toh kilhon’a apalhon David chanmun 4 hochu amani akeh-akeh a kihom lhon a, chutachu tuchung Parasha a Census dungjui’a Reuven in chapa khat bouseh kum 20 vaal nei jieng tajong leh chanmun 2 chang ding, Shimon in chapa 3 kum 20 vaal nei jong leh chanmun 2 chang ding a ahitai. Rashi Hakadosh in aseima bang’a chate chanmun ding chu Pate in aluo u ti ahi. Chutilou hihen lang Egypt a kuon hungdoh ho dungjui bouseh chun gam kihom taleu Reuven le Shimon chu chanmun 4 khel’a 2 bou, tichu khat-khat bou chang lhong ding a ahi.  
Tu’a isei hou hi tuchung Parasha a kisun “Ak be’goral yekhalek eth ha’aretz lishmot matot avotam yinkhalu” (Hinlah agam chu ama-ama insung pa khailhah dungjui’a vang kisang’a kihom ding a ahi - Bamidbar 26:55) a kuon Khazal ho’n ajildoh uva ahi. Ahileh chuta pasal hobou in gam kihopna’a chu chanmun anei ding u ti ahi’a, chuna ban’a Egypt gam’a kuon hungdoh pasal ho dungjui’a hop ding ti ahikit leh chapa neilou’a gamthip gam’a beiho chu buoi a ahitauve. Ajehchu  veleuhen, amapa chula Egypt a kuon hungdoh lah’a jao ahitoh kilhon a gam kihopna’a chu chanmun anei ding, hinlah cha pasal neilou’a gamthip gam’a thi ahikit kalse agam luo ding mi umlou a ahite. Hitobang dinmun chet chu Tzelofkhad chung’a lhung’a, chapa pasal aneilou toh kilhon’a achanu teho’n achungthu’u chu Moshe Rabbeinu heng’a ahung lhut uva ahitai. 
Tuchung Parasha ivet leh Torah in hiche Tzelofkhad chanu te chungchang thu aseina a “Yosef chapa Menashe insung’a kuon Menashe chapa Machir chapa Gilad chapa Khefer chapa Tzelofkhad chanute ho…” ti’n ahin pan e. Chutichun Tzelofkhad chanute mi 5 hochu ahung uvin, Moshe Rabbeinu le Elazar Hakohen chuleh phunglamkai ho masang, kitepna ponbuh mai’a chun thil umdan ho ahung sei uvin,”Kapau vin cha pasal ananeilou jeh bou in a-insung a kuon amin manda hen, kapau insung a keiho jong chanmun nei peuvin” ti’n ahung thum tauve. Chuphat chun Moshe Rabbeinu in jong achungthu u chu P-thien heng’a alhut in, achaina’a thulhuhna hung kisem chu “Canaan gam kihopna a Tzelofkhad in chanmun anei pachu achanute ho’n aluo thei ding u” ti ahi.   
Aipi chu hileh hilai mun’a hin Khazal holeh Mefarshim ho’n hitin dohna asem uve: Ipi atileh Tzelofkhad chanute phung thu kisutna’a chu Yosef chan Torah in ahin sut khel khel a hintem? Tzelofkhad chu Yosef chapa Menashe phung’a kuon ahi ihetsa uva hitalou ham? 
Tidan chu tuchung Parasha a census kilahna veleuhen Menashe te phunggui hung kisutna’a Tzelofkhad chu Khefer chapa ahidan kisun chai’a ahitai. Chuti ahitah leh Torah hung’a hilai mun’a avel’a Tzelofkhad chanute phunggui ahung sut’a, Ipu’u Yosef gei ahung sut hi vetsahna nei’a hung kisun hitei ding’a ahi ti ahiye. Chuti ahileh hilai mun’a hi Torah in ipi ihung hilnuom uva hitan tem? 
Rashi Hakadosh in aseina a adang ahipo’n Tzelofkhad chanute’n ichan a Eretz Israel angailut uvam ti ihung hil nuom jeh u ahi ti’n asei e. Apu’u Yosef Hatzaddik in Eretz Israel angailut vaal jeh’a alaicha masang’a asopiteho anavailhah’a anakihahsel sahna chu adang ahipo’n khonung’a P-thien in Egypt a kuon Israel chate ahung puidoh tieng agu-achang ho anapohdoh tei-tei diu, Eretz Israel gam’a avui ding uva anathulhah a ahi. Chuma bang’a Tzelofkhad chanu te’n hilai mun’a apau chanmun pa ahung chu’u hi adang hilou’a agam angilut jaal u ahibou e. 
Rashi Hakadosh in aseibena a hoilai mun hitaleh mikhat chu aphunggui ahung kisut’a, Tzaddik ahiye ti lhangphong tah’a kihe khat changgei ahung kisut lhung ji tieng chuche phunggui kisutna a amin chuong jouse chu Tzaddik ahisoh kei uve ti vetsah hiya (tuchung Parasha a Tzelofkhad chanute phunggui kisutna Yosef hatzaddik a akichai bang’a hiche phunggui kisutna a kiminphah jouse jong chu Tzaddik hisoh kei uva ahi ti ahi). Langkhat a chutobang ma’a chu mikhat aphungthu ahung kisut kit’a miphalou “rasha”  khat a akichai a ahileh chulai mun’a amin chuong jouse chu rasha ahiuve ti mudoh a um thei kit a ahi. Hichu “Ishmael ben Netanya ben Elishama…” (Melakhim II 25:25 ve’n) ti’a Gedaliah that’a anapang Ishmael phungthu kisutna a kuon mudoh thei a ahi. 
Rashi Hakadosh in aseinuom pen chu ipi ham itileh ijou khattou leh Tzelofkhad chanute in apau chan ding gam ahung chu uchu nei-le-gou deichat jeh bou’a ahung chu uva ihisah maithei uva ahi. Ajehchu mihem lunggel sohto’a gah gel ding hitaleh koi ham gam leiset deilou ding’a, athon a mu thei ahinah nah lai ding leh adeilou te kiumlou ding a ahiye. Hinlah Torah hung’a Tzelofkhad chanute phunggui avel’a ahung sut’a, Yosef Hatzaddik gei ahung sutlhung’a kuon hiche nashim tzadkanyiot ho lunggel dihtah pachu apu u Yosef lunggel tobang, tichu agam ngailut jaal bou’a ahidan ahung phondoh a ahi. 
Langkhat a ipu’u Yosef in Eretz Israel angailut a ahi tichu seitam ngailou’a hetsa tobang ahi. Hinlah langkhat’a Tzelofkhad chanute chun apu’u Yosef Hatzaddik bang chun agam angailu mong uve ti hoi’a kuon hetthei a hintem? Rashi Hakadosh sei chu adihpoi tina ahipo’n hinlah aphunggui’u hung kisut a Yosef gei ahung kisutlhung’a kuon agam angailut jaal uva apau chan ding gam-leiset ahung chu uva ahi ti jieng chu igel’a ahileh kimin jou tah-tah joulou a ahiye. Chuti ahileh Tzelofkhad chanute’n agam angailut jaal u bou’a apau gou ahung chu uva ahi ti iti kimudoh thei em? 
Hiche thudoh hi Mefarshim tamtah in adong uvin, hilchetna jong ajat-jat ape uve. Chuche lah’a tamlou veleuhen. Hetding chu Torah a thu kisun hohi chronological order a kisun a ahipoi. Tichu Khazal ho’n aseima bang uva ein mukdam u’meukhar ba’Torah – asoh masa jong kisun nukhah thei, asoh nukhah jong kisun masa thei a ahi. 
Khatam Sofer le Ha’Natziv Mivolozhin teni’n aseilhon na’a Tzelofkhad chanu te ahung uva apau chan ding gam ahung chunau hi Reuven phung, Gad phung le Menashe phung keh-khat ho’n achan ding uva Jordan gal solam sang’a um gamho akilah jou u ahi. Chuti ahileh, chuta gam-leiset dei jeh bep ahiuva ahileh Menashe phung keh-khat lah’a chu jao uva, gam chu apet-pet a chang uva aluo pai jing thei uva ahitai. Ajehchu numei kiti chu gaal a kuon ngeilou’a ahi’n; Reuven phung, Gad phung le Menashe phung keh-khat ho’n asopiteu akithopi uva, Canaan gam lahna ding’a gaal kibolna ho’a ahung jao ngai tei-tei diu kiti chun pasal ho bou ahuop a anahiye. Reuven phung, Gad phung le Menashe phung akeh-khat sung’a numei le chapang chule tehse ahan lang – tichu gaal a kuon thei lou ho’sese chu Jordan gal solam sang’a umden uva, achan ding gam’u chu akilo pai-pai uva anahitai. Hinlah Tzelofkhad chanu te chun Eretz Israel angailut jeh uchun Canaan gam khel-khel a apau chan ding gam chu ahung chu uva ahi.
Hichu ajeh khat hitaleh Gemara Masechet Bekhorot Daf 5a mun a hitin Khazal ho’n asei uve. Egypt a kuon hung potdoh Israel chate nei-le-gou chuleh sana-dangka aninglhin dan chuleh ahao dan uchu akoi jousen Sangan 90 jen in apoh jou sana-dangka toh Egypt a kuon ahung doh uvin ahi. Ha’Admor Mi’Gur Ba’al Imrei Emeth in hiche Gemara pansan’a aseina a Tzelofkhad chanute’n Eretz Israel angailut dan uchu apau nei-le-gou, sana-dangka ho khat jieng cha jong ahung chu khapouve, hinlah Canaan gam kihopna’a apau chan ding gam pa bouseh chu ahung chu uvin ahi. Chu’a kuon a chu agam angailu mong uve ti kicheh tah’a mudoh thei ahi ati. 
Langkhat a tuchung Parasha a kuon mussar heskel hoitah mai, besiyata dishmaya a kamudoh khat hin sei ing kate.  
Rashi hakadosh in aseima bang’a phunggui kisutna a kuon Tzaddik le Rasha mudoh thei ahi ti ahiye. Tuchung parasha a hin Tzelofkhad chanu te phunggui kisutna a ipu u Yosef gei akisun in ahi. Chuleh hilai mun a ipu u Yosef hung kiminphah hi aphalang in akisei e. Hinlah ivet leh mundang khat’a ipu u Yosef anakiminphah in, hinlah chulai mun’a chun aphalou lang joh’a anakisei kit in ahi.  
Meraglim ho chungchang veleuhen. Menashe te phung’a kuon gamvelhi ding’a kisol Gaddi Ben Susi chung’a chun Torah ivet leh hitin akisun e: Lemateh Yosef lemateh Menashe Gaddi ben Susi. Hilai mun’a hin Gaddi ben Susi chu Yosef chapa Menashe phung’a kuon ahi ti’n akisei e. Hinlah Efraim phung’a kuon Yehoshua Bin Nun chungchang ivet leh “Yosef chapa Efraim phung’a kuon” ti’n Torah in ipu u Yosef atum in aminphah tapoi. 
Khazal ho pansan a Rashi Hakadosh in aseina’a hilai’a Gaddi ben Susi chungchang’a Yosef min hung kisun hi adang ahipo’n Gaddi ben Susi chu agam chung’a lashon hara seiho lah’a ajao jeh ahi ati. Yosef in jong apa Yaakov Avinu heng’a asopi teho chung’a lashon hara agalhut ji toh kilhon a hilai mun’a jong hi ama suon-achilhah holah’a agam chung’a lashon hara sei, Menashe phung’a kuon Gaddi ben Susi chung’a chu amin hung kisun a ahitai. 
Ahileh tu’n kidong leuhen. Ipi atileh meraglim ho chungchang’a ipu u Yosef min hung kisun chu aphalou lang’a kisei’a, tuchung Parasha a Tzelofkhad chanute chungchang’a ipu u Yosef min hung kiminphah hi aphalang a kisei a hintem? Abul lang’a gam kihop ding dan chungchang’a inasei uchu nung vetleuhen ajeh mudoh thei ahi. 
Inasei ma bang uva leiset chena dol’a mipa nei-le-gou chu achateho’n aluo ding ti ahi. Hijieng jong leh Canaan gam kihopna’a hi daan-le-muol chuom jep’a, chate ho nei-le-gou jieng jong chu mipa te’n aluo thei uva ahiye. Chukit leh Egypt gam’a pat hung potdoh ipu-ipa tehou Canaan gam kihop ding dan  ivet’a ahileh leiset thil bep hilou’a lhagao lang thil ahidan mudoh thei a ahi (tuchung Parasha a kisun agam chu vaang a kihom ding ahi ti chungchang iyun bol in). Chuti ahileh lhagao lang thil ahi tieng pate nei-le-gou chate’n aluo u (tekhana a Avot ho Zkhut in akhang-akhang a eiven jing u) bep hilou’a chate ho nei-le-gou jieng jong mipa teho’n aluo thei uva tina ahiye. Chuma bang’a Khazal ho’n Masechet Sanheding 104b mun a “bar mezakeh aba” ti’a asei uva ahi.  
Hinlah hilai mun’a hi mussar heskel phatah jildoh thei a ahiye. Mipa te’n achatehou nei-le-gou aluo thei uva ahi ti ahitoh kilhon a hetding chu apha hihen asei hitaleh, ani-ni a mipa te changthei uva ahiuve. Nei-le-gou tamtah um jieng jong leh Pirkei Avot a Khazal ho’n  “Keter Shem Tov chu adang ho sang in amanlu pen e” atima bang uva chate ho aphat tieng mipa te’n hiche Keter Shem Tov pachu akikhuh thei uva, hinlah chate ho’n Torah le Mitzvot ho ahei tah uva, amalunglam a ahung chon ji tieng uleh apu-apa teu gei’a aminset sah thei kit uva ahi. 
Meraglim ho chungchang’a chu ivet a ahileh agam chung’a lashon hara sei lah’a Gaddi Ben Susi ahung jao tah toh kilhon a ama bep hilou’a ipu u Yosef jieng jong ga minse peh a ahiye. Langkhat a tuchung  Parasha a Tzelofkhad chanute ho’n agam ngailutna jaal bou’a, aumtalou apa’u Canaan gam kihopna achan ding gam-leiset ahung chu uva chu amaho bep hilou’a apu-apa tehou jouse, ipu u Yosef Hatzaddik gei’a hiche keter shem tov pachu ahung khuh peh uva ahiye. 
Hiche ho jouse hi ivet leh chate ho chonphatna jaal’a mipa te’n minphatna amu u, langkhat lang’a aphatmo uva ahiuleh adang hilou’a apu-apa tehou gei’a minse peh u - kiti hi eiho Bnei Menashe tetoh kimatna nei dehset dan mudoh thei in aum e.  Chuti ahileh hiche kihilna hi Yehudi jouse ding in poimo tajong leh, meraglim ho chungchang le Tzelofkhad chanute ho’a kuon eiho Bnei Menashe te ding’a poimo dehset a ahi. Torah le Mitzvot ho ahiding bang tah’a ituhchah uva, ipu u Menashe le ipu u Yosef min aphalang’a ichoisang jing diu chu eiho ding’a kin poimo pen khat ahi.     
SHABBATH SHALOM LEKULAM r

Thursday, July 14, 2022

Parashat Balak 5782

 Yossi Lhungdim

BALAK, 5782

Le'ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיַּעַשׂ בָּלָק כַּאֲשֶׁר דִּבֶּר בִּלְעָם וַיַּעַל בָּלָק וּבִלְעָם פָּר וָאַיִל בַּמִּזְבֵּחַ׃
Vayya'as Balak ka'asher dibber Bil'am vayya'al Balak u'Bil'am par va'ayil bamizbeakh…
(Chuin Bil'am in asei bang in Balak in jong abol in; maicham chung'a chun Balak toh Bil'am in bong le kel atoh lhon e…)

                                                                                                                    ~
Bamidbar 23:2

Moab lengpa Balak in mi asol in, Am Israel te gaosap ding chun umot ha'olam te lah'a themgao lenpen, Bil'am chu agakousah tai. Chomkim tah in seileu hen; Abul tiel chun Bil'am chu akidasah in, hinlah aniveina a Balak in akou ding'a miloupi, panmun poimo neiho ahin sol phat chun jingpi tah in athou in, thanom tah in Balak kom juon in anakipandoh tai. Lampi kahlah'a chun boina neocha-cha anatuh jieng tajong leh tibukimsel el damsel in Balak toh chun akisoto thei lhon in. Israel te gaosapna ding tohgon pachu gangchel'a tahso ding ahin guong pei lhon tai.

Parashat Balak ivet leh Am Israel te agaosap theina ding chun Bil'am in Balak jah a P-thien heng'a maicham "mizbeakh" 7 asem'a, achung'a bong 7 le kel 7 ato ding in aseipeh e. Bil'am in jong Balak sei bang chun abol in; khatvei bep hilou in mun 3 jen'a maicham 7 anasem in, bong 7 le kel 7 chu thumvei jen tah anatoh nalai in ahi. Hijieng jong leh, ihetsau ma bang in, hiche miphlaou teni tohgon chu analolhing tapoi. Koi gaosap malah, Bil'am chun Am Israel techu phattheina joh anaboh ta'n ahi.

Hilai mun'a hetthiem hahsa tah khat chu Bil'am in Am Israel te agaosap theina ding'a ipi atileh Balak le Bil'am in pumgo-thilto atolhon ngai a hintem? Pumgo-thilto umlou'a chu Bil'am in Am Israel techu agaosap mo ham? Chuna ban'a, veleuhen, Am Israel te gaosap'a aumtheina ding uva Balak in pumgo-thilto anato'a chu maicham 7 asem ji'a, maicham khat chung'a chu bong khat le kel khat anato khom ji'a ahiye. Chuleh mun 3 a pumgo-thilto ato jat mong mong chu agom'a 42 jen apha'n ahi (khatvei a 14 ato; mun 3 a ahileh 3 x 14 = 42 hi a ahi).   

Hetding chu Balak hihen Bil'am hitaleh, milham mai-mai khatcha aumlhon poi. Balak chu doithem chungnung, doi-le-kao lang isei ding'a ahileh Bil'am sang'a jong ahetna sangjo a ahinalai'e. Bil'am ahikit leh abul lang'a iseima bang uva umot ha'olam ho lah'a themgao lenpen, P-thien lunghan phat hethei anahi a ahi. Ahileh hiche teni hung kisoto lhon'a pumgo-thilto ahin to lhon'a ahitah leh, thilkibol jouse chun vetsah aneisoh kei ding tina ahi.

Chutoh kilhon chun Khazal ho'n hitin dohna asem uve: Ipi ding'a Mizbeakh 7 khel khel hi ham? Midrash Tankhuma a Khazal ho'n hiche thudoh adonbutna uva hitin asei uve: kenegged shiv'ah tzadikkim shebanu mizbekhot me'Adam ad Moshe – venitkablu: Adam, Hevel, Noakh, Avraham, Yitzkhak, Ya'akov u'Moshe. Tidan chu P-thien heng'a maicham anasem'a pumgo-thilto anatoh Tzadikkim 7 hotoh kitoh'a Balak le Bil'am in jong maicham 7 asemlhon a ahi. Chuleh hiche Tzadikkim 7 ho'n pumgo-thilto athinto hou chu P-thien in anasang soh kei in ahiye.

Midrash Tankhuma ivet a ahileh Khazal ho'n aseibenauva Balak le Bil'am teni chun P-thien heng'a hitin aseilhon e: Hiche Tzadikkim 7 hochun chuche pumgo-thilto ahin to jeh uva nangma angsung'a ataona hou nasan a, nalunglhaina achung uva alhun a ahitah leh keini pumgo-thilto hinto jaal'a jong hi kachung uva nalunglhaina nahin lhunsah lou ding ham? Nam khat (Am Israel te kiseina) bouseh in nakin abol sang'a nam 70 ho'n nakin abol uchu phajo lou ding ham? Hinlah P-thien in ajah lhon'a "Kei le kacha te kikah a kitomona apenna ding deina'a pumgo-thilto nahin to uva ahileh  hinto da jieng uvin, hichu phajo'n te" ti'n andonbut e.

Alshich Hakadosh in hiche toh kisai hin hitin dohna asem e: Tzadikkim 7 hotoh kitoh'a Balak le Bil'am in maicham 7 asem lhon a ahitah jong leh ipi ding'a maicham khat a chu pumgo-thilto ni-ni ato uva hintem? Chuleh ipi ding'a hiche Tzadikkim 7 hotoh chun kitoh a maicham 7 sem khel-khel ngai a ham?

Alshich Hakadosh in ahilchetna a (ama'n asut hi sao thim a ahi'n, achomlam a kahin sut ding ahitai) hitin asei e: Adam Harishon in pumgo-thilto ahin to'a chu vannoi mihem jouse, tichu ason-apah ho jouse phatthei channa ding leh bulhinna/ninglhinna "shefa" akimuna ding uva ato'a anahiye. Chuma bang'a Noakh in jong ason-apah ho jouse ding'a anato a ahi. Langkhat a Avraham avinu a kipat a (Tzadikkim 7 holah'a kuon Avraham a kipat Moshe gei kiseina) pumgo-thilto hung kitoh hochu Am Israel te ding'a anahitai (Chuta chu Am Israel te jaal'a vannoi pumpi in phattheina le ninglhinna pachu anakimuson kit ji uva ahi). Chuleh Adam Harishon in maicham'a anato gancha chu Bong hi'a, Avraham Avinu in anato chu Kel hi a ahi. Chuta chu khonung'a, tichu Beith Hamikdash anadinlai'a Succoth tieng leh 70 Umot haolam ho ding'a anakitoh ji pumgo-thilto hochu adang hilou'a Bong hiuva ahi (Adam Harishon in vannoi pumpi a ding'a atopa toh kitoh'a kitoh ji).

Alshich Hakadosh in aseibeina a hitin asei e: Balak le Bil'am teni in maicham 7 khel-khel asem lhon'a maicham khat chung'a Bong khat le Kel khat ato lhon jeh chu adang ahipo'n, P-thien heng'a pumgo-thilto anatoh Tzadikkim 7 ho se'se – vannoi pumpi ding'a tohho hihen Am Israel te ding'a tohho hitaleu, abon uva huop sah'a khat'a gopkhom ding. Chutieng P-thien masang'a Moab te'n lunglhaina ahin kimu uva ahileh Am Israel te khel'a amaho (tichu Moab te) a kuon leiset-pumpi in phattheina le ninglhinna pachu ahin kimuson diu. Chuta P-thien masang'a Moab te'n Am Israel te ahin kheldoh tieng leu chun Bil'am in Am Israel techu agaosap thei ding'a ahitai ti ahi.   

Hinlah Midrash Tankhuma a Khazal hon aseima bang uvin P-thien in Bil'am le Balak - rashayim teni tohgon chu anasanpeh tapoi.

Hijieng jong leh kidangtah khat chu Gemara Masechet Sanhedrin Daf 105b ivet leh Khazal hon hitin asei uve: Leolam ya'asok adam be'Torah ube'Mitzvah, afilu shelo lishma, shemitokh shelo lishma – ba lishma. Shebeskhar arbayim veshtaiym korbanot shehikriv Balak zakha veyatzah mimenu Ruth.

Khazal ho'n eihil uchu ipi ham itileh, itih lai hijong leh Yehudi khat chu Torah le Mitzvot ho'a kidii jing hen lang, kisuboi jing hen lang hihen. Athilbol hochu lo lishma (tichu P-thien thupeh ahijeh hilou'a nopsahna/phatchomna anei ding jeh'a abol) hita jong leh jom jing hen, ajehchu tu-le-tu'n lo lishma hijieng jong leh khatvei tieng lo lishma akuon lishma (P-thien ngailut jaal'a athupeh nit le suhbulhit) suh thou-thou ding'a ahiye. Hiche kihilna manlutah mai hi Gemara mun tam tah'a Khazal ho'n asei jing uvin, hoi'a kuon ipi pansan'a ahin jildoh uva ham itileh adang hilou'a Balak a kuon hi'a ahi. Balak in pumgo-thilto 42 jen tah anato chu Am Israel te gaosap channa ding ti hijieng jong leh chuche jaal chun ama'a kuon Ruth ahung pengdoh in. Chuleh Ruth a kuon, ihetsa ma bang uva, David Hamelekh ahung pendoh bep hilou a khonung'a Mashiach jieng jong hung pengdoh ding'a ahinalaiye.

Langkhat a hilai mun'a hin akicheh lou khat aumnalai in ahi. Gemara Masechet Berachot Daf 17a mun a Khazal ho'n hitin asei uve: Kol ha'ose shelo lishma, noakh lo shelo nivra. Tidan chu Koi hileh Torah le Mitzvot ho lishma hilou'a lo lishma a bol'a chu leiset a anapen da hen lang hileh phajo'n te ti ahi. Chutobang ma chun Gemara Masechet Ta'anit Daf 7a mun'a Khazal ho'n hitin asei uve: Vekhol ha'osek ba'Torah shelo lishma, na'aseit lo sam hamavet. Tichu koi hileh Torah le Mitzvot ho lo lishma  a jil le bol'a chu athiljil le athilbol hochu ama ding'a sam hamavet (thina lou/poison) a pang ding uva ahi ti ahi.

Maharsha ahung in Gemara Masechet Berachot le Masechet Ta'anit pansan chun hitin dohna ahung sem e: Chuta lo lishma a Torah jil le Mitzvot bol chu chuchan a tijat um ahitah leh iti dan'a Khazal ho'n "leolam ya'asok  adam ba'Torah…shemitokh shelo lishma ba lishma…" ti'a asei uva hintem?

Maharsha in aseina a hiche Gemara teni (Berachot le Ta'anit a kiseipa toh Sanhedrin le mundang-dang a kiseipa) hi akikalna aumpoi. Chuleh ahilchetna chu Rashi a kuon mudoh thei ahi ati. Rashi Hakadosh in aseina a Masechet Berachot le Masechet Ta'anit a Khazal ho'n asei uhi itobang dinmun ham itileh "A Torah jil chu thildang hilou'a ahetna pachu midang dehna/demna a man ding ti ahileh hichu sam hamavet toh kitekah a, ahilou leh hitobang a Torah jil chu hiche leiset a anapen da leh ama ding in phajo'n te ti ahi". Langkhat a Masechet Sanhedrin a Khazal ho'n aseipauhi ahileh "a Torah jil le a Mitzvot bolho chu minphat le Kavod dei jeh'a ajil le abol ahi'a ahileh hitobang dinmun a chu Khazal ho'n jom jing hen, achaina leh 'lo lishma' a kuon 'lishma' soh thou-thou ding ahi atiuva ahiye" ti ahi.

Maharsha in aseibena a "chuti ahitah leh iti dan a Khazal ho'n lo lishma a kuon lishma pahi Balak a kuon ajildoh thei uva hintem?" ti'n kushiya adong kit e. Ajehchu Balak in pumgo-thilto 42 lang ato chu Am Israel te gaosap channa ding hilou a ham? Nam khat gaosap channa ding'a thil kibol chu "midang dehna ding'a Torah jil" itiu toh chun kibang a hitalou ham?

Maharsha in aseina a hetding chu Am Israel te gaosap ding'a Balak in Bil'am akouna jeh chu thil 2 um a ahi. Amasapen a Am Israel te akichat jeh ahiye. Og lengpa le Sikhon lengpa gaal'a akisatpi uva, ajo'u amu phat'a chu Balak le anam-mite chu kichat-tijat na'a dim jieng uva ahi. Chejeh a chu Am Israel te gaosap ding'a Bil'am chu akou uva ahiye. Anina chu ahileh Balak in Bil'am akouna jeh hi adang ahipo'n amite masang'a MINPHAT "KAVOD LE SHEM TOV" adeijeh ahiye.

Khazal ho'n aseima bang uva Balak chu leng hiding dol hilou'a ahi'n, hinlah ahun-le-phat toh kitoh a Moab te leng'a chu hung kitungdoh a ahibou e. Chuti ahitoh kilhon a Moab mipi hochun ajabol chehna ding uleh minphat akimube na ding'a Bil'am chu akou'a, pumgo-thilto hochu anato a ahi. Chuti ahileh Maharsha in aseina a hitobang thil kibol chu "lo lishma" hijieng jong leh achaina "lishma" suh thou-thou a ahi. Tichu ama'a kuon lishma dihtah a Mitzvot ho subulhit Ruth chu hung pengdoh a ahiye.      

                                                SHABBATH SHALOM LEKULAM

Friday, July 1, 2022

Parashat Khukat 5782

 KHUKAT, 5782

Lehatzlakhat khayei nishuin shel Akiva ve’Shira Khaya Lhanghal

זֹאת חֻקַּת הַתּוֹרָה אֲשֶׁר־צִוָּה יְהֹוָה

Zoth khukat ha’Torah asher tzivah H’…

(P-thien thupeh khukat Torah chu hiche ahi)  ~ Bamidbar 19:2



Torah sung’a thupeh 613 inei hou lah’a atamjo tithei hi mihem hetna le chihna mangcha’a a “ta’am” (reason) peh thei ahiuve. Chuleh hiche holah’a hin khok kiti a ta’am umlou, thupeh ahijeh’a kijui aum kit uve. Hiche khok holah’a achallang pen, tichu khok ahung kiti tieng akoi jouse lungsung’a hung kilang masapen ji’a chu tuchung Parasha a ihin sim diu Para Adumah (bongla san) hi ahi. 

Ijah jingsa ma bang uva Para Adumah hin aboh khat asuhthieng a, ahivang’a athieng khat asuhboh kit a ahiye (mithilong tongkha “tumat met” ho asuhthieng a, langkhat a hiche Para Adumah mangcha a misuthieng a pa Kohen pachu asuhboh kit a ahi). Chuti ahitoh kilhon in vannoi mihem holah’a achingpen, Shlomo Lengpa jieng in jong hiche Para Adumah hi ipi kibolna ham ti hettei ding anagon hinlah ahakhuol laise hetthiem hahsa asa cheh-cheh in ahi. Hitichun Kohelet 7:23 mun a hitin asei e: Amarti ekh’kamah vehi rakhokah mimeni (Hethiem nang kate ti’n kakhuol in hinlah agamlha cheh e).

Para Adumah chungchang toh kisai’a Torah ivet leh abul-bul a hitin akisun e: Zoth khukat ha’Torah asher tzivah H’. Rashi Hakadosh in hiche pasuk hilchetna apehna a hitin asei e: Ipi jeh’a “Khuka” ti’a kisun a ham? Ajehchu P-thien in hitin asei e,”kei’a kuon gezera (thulhuhna/thutanna) ahi’n, nang ho’n athu khuolbe na ding tha nanei pouve”. Tidan chu hiche thupeh hi van-le-leiset hinsempa chuleh lengho jouse leng – thaneipen P-thien akuon ahitoh kilhon a “ipi jeh ham? Ipi kibolna ham? Ipi vetsah ham?” ti tam khuolbe lou’a jui ding le suhbulhit ding ti ahijieng e. Eiho mihem te’n P-thien daan sem kitichu adih-adihlou, jui’a pha ham phalou ham tiho khuolna ding tha (right) ima akinei poi ti ahiye.

Rashi Hakadosh in hilchetna ahung peh hi ivet leh Para Adumah toh kisai hileh kilom tah ahi. Tichu hiche Para Adumah toh kisai thupeh pa hi hakhuol lou ding, thupeh ahijeh le P-thien akuon gezera ahijeh bouseh’a jui’a suhbulhit kigot ding ti toh kilou a ahi. Hinlah chuti ahiding leh ipi ding’a Torah in “zoth Khukat Ha’Torah…” ti’a ahung sut a, “zoth khukat ha’Para adumah” ti’a asutlou a hintem?   

Eiho’n ihetthiem be chehna ding uvin seibe leuhen… Torah iti tieng daan-le-moul kiseina a jong kimang’a ahin, chuleh Khok iti jong leh daan-le-moul kisiena ma ahikit e. “Khukat ha’para adumah” ti’n Torah in sun taleh “Para adumah toh kisai daan-le-moul ho” tina hiding, hetthiem jong hahsa lou ding a ahiye. Ajehchu Torah in mundang-dang a jong chuta chu “khok” thucheng hi anaman a ahitai. Tekahna’a “zoth khukat ha’pasach” (hiche hi korban pesach toh kisa daan-le-moul – Shemot 12:43) ti’n Korban Pesach chungchang’a akisun e.  Chuti ahileh ipi ding’a hilaiya hi “zoth khukat ha’Torah” (Hiche hi Torah daan-le-moul ) ti’a ahin sut a hintem? 

Hiche kushiya mefursemet  hi ajakhalou ium tahlou ding katahsan in. Chuleh a tirutz jong a mefursam ma-ma jieng in ahi. Hijieng jong leh athah beleh in avel in sei kit leuhen. Abul lang’a Shlomo lengpa in “Amarti ekh’kamah vehi rakhokah mimeni”  ti’a asei hihen, Rashi Hakadosh in “P-thien a kuon gezera ahi’n eihon khuolbe na ding tha inei pouve” ti’a hilchetna apeh hitaleh, ani-ni’a Para Adumah bouseh toh kisai chet’a ahipoi. Hinlah Torah pumpi toh kiseina ahijo’n ahi. 

Mefarshim ho’n aseinauva “zoth khukat ha’Torah asher tziva H’…” kiti’n avetsah chu Torah pumpi hi aboncha khok ahiuve. Eiho’n eiho mihem chihna, thepna le hetna mangcha’a ikhuol uva ihetthiem dan a igel u P-thien thupeh, Torah’a kisun ho jieng jong khu aboncha a para aduma kisei bang’a khok  ahisohkei uve ti ahi. Chuti ahileh thupeh jouse chu P-thien thupeh ahijeh a kijui a, eima chihna le thepna mangcha’a ihin khuol tieng “thilpha le thilhoi ahiye” ti’a kijui a ahipoi. Shlomo Lengpa in iti asei em,” Para Adumah daan-le-moul ho kahakhuol laise kahethiemmo cheh-cheh in, chu’a kuon chun Torah thupeh adang-dang ho a ta’am kahenai ti’a a kanagel ho jieng jong kahetlou ahidan kamudoh cheh-cheh in ahi. Ching in kate ti’a kahakhuol laise kei’a kuon agamlheh cheh cheh e”. Chuma bang’a Rashi Hakadosh in jong hita asei a ahi: Torah pumpi le asung’a kisun thupeh jouse chu Para Adumah bang’a khok ahisoh kei uvin. Eima chihna le hetna mangcha’a hetthiem ding got masat’a chujou tieng suhbulhit got ding a ahipoi. 

Ahileh tu’n tuchan a iseidoh hou jouse pansan in ithupi uva lut taleuhen. Tuchan a iseihou dungjui’a P-thien thupeh kitichu Lengpa thupeh ahijeh a jui ding, ajeh tamkhuol be lou ding ti ahi. Masechet Berachot Daf 13a mun ivet jong leh thupeh ho - Mitzvot kiti chu Lengpa thupeh ahijeh bouseh’a jui ding apoimo dan Khazal ho’n eihil uve. Khazal ho’n aseinauva mikhat chun P-thien leng hina namkol “Ol Malkhut Shamayim” kisaan masat hen lang chutieng thupeh ho suhbulhitna ding namkol “Ol Mitzvot” pachu kisaan hen ti ahi. Chuti ahijeh a Kiryat Shema jieng a jong khu Shema Israel kisei masa’a chujou’a Vehaya Im Shamoa khu kisei a ahi ti’n asei uve. Tidan chu Yehudi khat in P-thien chu ama ding’a Leng a ahin kisaan a chujou a Mitzvot ho ahin suhbulhit tieng Lengpa thupeh ahijeh bou’a thupeh ho asuhbulhit ahidan kilang a ahi. 

Langkhat Am Israel te Egypt gam’a sohchanna a kuon ahung potdoh uva, Sinai muol a Torah sang ding’a aumpet uva P-thien hung’a ajah uva “Torah nakisaan ding uham, nakisaanlou ding uham” ti’a ahung doh’a chu iti anasei uvam? Kilungtoh tah le lungkhat-thakhat in hiti hin anadonbut uve: Kol asher dibber H’ na’aseh ve’nishma. 

P-thien in kajah uva asei jouse chu bol uving katin ngai uving kate ti’n nampi-vaipi dang ho bang lou in Torah chu anakisaan uvin ahi. Hiche P-thien thuhing Torah chu ipi ahi helou hiel leh khuol lou hiel’a bol lei ding le subhulhit lei ding’a anakipehdoh pauchu, Midrashei Khazal ho ivet leh, achung uva P-thien analunglhaina pen chu ahiye. Namtin-vaipi dang-dang hochula iti uvam? Ihetsa ma bang uvin Torah sung’a chu ipi kisun em ti hetmasat ding ago uvin, P-thien in aseipeh nung jieng uvin jong “chuti ahileh keiho a ding ahipoi, kadei pouve” ti’n anasei uvin ahiye.  Chuti chun namtin-vaipi khujat lah’a Israel techu P-thien in agoumanlou pen Torah chu anape’n ahi. 

Ahileh hichu “na’ase” – bol uving kate ti’a aseipau chu ahita’n. Langkhat a “nishma” hila ipi kiseina ham? Khazal ho’n  aseinauva “nishma” kiti “shmiyah” thucheng a kuon hi thu kisei khat inabeng a ngai’a, jah ding bouseh kiseina ahipoi atiuve. Shmiyah iti tieng thu kisei chu hetthiem jong got tei ding tina ahi. Chuta chu Masechet Berachot ivet leh Kiryat Shema chungchang’a Khazal ho kihoulimna’a Shema Israel isei tieng thu kisei hochu ipi ahi het got ngai ding ahi, chutoh kilhon a lashon hakodesh bep hilou’a eima ihetthiem thei pao dang pa’a jong chu KIryat Shema seithei ahi ti’n asei uve. 

Ahileh tu’n veleuhen, na’aseh ve’nishmah ti’a ipu-ipa teuvin anasei uchu akikal’a potdoh dan a um a ahitai. Tidan chu na’aseh iti tieng P-thien thupeh kiti chu tamkhuol lou’a P-thien thupeh ahijeh bouseh a suhbulhit ding ti ahin, langkhat a nishma chun ithilbol hochu hetthiem kigot ding ti ahikit e. Chuti ahileh hoiche pen chu chepi ding ahitadem? Chuleh ipu-ipa teuchun ipi ding’a nishma pachu anabelap khel-khel uva ham?

Harebbe Mi’Lubavitch in hiche thudoh hi anadong in hilchetna hoitah khat anape e. Amasapen in tirutz khat hiti hin ape’n hinlah dokhe anabol e. Ama’n aseina nishma – hetthiem ding kiti hi Mitzvat Talmud Torah kiseina  ahi tithei ahiye. Ajehchu Torah isim tieng apoimo pen chu tamtah isimdoh chu ahipo’n ithilsim ho phatecha ihet hinam tijoh chu ahi. Hinlah ama’n aseina a hiche jeh’a hi ipu-ipa teuvin nishma atiuva hinte tithei ahipoi ati. Ajehchu na’aseh iti tieng Torah thupeh jouse kiseina ahi bang’a nishma kiti jong chu Mitzvat Talmud Torah bep kiseina hilou’a Torah sung’a kisun thupeh jouse huop a kisei’a ahingai a ahiye. 

Ahileh nishma hi ipi kiseina hitan tem? Ravpa’n aseina a amasapen a hetding chu na’aseh venishma hi akikalna aumpoi ati. Moh’a thil kibol jouse a process aum bang’a Torah in jong process anei a, thil kiti chu shlav shlav a achelhah ngai a ahiye. Chuti ahitoh kilhon a Torah kisaan na ding’a shlav masapen chu na’aseh – tamkhuol lou hiel’a P-thien thupeh ahijeh a bol ding chu ahi, chujou tieng shlav nina nishma – hetthiem ding pachun anung ajui ding ti ahi. 

Ahileh ipi ding’a hiche nishma pahi poimo a ham? Ravpa’n aseina henge P-thien thupeh juina ding’a apoimo pen chu hiche na’aseh – kabbalat ol malkhut shamayim hi ahi. Chuleh hiche na ding’a chu thu tamkhuol angaipo’n, lengpa thupeh chu kajui le akichai e itileh hun jieng a ahi. Hinlah Yehudi kiti chun asung’a Nefesh Elokit (Neshama kedusha pa kiseina) le Nefesh behemit ( tahsa hinna ding’a poimo lhagao pa) anei a ahi. Mitzvat ihin suhbulhit tieng hiche isung a um lhagao lang toh kisai neshama kedusha pahin nop asah a, dopsang a um ji a ahiye. Ahileh leiset thil toh kisai nefesh behemit pa hinlah itih tieng nop asah a dopsang a um a hintem? Mitzvah isuhbulhit pachu ihin khuol’a ihin hetthiem tieng hiche nefesh behemit pa hin thil kibol’a kuon a chu nopsahna ahin kimu a dopsang’a um kit ji a ahiye. 

Ravpa’n aseina a Kiryat Shema a “ veahavta eth H’ Elokeikha bekhol levavekha” kiti khu Khazal ho’n P-thien chu Yetzer Hatov bep hilou’a Yetzer Hara pa jieng jong mangcha’a akin bol ding ahi ti’a asei ma bang uva,  Egypt gam’a kuon hungpotdoh ipu-ipa tehouvin Torah akisaan ding uva chu hiche neshama kedusha pabou in Mitzvot isuhbulhit uva kuon nopsahna akimu ding chu analungnachim jou pouvin, neshama behemit in jong nopsahna anei’a dopsang’a aumna ding deina’a nishma pa jong anabelap uva ahiye. Chuleh hiche nishma pa umna ding’a chu Torah a kidii jieng ngai, kihambol a, hahsat-genthei tincheng thuh’a Torah jil’a kisahboi jing ngai a ahi. Hitachu  nishma pa’a hi ahung kisahboi tieng lebou mikhat chun Torah le Mitzvot ho ichan a manlu’a, loupi uvam ti hiche leiset tahsa pa’a hi ahetthiem thei bep’a, nefesh behemit pa jong chun Mitzvot kibol le kisubulhit ho’a kuon a chu nopsahna ahin nei bep ji’a ahiye.      

  SHABBATH SHALOM LEKULAM