Friday, August 30, 2019

Parashat Re'eh

Yossi Lhungdim
ראה אנכי נתן לפניכם היום ברכה וקללה
"Re'eh anokhi noten lifneikhem hayom berakhah uklalah.."
Ve'n tuni'n keima'n namasang uva phattheina le gaosapna kahin pe e ~ Devarim  12:26

Hilai pasuk a "Phattheina le gaosapna" kiti hi ipi kiseina ham?
Rashi'n  ahilchetna ah "Gerezim muol le Eival muol a kisei phattheina ho le gaosapna ho" ahiuve ti ahi.
Gerezim muol le Eival muol a kisei phattheina le gaosapna ho chungchang ah Khazal ho'n Masechet Sota 32A ah hitin asei uve: Gerezim muol a chu phung 6 – Shimon, Levi, Yehudah, Issachar, Yosef le Benjamin – ho se ding uva; Eival muol lang'a chu ahileh phung 6 ma – Reuven, Gad, Asher, Zevulun, Dan le Naftali – ho se ding uva ahiuve.
Hiche muol teni kikah a chu Mishkan a natong thei ta Levi ho le Kohanim ho, Aron Ha'kodesh pum a, ding uva phattheina le gaosapna thu hochu asap jiu; Phattheina thu asap tieng uleh Gerizim muol lang chu angat uva, Gaosapna thu asei tieng uleh Eival muol lang chu angat kit jiuva ahi.
Chuti'a chu phattheina thuguol khat asap chai tieng uleh alangtuo'a um mipi jouse'n "Amen" ti adonbut uva; aban a gaosapna thuguol khat asei chai kit tieng u jong leh amitakep chun "Amen" ti'a adonbut kit jiuva ahi. Hiti'a chu phattheina le gaosapna chu alhah-kah lele uva, achai tokah challha ah ahiuve.
Ahileh hilai – Gerezim le Eival mun a thil kibol hi ipi vetsahna ham? Phattecha igel leh hetthiem ahahsa lheh in ahi. Ajehchu Gerezim muol hi phattheina ding nati tah'a, Eival muol chu gaosapna ding nati a ahitah leh, Kohen le Levi ho'n phattheina thu ahin sei tieng uleh Gerezim muol a ding ho bouchun "Amen" ti'n donbut uhen lang, chujong leh Gaosapna thu ahung kisei tieng Eival muol'a ding hobou chun "Amen" ti'n donbut leu kilom ah ahi.
Ipi atileh phattheina hihen gaosapna hitaleh akoi jousen "Amen" ti'a adonbut uva ham? Hiti ding chu ahileh ipi hop 2 a kihopkhen ngai khel khel a hintem? Gerezim muol le Eival muol a thil anakibol chun ipi lom lom  ham eihil nuom uva????
Langkhat a tuchung Parasha a ipi kisun am nung vet kit leuhen, Parashat Re'eh a pasuk masapen a chun "Re'eh anokhi noten lifneikhem hayom berakhah uklalah.." ti'n akisun e. "Berakhah uklalah…" – Phattheina le Gaosapna – kiti hi Mefarshim ho le Ba'alei Mussar ho'n aseinauva thil chi 2 kiseina ahipo'n thilkhat kiseina ahi atiuve. Hichu ipi kiseina ham iti leh thil jouse a hin Phattheina le Gaosapna aum khom sohkei e ti ahi.
Khovot Ha'levavoth in hiche chungchang aseina ah, thu umdan hetthiem ahina ding in Nei-le-Gou mangcha'n hiti'n eihil uve. Khovot Ha'levavoth in aseina ah, Hashem in mihem chu haosatna apeh tieng thil 3 jeh a apeh ah ahi ati.
Khatna a : Matanah, tichu thilthon peh. Hitobang hohi ahileh P-thien in mihem pa chu angailut jeh a apeh ah ahi e. Hichu Phattheina hi ah ahi.
Ahileh itobang haosatna chu P-thien akuon Matanah ahi ti kihedoh thei em? Mipa chu ahung haosat a kuon masang toh te'a lhagao lang'a lhahdaina ima anei hih'a, chutah sang'a hiche anei-agou pachun P-thien naa atohna a ahatsah cheh leh hitobang nei-le-gou chu P-thien a kuon ngailut jaal'a thilthon peh hi'a, chujong le Phattheina hi ah ahi e.
Nina a : Nisayon, tichu P-thien a ding'a kitah a hinam ti patepna. Ahileh itobang haosatna chu P-thien a kuon Nisayon hi a ham?
Nei-le-gou ninglhingset a ahin nei'a ahung haosat a kuon alungsung a chu anei le agou bou ahin gel jing jieng tah a, "Ipi kibol leh hiche sum-le-pai hohi phate'n kakikoiching in kaveipung thei dem" ti lunggel ahin nei jing a ahitah leh hitobang chu ama ding'a P-thien a kuon patepna hi ah ahi.
Hitobang chu imadang ahipon, P-thien a kitah le kitahlou vetlhahna  patepna ahibou e.
Thumna a: Onesh, tichu gotna.
P-thien in miphalou chu ahin got ding tieng leh hiche leiset a haosatna le ninglhinna ho achung'a ahin lhunsah ji'n; hiche haosatna ho'a kuon a chu leiset nopsahna ho bouseh a akisah  boi'a, lhagao lang'a anung thodoh kit thei tahlou hiel na ding'a a-duthusam jieng a jong agel phahlou gei haosatna kipe ji nalai ah ahi. ( Aveira goreret Aveira toh kitoh a achung thu kitan ah ahi ti ahi e.)
Hitobang haosatna hi koi Berakhah malah Klalah joh ahi'n ahi. Ajehchu hitobang mi chun ahung lhung ding leiset'a achanvou muding ho jouse hiche leiset a akiluo ngimsel ah ahita'n ahi.
Ahileh ipi mong-mong ham "Phattheina le Gaosapna" itiu chu??
Maharam Shik in hiti'n asei e: Hiche hi imadang kiseina ahipo'n, thil kiti chu phattheina jong hithei, gaosapna jong hithei ti ah ahi e. Phattheina  dan a igel jong chu gaosapna  joh anahikha thei a; gaosapna dan a igel jong chu Phattheina joh anahithei kit ah ahi.
Ahileh mihem khat chun thil khat chu Phattheina ahilou le Gaosapna ahi iti ahetdoh thei ding ham?
Maharam Shik in hitin donbutna apei:
Tuchung Parasha a kisun,"eth ha'berakhah asher tishmeu el mitzvoth Hashem…" kiti ma bang'a mihem chu thil ahung lhung tah a, hiche thil achung'a alhun nung'a chu P-thien thu ahiding bang'a ajui jing a, Torah le Mitzvot ho ahiding bang'a ajui jing thei leh hichu Phatthiena ahi e.
Hinlah iham ti'a hiche thil achung'a hung lhun jou nung'a chu P-thien thu donlou-dailou a akoi a, Torah le Mitzvot ho akuon apaampet a ahitah kalse, hitobang thil achung'a lhung pa chu apet in thilpha tah toh kilou lheh hen lang, Phattheina dan in kilang jieng jong leh hichu Gaosapna hibou ah ahi.
Ahileh tu'n Gerezim muol leh Eival muol chung'a Phattheina le Gaosapna chungchang chu nung vet kit leuhen. Torah in Gerezim muol a chu Phatthiena um a, Eival muol a chu Gaosapna um dan in sei jong leh, Levi le Kohen ho'n Phattheina le Gaosapna thu asei hou chu Am Israel pumpi'n thakhat a "Amen" ti'a adonbut uva ahi'n. Hichun ipi avetsah a, ipi eihil nuom uva ham iti leh, isei ma bang uva apet a Gaosapna jong chu ikisemphat leh khonung a phatthiena a kiheidoh thei; langkhat a tu'a Phattheina dan'a igel pa jong chu P-thien lunglam ituo tah hih'a, Torah le Mitzvot ho akuon ipaampet leh khonung tieng gaosapna a kiheidoh ding ahi ti ahi e.
Phattheina le Gaosapna kiti chu thil jouse'a umsoh kei a ahi'n, hoiche pen chu ikisaan uvam ti eiho chung'a kingam hibou ah ahi.
SHABBAT SHALOM LEKULAM






Friday, August 23, 2019

Eikev

Yossi Lhungdim

אֶרֶץ אֲשֶׁר־יְהוָה אֱלֹהֶיךָ דֹּרֵשׁ אֹתָהּ תָּמִיד עֵינֵי יְהוָה אֱלֹהֶיךָ בָּהּ מֵרֵשִׁית הַשָּׁנָה וְעַד אַחֲרִית שָׁנָה׃ ׃
"Eretz asher Ad-nai eloheikha doresh otah tamid einei Ad-nai eloheikha bah me'reshit ha'shana ve'ad akharith shana.." ~ Devarim 11:12

Tuchung Parasha ahin Eretz Israel manlutdan akimudoh deh in ahi. Chung'a ijih u pasuk a kisun ma bang'a hiche gam hi P-thien in asun ajaan a avetlhah jing'a, kumbul a kipat kumtop gei'a mitlha lou hiel'a avet jing gam hi ah ahi e. 
Ahileh hilai a "Eretz asher Ad-nai doresh otah.." kiti hi ipi kiseina ham?
Ramban in Shemoth lekhabu a kisun pasuk ,"ki yavo elai ha'am lidrosh Elohim.." (Shemoth 18:15) hilchetna apehna a "lehitpallel al kholeihem.." ti'n asun e. Hichu ipi ham iti leh "Doresh" iti tieng Taona kiseina ahi e. P-thien in Eretz Israel angailutdan chu agam in phatah a ga ahinso na ding in atao in ahi ti ahi. 
Ahileh Eretz Israel ding'a P-thien taona chu ipi hitan tem? Iyov 38:26-27 mun ah hitin akisun e:
"Mi umlouna gam a go ajuh sah in…michenlouna gam le mi'n donlou-dailou a akoina gam ninglhingsel in akoi e." Hilai'a pasuk a kuon mudoh thei chu ipi ham itileh Eretz Israel bouseh hilou'a leiset chung pumpi P-thien vetkolna nuoi a aum in; Eretz Israel hihih jong leh gamdang jieng jong – michenlouna mun hita jong leh P-thien in avekol e ti ahi.
Chuti ahileh Khazal ho'n hitin thudohna anei uve: Ipi ding'a Eretz Israel bou chu P-thien in tantin neilou'a avetlhah jing nati thei aham? Khazal ho'n thudoh chu adonbutnauva hitin asei uve:
Eretz Israel bouseh chu P-thien in avetlhah jing ahipo'n. Hinlah hilai pasuk (chunglang a ipeh pau) a kuon kijildoh chu ipi ham iti leh Eretz Israel jaal a P-thien in gamdang ho jouse jong vetlhahna anei jing a avetkol jing jieng ah ahi.
Chubep hilou'a Yekhezkel 38:12 a kisun "yoshvei al tavur ha'aretz" akuon mudoh thei chu Eretz Israel hi Leiset a ding'a a "Tavur" - laigui jong hi ah ahi. Mefarshim khenkhat dungjui a Eretz Israel hi Leiset a ding'a alai laitah a um ahijeh a laigui toh kitekah ahi atiuve. Hinlah Maharal Mi-Prague in ahileh naosen anu sung'a ahung kisem tieng alaigui khun anu toh akikah lhon ajopmat a, hiti'a chu naosen in neh ding akimu jing'a akihinso bang'a Eretz Israel jong "Tavur" kiti ahi. Ajehchu ama jaal a leiset pumpi'n neh akimu uva ahiuve ti ahi e.
Langkhat a Pasuk ban ivet kit leh "me'reshit Hashanah ve'ad akharith shanah" ti'n akisun e. Ihetsa ma bang uva Rosh Hashanah tieng P-thien in thutanna anei ji'n, kumkhat sung'a neh-le-chah bulhin le bulhinlou ding ho, mihem neh-holna ho le damtheina ho chuleh adang-dang toh kisai thutanna anei ji tai ti ahi.
Khuti ahileh ipi ding'a hilai pasuk a hi "kum kipat a kipat kum top gei" kiti hintem? Khazal ho'n asei uchu ipi ham iti leh mihem hi nitin-phattin tobang'a P-thien in achungthu atan jing ah ahi.
Chuti ahileh kumbul a chun mikhat phasil sel hen lang, kumtop lang tieng kisase taleh Rosh Hashana a thu kitan pet a thulhuhna ho chu akikhel lamdang thei dem? Vetsahna anehmuna ding ho, gamsung a go-le-dai ho….
Masechet Rosh Hashana 17b a Khazal ho'n hiti'n asei uve: "Reshit Hashana" le "Akharith Shana" a kuon jildoh thei chu ipi ham iti leh P-thien thutan pahi ase jong apha a kihei thei, chuma bang'a apha jong asei a kiheidoh thei a ahi. Hiche ho jouse chu Am Israel te chung'a kingam a ahi e. 
Hichu ipi kiseina ham? Vetsahna a Am Israel techu achonphat uva ahileh Rosh Hashana tieng go ninglhing set a ju ding'a thutanna um ding; Aphatlou uleh go chu lhomcha bou ju ding ti ahi. Ahileh iham ti'a kumbul lang'a chu achonphat uva hinlah phat kihei dungjui a ahung phatmo tah uleh go tamtah ju ding'a thutanna chu kikhel dehlou ding hinlah go hochu mi chenlouna mun leh go kingaichat louna mun a atamjo ju ding ah ahitai.
Kumbul lang'a phalou techu akisemphat uva ahikit leh go lhomcha ju ding'a thutan umsa pa chu kikhel dehlou ding hinlah gotwi chu lhomcha hijong leh aphatcha ju a, gotwi kingaichat na mun ho bouseh a chu ju ding uva ahitai.
Ahileh abul lang'a idoh u P-thien taona itiu chu ipi ham itileh imadang ahipo'n, achate Am Israel teho chun Rosh Hashana hung lhung tieng phatecha kisemphatna anei uva, akisih uva Torah le Mitzvot ho ahiding bangtah a ahin jui diu. Chubep hilou'a hiche ho'a kuon a chu kumlhung kei'a apaampet lou diu pa chu ahi. 
Tuchung Parasha ma'a kisun bang'a, "Ve-ata Israel mah H' eloheikha shoel me'imakh ki im le'yirah…" (Devarim 10:12) P-thien in eiho a kuon athum chu imadang ahipo'n ama igin jing uva, athupeh ho ijui jing diu pa chu ahiye. Khazal ho'n Masechet Berachot a aseima bang uva," Hakol bi'ydei shamaiyim khutz mi'yirat shamaiyim..". Thil jouse chu hiche "Yirat Shamaiyim" pa ahi kingam ah ahi. Ajehchu "Yirat Shamaiyim" nei kiti chu itih hijong leh phatseh a P-thien ginna pa chu anei jing a, chonsetna a lhalut lou hiel a ahi e.  Hichu ahi kumseh le P-thien taona pipen a chu!!. SHABBAT SHALOM LEKULAM
                                        

Friday, August 16, 2019

PARASHAT VA'ETHKHANAN


Yossi Lhungdim

ואתחנן אל־יהוה בעת ההוא לאמר
"Va'ethkhanan el Ad-nai ba'eth hahi lemor.."


Midrash Devarim Rabbah a kimu chu jong leh Mefarshim tamtah in asei uchu hiche "Va'ethkhanan" kiti thucheng hi Gematria dungjui'a ikhut leh 515 apha e. Hiche hin avetsah chu Canaan gam alut na ding in Moshe Rabbeinu chu 515 vei jen tah P-thien heng ah anatao in ahi. Hinlah chujat vei pi thumna anei nung jieng in jong P-thien in Moshe Rabbeinu taona chu anasaan peh deh tapoi.

Khazal ho'n Midrash Rabbah a aseinauva, Canaan gam alutna thei tei ding'a Moshe Rabbeinu chu iti tao em iti leh P-thien jah ah mihem tahsa phe-le-vou a alut theilou ding jong leh gamlah'a lha gancha ho beh a Canaan gam alutsah ding in asei in; Hiche jong chu ahithei tahlou leh chung'a leeng vacha ho beh'a Canaan gam chu alutsah tei ding in athum in ahi.

Hichan a atao a, athum vang chun achaina'n P-thien in Moshe Rabbeinu jah ah,"Nga ta'n. Ahun tai!!!" ti'n ale donbut in ahi e.

Mefarshim ho'n hilai'a Moshe Rabbeinu taona chungchang'a hetthiem hahsa asah khat u chu ipi ham iti leh "Ipi ding'a Moshe Rabbeinu chun Canaan gam lut tei-tei ding achuti tup a, chujat vei chu tao a ham?" ti ahi.

Moshe Rabbeinu iti tieng, ihetsa ma bang uva, Thiemgao ho lah'a ding'a asaang pen; P-thien jieng in jong akimaito pi a, akihoulim pi; "Marom" tichu chung-vangam jieng a jong nivei jen tah ( Torah aga lah ding a ni 40 le jaan 40 chuleh Suongpheng nina pa agalah ding'a jong ni 40 le jaan 40 ma) mihem tahsa phe-le-vou pum'a galut a, vangam nop dan jouse agahetsoh kei a ahitai
.
Hitobang mi kiti chun thi tajong leh chung-vangam a chu itobang loupina in alhagao chu analamto ding ham ti phatecha ahet a, Leiset hinkho kibelap peh ding chu iti nama jong leh thupi a agel lou beh ding ah ahi e. Hinlah kidang tah in Moshe Rabbeinu chu achuti po'n; chumalah in P-thien heng'a ahinkho abelap peh na ding in achuti tao in, Canaam gam alut tei tei na ding in achuti thum in ahi.
Ahileh Moshe Rabbeinu chun ipi lungtup le lunggel anei mong-mong ah hitem?

Khazal ho'n Masechet Avoth, Perek Dalet, Mishna Yod-Jain na ah hiti'n asei uve:
Hiche leiset a hi pungkah khat hijieng jong leh kisihna dihtah inei a, thilpha ibol a ahileh Olam Haba mun a tonsot hinkho man sang in amanlu joi.


Chukit leh Khazal ho'n  Masechet Avoth ma ( Perek Vav, Mishna Gimel na) asei nauva "Thilpha" – Tov kiti chu imadang ahipo'n Torah kiseina ahi. Mishlei 28:11 a kisun bang'a "Ki lekakh Tov natati lakhem, Torati al ta'azovu". (Nang ho ding'a thilpha tah kahin peh ka Torah hi dalha hih uvin..).
Hilai'a Khazal ho'n Pirkei Avoth a asei pauhi ipi kiseina ham iti leh hiche leiset a kisihna nanei a, P-thien nagin a, a Torah le Mitzvot ho  nasuhbulhit thei jing a ahileh hiche chu Olam Haba a tantih neilou kumkhosot pa sang in amanlu joi ti ahi. Ajehchu Olam Haba iti tieng hiche leiset a inatoh ho loman kisaanna mun ahi'n, iphatmona ho le ichonsetna ho semphatna thei mun ahitapoi. Chubep hilou'a Torah le Mitzvot ho bol be ding kigo tajong leh Olam Haba mun a chu thil hithei ahitapo'n ahi.

Olam Haba nalhun kalse chu nang a ding'a nabol be thei ima umlou tina ahimai tai.
Langkhat a hiche leiset a dam nalai pa chun Torah le Mitzvot hochu asuhbulhit be jing thei; Chonsetna le phatmona chule lhinlelna tamtah nei jong leh adam lai sungse a hiche hochu asemphat jing thei nahlai a ahi e.

Hiche thumanlu tah iti diu  ham hi Moshe Rabbeinu'n phatecha ana kihet a ahi e. Hijeh a chu Canaan gam lut tei na ding'a taona achuti nei a, 515 vei jen tah thumna ananei ah ahi'n ahi.

Henge, Moshe Rabbeinu chun athinung tieng itobang loupina'n chung-vangam a analamto a, itobang kipaman akisaan ding ham ti phatechan ahenai. Hinlah Pirkei Avoth in aseima bang'a Moshe Rabbeinu chu thi hen lang, Olam Haba lut taleh, ama nop le daa umlou'a Mitzvot ho chu khat jieng jong asubulhit be thei tahlou ding a ahi e. Moshe Rabbeinu tobang Tzaddik Olam ho ding'a chu aloman pa chu thupi ahipo'n, P-thien ngailutna jaal a athupeh pa suhbulhit ding bou chu thupi ah ahi.
Chule langkhat kit a 613 Mitzvot lah'a Mitzvot ho jouse hi gam polang'a suhbulhit thei ahipouve . Mitzvot tamtah Eretz Israel a kingam, tichu Eretz Israel bou'a suhbulhit thei um ah ahi'n. Hiche Mitzvot ho suhbulhit tei ding nop jaal'a Moshe Rabbeinu chun Canaan gam lut tei ding anachuti tup tinten bou ah ahi.

Chuti ahileh sopi teho geltiem uvin, eiho hi itih hamphat a hampha ah ihitah uvam. Eretz Israel ilhung tauvin; P-thien lungset in idam nalai uvin; Mitzvot ho suhbulhit jing theina ding'a poimo pen phat jong inei nalai uve. Hibang'a hampha tehin phattin a P-thien ivahchoi uva, hiche leiset a phat chomcha – manlutah inei pauhi Torah le Mitzvot ho suhbulhitna ding'a imanchah lou uleh ipi a ijah diu ham???

SHABBATH SHALOM LEKULAM


Friday, August 9, 2019

Parashat Devarim 2

Yonathan Haokip

Dvarim sung hi lekhabu chuombeh khat to bang ahi. Hiche hi Moshe Lekhabu anga channa ahin, hiche sung’a hin Moshe’n Pathen akuona athu het ho chu ama hetdan in asei in, thupieh ho jong nidang a bang in “Pakai in Moshe jah a hitin aseiye..” ti umtalou vin, Moshe’n ama hetna dungjui in thupieh thah ho leh alui ho ahinvel sei kit in ahi.

Devarim 1:1, 3,5 sung hi veleu hen, Moshe min thumvei akiphapuoh in ahi. Akiphah puoh dan hi veleu hen, “Hiche thuchengse hi Moshe’n asei in ahi…” “….Israel chate komah Moshen hitin anaseiye…” Chuleh “Moshe in ama machamtah in thupieh ho ahilchien in ahi.” Bung 1:1. 3, 5 sung’a Moshe thusei dan hi Dvarim lekhabu sungsea a ding’a Thumakai ahi. Hiche toh kilhon in, Dvarim lekhabu hi hop 3 in akihom khen in ahi. Hop masapen sung’a chun Moshe’n Israel chate aphona thu ahin, Ahopni channa chu Thupieh som avel sei kit in, chuleh Torah sung’a thupieh tamtah ho jong avelsei in ahi. Ahopthum channa chu ahileh Phatthei buohna leh Gaosap na thucheng ho ahi. Hiche jeh hin Dvarim lekhabu hi Mishneh Torah tin jong akihei.

“Akum somli lhinna, lha som le lhakhat, nikho masa nin Israel chate komah Moshe’n hitin anaseiye…” (Deut. 1:3) Moshe’n athi ding kuon in Israel chate aphoh in ahi. Ipu Yacov in jong athi ding kuon in bou achate aphoh in ahi. Hiche a kuona jildoh thei chu ahileh, mikhat chun achate chu athi dingkuon tilou adang’a apho lou ding ahi, ajeh chu Yacov chun achate anaphoh henlang hileh lunghang uva apau adalhah uva kikhentel diu ahi; athi ding kuona aphosalna chu athi jou teng leh achaten kisihna anei thei diu, kisiempha thei diu ahi. – Rashi.
Mikhat chu akipho sal tengleh, akipho na angainomlou jeh a chu ama dihna ahinsei ding, adinmun adihtei tei theina ding’a thu tamtah asei ding, hiche chun miphoh pa alung ahanbesah kit ding ahi. Hichepet chun miphoh pa chun donbut da kit henlang hileh, amipho pa chun kadihnai tia akilah kit ding ahi. Hitia kinielna ahung umteng kinahna hungpot ding ahi.  

Tuchung Parashat Dvarim hi hapta thum sung (17th Tammuz apat 9th of Av) in kumseh leh akisim in ahi. Parasha sung’a hin thupieh ni aumin, 1. Torah hetgilna neilou chu Thutan’a pang thei lou ding. 2. Thutanna sung’a koima panpitum neilou ding.

Hiche Parasha sung’a hin sum le pai chungchang a juiding’a pha ho akisei in ahi. Sum atam alhom umlou’a, sum le pai chung chang a kitahna neiding, chuleh thutan hon thu adih a atan diu, koima cha thusei angaipieh lou diu ahi. Thina thei gotna chung chang’a thutanna aumteng, hettuohsah’a pang ding mi chu a Thutana jong pangthei lou ding ahi. Ajeh chu hettuohsah’a ding ding pa chu Thutan in pang taleh, ama deilam’a thu atan ding ahitan, athutan chu dih ngel tajongleh, mipi vetding’a chu ama deilam’a thutan in aumdoh in ahi.

Parashat Dvarim hi kumseh’a 9th Av masang’a akisim jing jeng hi ajeh aumin, chuleh sungthu umdan toh akitoh.   Temple akisuse tan, Israel te vannoiyah thecheh in aum un ahi, ajeh chu i-lhagao u, itasau leh sum-le-pai manchah dan chung’a  Torah daan ho ijuitapouvin ahi. Rabbi hon asei  un, Temple masapen chu MILIM HOU, JONTHANHUOINA leh TUOLTHA jeh a kisuse ahi. (Talmud Yerushalmi Yoma 1,1). First Temple kisuhsiet joua kuon in, hiche chonsetna thum hon atohsiet jouse hi akisiempha hihlaiyin, Second temple akisahdoh jou in jong akisiempha hihlaiye.
Milim Hou jeh a chonsetna hin iLhagao u asuniem in ahi, chuleh Pathen tailou pathen dang aum’e tia ilung’a gelmai mai jong phallou ahi.

Jonthanhuoina chonset hi itahsa tibah jouse kitho’a chonsiet abol ahin, chonsietna thei thildang tamtah umjong leh, Jonthanhuoina jeh’a chonset tailou, tahsa tibah jouse pan khomna chonsetna adang aumpoi. Tuoltha chonsetna jong hi ikhut mai mai ahipuon, itahsa tibah jouse kitho’a abol ahijeh in, hiche jong hi chonsetna sang khat ahi. Jerushalem a cheng mite chu hiche chonsetna a hin anachonseuvin ahi, “Jerushalem a cheng’a khut chu thisan adime..” (Isa.1:15)

Hiche khang mite chu Sum-le-pai lama jong ana thudih joupouve. “Na vaihom te jong mithudih lou leh jonchih tah’a gucha ngen ahiuvin, nehguh jeng abol un ahi.” (Isa. 1:23)

Pathen in Israel te thecheh aumdiu tia athusei hi eiho phatchuomna ding maimai hilouvin, Pathen in jong aphatchuom pi ding ahi. Rabbi Eleazar in (Pessachim 87) sung’a asei in: Pathen in Israel chate hi namdang ho lah’a athechehna ajeh chu ahileh, namdang hojong Judaism hou’a ilah lutthei na diu ahi, ati, Hoshea 2:25 “Keima jal’a, Keiman amaho (Israel) chu Leiset pumpi jousea katu ding ahi.” Mikhat chun muchi atu teng, ahungga phat leh, atujat sang’a tamjo aneithei na ding ahi. Israel chate gamtina akithecheh u jong hi muchi kitu tobang ahin, Pathen in Ama bou hi Pathen ahi tihi mijousen ahinhet theina ding’a Jews te hi athecheh ahi. Rabbi Yochanan in hiche toh kitoh a dingin, Hoshea 2:25 “Keima kamite hilou ho chu – Kamite tia kakou ding ahi.” Rashi in asei in, hiche chung chang thu kisei hi, Judaism a Convert hung kibol ho aseina ahi, ati. Israel chate thecheh um jat sang’a tamjo  Messiah hung tengleh Gamtheng a hung lutdiu ahi, ajeh chu Convert jouse jong hunglut ding ahi. 

Le Illui Nishmat : Itiel Haokip ben Khavivah, Boaz Kipgen ben Avraham, Makhir Lhanghal ben Leah, Shaul Khongsai ben Avraham


Yonatan Haokip 

Parashat Devarim 1


Yosi Lhungdim

אֵלֶּה הַדְּבָרִים אֲשֶׁר דִּבֶּר מֹשֶׁה אֶל־כָּל־יִשְׂרָאֵל בְּעֵבֶר הַיַּרְדֵּן בַּמִּדְבָּר בָּעֲרָבָה מוֹל סוּף בֵּין־פָּארָן וּבֵין־תֹּפֶל וְלָבָן וַחֲצֵרֹת וְדִי זָהָב׃
"Elleh hadevarim asher diber Moshe el-kol-Yisrael be'ever ha'yarden, ba'midbar, ba'aravah, mol suf, bein paran ubein tofel ve'lavan va'khatzerot ve'di zahav" ~ Devarim 1:1

Khazal ho'n hitin eihil uve: "Elleh" kiti  thucheng'a (Pasuk – Bible chaang ) ahung kipat tieng hichun amasang ("Elleh" kiti thucheng masang) a kisun thuho "Posel/mi'et" abol ji'n ahi. (Hiche hi eiho hetthei ding in kiseisao be tadileh "Elleh" kiti thucheng hin amasang a kisun thuho chu simlou-tailou in akoiji e ti ahi. "Elleh" masang a thu kisun ho le "Elleh" jou'a kisun ho kikah a lhekhenna a pang ji ti'a jong lah thei ahikit e.)
Ahileh tuchung Parasha kipatna a "Elleh" kiti thucheng hin ipi "posel/mi-et" abol ham?

Masechet Megillah Daf 31, Amud 2 mun ah Khazal ho'n hitin asei uve: Mishneh Torah (Devarim lekhabu kiminsahna) sung'a kisun gaosapna le kiphosalna jouse khu Moshe Rabbeinu'n ama thusah tah'a asei ngen ahi e.
Hiche Masechet Megillah a Khazal ho thusei pa pansan hin Or Ha'Khayim in hitin hilchetna apei: "Elleh hadevarim.." a "Elleh" hin Khamisha Khumshei Torah a Lekhabu masa 4 ho se le Devarim lekhabu kikah'a lhekhenna ahung sem ah ahi. Hichu ipi kiseina ham iti leh Devarim lekhabu kipatna'a kisun "Elleh" masang'a thu kisun jouse khu P-thien kamcheng keoseh ngen hiuva; Moshe Rabbeinu'n thumal khat jieng cha jong ama thusah a asutlut umlou ah ahi. 

Langkhat a "Elleh.." ban'a hung kisun thu  hokhu ahileh vang, atamjo khu Moshe Rabbeinu'n Am Yisrael te jah'a Torah avel'a aseikitna chule athi masang'a Am Yisrael te aphosalna le ahilna ho ahi'n – Moshe Rabbeinu thusah tah'a kisunlut jong um ah ahitai ti ahi e. 

Chuti'a chu Devarim lekhabu hi "Sefer Tokhakha U'Mussar" (Kiphosalna le Kihilna Lekhabu) ti'n jong akihe'n; Chuti ma bang'a chu Devarim lekhabu kipatna a thu kisun ho jieng jong hi thudang-laadang ahipo'n, Moshe Rabbeinu'n athi masang'a Am Yisrael te ahilna le aphosalna ahinalai uve.

Rashi'n thuchung Parasha ahilchetna ah "Yaakov Avinu bang'a Moshe'n jong athi ding nikho anai phat'a Am Yisrael te phosalna le hilna anei ahi" ti'n asei e. 

Ahileh Moshe Rabbeinu'n Am Yisrael te aphosalna a kuon eiho'n ipi jildoh thei inei uvem ti veu hite.
Khazal ho'n aseinauva miphosal kiti hi thilbai ahilou na ban'a, akoi jouse'n mi ahil'a amoh phosal thei ah ahipoi. Ajehchu midang khat naga phosal jeh a nasuh-jachat/najumso khat a, hichun nang ding'a thilpha tah sang'a thilse ahin lhut thei, chule na mihem chanpi khat nasoh jumso khat jeh a Olam Haba chanmun jieng jong nachaan thei ah ahinalai e. 

Hiche hi hoi'a kuon imudoh thei uvam iti leh Khazal ho'n Masechet Baba Metzia, Daf Nun-Tet, Amud Bet ah hitin asei uve," Koi hileh japi masang'a amihem chan khompi khat jumso a chun Olam Haba a chanmun aneipoi.". 
Chutah leh mi sujumso lou hiel leh sujahcha lou hiel a phosal ahah dan chu Talmud Masechet  Arakhin, Daf Tet-Jain,Amud Bet ah Rabbi Elazar Ben Azarya in hitin asei e:
Tukhang'a mi jumsolou hiel leh jachahsatlou hiel a phohthei (mi aum tapoi) aum leh kei'a ding'a thil kidang hitante.

Khang che dung jui'a lhagao lang le Torah lang'a mi lhasam cheh-cheh le khesuh cheh-cheh ah ahi'n. Chuti ahileh geltiem uvin, Rabbi Elazar Ben Azarya ho khanglai jieng'a jong mi ahiding bang'a phoh thei aumtah lou leh tukhang in hitobang mi chu aum nalai na dem?

Tu'n kijumso kiti phatlou dan le tijat aum dan veleu hen. 

Masechet Gittin, Daf Nun-Jain, Amud Alef ah Khazal ho'n hitin asei uve: Hung in lang hung vetiem uvin, i-mihem chankhompi khat jumso kiti hin ichan a thilphalou hung lhun na thei ding tha anei em: Bar Kamtza jumso a anaum jeh in thilphalou ahin gong ta'n; P-thien in a-inn kihal-lhah ding le kisohset ding jieng jong khohsalou in Bar Kamtza chu akithopi'n, athilgon chu analolhin sah tai.

Bar Kamtza thilphalou gon jeh chun Beith Hamikdash jieng jong suhset ding in um tajong leh hiche athilgon pahi milah'a akijumsona pa phulahna a abol ahijeh chun P-thien in hitobang a kijumsona kiti hi ichan a thet um ham ti akoi jousen ahetna ding'a Bar Kamtza thilphalou gon chu analolhin sah ah ahi ti'n Khazal ho'n asei uve. 
Ahileh tu'n I Parasha Shavua uva nunglut kit taleu hen; Mi phosal kiti hi thilbailou ahina ban a, hiche kiphosal'a kuon hung pengdoh thil hin ichan'a thu-le-laa akahset jou ham ti isei nung uva lungtheh umtah chu Moshe Rabbeinu chun Am Yisrael te iti anaphosal em ti hi ahi e. 

Rashi le Mefarshim dang-dang ho'n asei nauva Moshe Rabbeinu chun Am Yisrael te chingthei tah in anahil in anaphohsal e. Kum 40 sung'a asuhkhel-abolkhel nahou jeh'a Am Yisrael te chu pho achan vang uvin Moshe Rabbeinu'n ajachat ding u deilouna'n asuhkhel-abolkhel houchu amasang uva kholhahna aneipoi. Hinlah anachonsetna mun hou bou chu aminphah in, asuhkhelna hou chu a "remej" ( sign/hint) bou  in anahetsah e. 

"Remej" bou a ahetsah a aphosal chu ipi kiseina ham iti leh vetsahna a Khazal ho'n asei uleh hiche Devarim 1:1 a kisun mun ho lah a Bamidbar kiti khu "Gamthip gam a aum lai uva P-thien douna a kamcheng analha uva 'hilai mun a hi P-thien in tha ding a eipui uham' " ti'a asei hou vetsahna a kisei a ahi'n; Ba'aravah (Phaicham a) kiti khu ahikit leh Moab phaicham a Ba'al Peor masang'a Shittim mun a anachonsetna u vetsahna a kisei a ahin; Di Zahav khu ahileh Sana a kisem bongnou lim anahou u "Khet Ha'Egel" vetsahna a kisei a; Hiti'a chu hiche Pasuk a kisun mun jouse khun P-thien ang'a anachonsetna hou avetsah sohkei ah ahi e.
Achonsetna hou Remej a asei'a, aphosal bep hilou a Moshe Rabbeinu'n Am Yisrael te aphosal jeh'a jachatna akimu khah diu adeilou dan chu Or Ha'Khayim in hitin asei e: Am Yisrael te gamthip gam'a kum 40 jen anavaitham sung uva anachonset nahou chu ivet leh akoi jouse abon uva chonse jong anahilou uva ahi. (Vetsahna a Khet Ha'Egel a bang chu Eirev Rav ho bou hiuva ahiuve. Chuleh Levi te jieng jong pang khalou uva ahiuvin ahi.) Hinlah ajachatlou na ding u ti'n Moshe Rabbeinu'n, athi masang'a Am Yisrael te apho chun, ana chonse ho bep hilou in akoi jouse thakhat in anaphoh sohkei e.

Hiche hi hoi'a kuon kimudoh thei em iti leh Pasuk a kisun " el-kol-Yisrael" akuon kicheh tah a mudoh thei ahi. Chukit leh Mefarshim ho'n aseinauva hiche "el-kol-Yisrael" hi'n chupet a ahing nalai le adam nalai ho bep hilou'a athisa ho chule khonung a hung peng ding ho jouse jong ahuoptha sohkei uva ahi ti ahi e.

Moshe Rabbeinu kineosah dan, amihem chanpi khat suh jumso lou ding le suh jachat lou ding kiti apoimo gel dan chu veleuhen athisa ho jieng ding jong agelphah peh ah anahin ahi. 

Ahileh tu'n abul lang'a inasei u, "Elleh" chungchang chu velvetna nei kit taleuhen. "Elleh" a Pasuk ahung kipat tieng hichun amasang'a anaumsa thil ho simlou-tailou aso e; ahilou leh "Elleh" ban a thu hung kisei ho toh "Elleh" masang'a thu anakisei hochu itekah leh amasang'a anakisei hochu neocha ("mi-et" abol ) aso e ti'a kuon ipi ijil thoh thei uvem?

"Siyata Dishmaya" a tuchung I Parasha uva kuon Khidush kamudoh chu ipi ham iti leh, hiche I Parasha u kipatna Pasuk a hi Moshe'n Am Yisrael te phosalna ananei a, ajachat lou na ding uva achonsetna hou chu amasang tah uva kholhah sang'a "Remej" bouseh a anahetsah a ahin. Chuti ahileh hiche "Elleh" kiti pa'n "Posel/mi-et" abol chu thildang ahipo'n mikhat chun amihem chankhompi khat aphosal a, ajumso kalse, hiche athilbol pa "Khamur" dan chu veleuhen, hiche kijumsona pa chun chonset dang ho – Khet Ha'Egel (milim hou), Ba'al Peor mun a jon-thaang huoi ho chule adang dang ho chu "Posel" abol jieng a, Kijumsona pa masang'a chu imalou theh tobang a akoi doh jieng ah ahi e.

Khuti ahileh Masechet Baba Metziya a Khazal ho'n asei u," Koi hileh amihem chankhompi khat jumso a chun Olam Haba a chanmun aneipoi" kiti chu ichan a dih ham ti kicheh tah a mudoh thei ahi e. Ajehchu mikhat chun amihem chankhompi khat aphosal a, milah'a asuhjumso khah kalse hichun "Elleh ha'devarim.." kiti Pasuk a kiminphah Am Yisrael te'n chonset anabol hou chu "Posel/Mi-et" abol ah ahita'n ahi.

P-thien in ikah uva chamna hin koi hen lang, khat le khat ikijato uva isung uva "Ahavat Khinam" ahung pendoh a chuleh eiho damsung ngei a Beith Ha'mikdash athumna pa ahung kitundoh na ding in P-thien in phatthei eiboh tauhen.

Le Illui Nishmat : Itiel Haokip ben Khavivah, Boaz Kipgen ben Avraham, Makhir Lhanghal ben Leah, Shaul Khongsai ben Avraham

…Shabbat Shalom Lekulam…