Friday, February 28, 2020

PARASHAT TERUMAH


Yossi Lhungdim
Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
בטבעת הארן יהיו הבדים לא יסרו ממנו
Be'tabe-oth ha'aron ihiyu habadim lo yasuru mimenu

(
Thingkuong chaokuol ho'a chu thingjawl hochu um diu; lahdoh lou ding hiuva ahi…)
                                                               ~ Shemoth 25:15
Parashat Terumah a hin Mishkan le asung'a koi ding thil ho siem ding dan thu akisun e. Hiche ho lah'a khat chu Aron Ha'Brith – thusom-peh kisutna songpheng kikoina thingkong chu ahi. Hiche thingkong pa ning 4 a chu chaokuol 4 um a. Chule hiche chaokuol ho sung'a chu thingjawl ni kihenglut a, amani chu thingkuong pohna a chu pang lhon ah ahiye.
Gemara Masechet Yoma 72a ah hiche thingjawl toh kisai hin Khakhamim ho kikah'a kinielna aum in. Rabbi Elazar in hitin asei e,"Thingkuong pohna a kimang thingjawl teni hi lahdoh him him phal ahipoi. Koi hileh aladoh a chu gotna kipe'a, tieng-gol a kijep ding ah ahi." Rabbi Elazar ngaidan a thingjawl teni  hi thingkuong pang a chu kibeh a, chuti'a chu detchet a  um jing jieng lhon, lahdoh lele jong hitheilou tina ahi.
Hinlah Rabbi Elazar thusei hi Rabbi Yose Bar Khanina in apompo'n, ama ngaidan a thingkuong chu poh-le angailou tieng, tichu Am Israel te ngahmun asem tieng uleh thingkuong jong chu kinga ji'a chutieng lechun thingjawl teni jong chu kiladoh ji ah ahiuve ti ahi.
Rabbi Elazar in iti dan a thingjawl teni chu lahdoh phallou ati a ham itileh Shemoth 25:15 a kisun pasuk (abul bul a isut u pasuk pa )achu pansa a asei ah ahiye. Langkhat a Rabbi Yose Bar Khanina in Rabbi Elazar thusei pom hahsa asaa'n, pasuk dang khat'a kuon ngaidan chuombeleh khat ajildoh in ahi.
Shemoth 27:7 ah hitin akisun e,"thingjawl teni chu chaokuol ho sung'a chu kihenglut uva, hiti a chu thingkuong chu akipoh tieng alang alang'a thingjawl teni chu umlhong ding ah ahiye".  Rabbi Yose Bar Khanina in aseina ah hiche pasuk a kuon mudoh thei chu thingjawl teni chu inop leh lahdoh thei, inop tieng nung hetlut kit thei; Hinlah Rabbi Elazar sei bang'a phatseh a thingkuong pang'a chu um jing jieng tina ahipoi.
Langkhat a Rabbi Elazar pansah na jong Torah a kisun chule Rabbi Yose Bar Khanina pansahna jong Torah a kisun ma, hinlah aboina chu hita imoh vet a ahileh khat le khat kikalto bang'a um lhon ah ahiye. Chuti ahileh hiche pasuk teni hi iti kihilchien tan tem???
Rabbi Yose Bar Khanina in ahileh hiche pasuk teni hi akikal ah ahipo'n hinlah thilkhat eihil lhon a ahibou e ati e. Hichu ipi ham iti leh thingjawl teni chu chaokuol sung'a ihetlut tieng kitol lele thei lhon a, ahivang'a ama macham a moh potdoh theilhon lou tina ahi. Thingjawl teni lim-guong umdan chu itobang ham itileh abul toh aleh chu len/sa a, hinlah alai lah chu aning teni sang'a ga-geng ah ahi. Thingjawl teni chu chaokuol sung'a ihetlut ding tieng tha sen a, hasot a sotlut tho ngai ji'a. Ilah doh ding tieng jong leh tha sen kit ji ngai ah ahi. Langkhat a ihetlut kalse chu ama macham a pot ji lou ah ahitai.
Midrash P'sikta Zutra, Parashat Terumah a Khazal hon aseinauva thingkuong pohna a kimang thingjawl ho'a kuon a hi kihilna phatah mudoh thei aum in ahi atiuve. Thusompeh kisutna suongpheng kikoina thingkuong – Aron Ha'brith in Torah avetsah a, chuleh hiche thingkuong pohna a thingjawl teni akiman bang'a koi hileh hiche leiset a Torah jil ho kithopi a chu hiche thingjawl toh thakhat hiuva ahi. Chukit leh hiche thingjawl teni hi sana a kituom uva ahiuvin. Chuma bang'a chu koi hileh Torah jilho kithopi jing ah chun chuche anatoh phat u leh athilpha bol jaal uva ahung lhung ding Olam Haba tieng chanmun amu diuva ahi.
Hijieng jong leh thingjawl pahi ivet leh Aron Ha'brith a chun detchet in abeh chah kit po'n, baicha khen a sadoh thei ahilou vang chu tol lele thei ahikit lhon in ahi. Chule thingkuong pa toh apohna thingjawl pa kikhetna kit khat chu Torah in Aron Ha'brith pa chu sana-thiengset a natuom diu ti'n asei in, hinlah apohna a kimang thingjawl pa ahileh vang Torah in sana a natuom diu ahi ati vang in sana-thiengsel khel khel a tuom ding in aseipoi.
Ipi atileh thingkuong pohna a kimang thingjawl teni chu detchet a Aron Ha'brith toh kibeh lou a ham? Chujong leh ipi ding'a Aron Ha'brith bang'a thingjawl teni chu sana-thiengsel a kituomlou ah hintem?
Sefer Mikdash Mordechai kiti lekhabu a chun Harav Mordechai Ilan in hiche ithudoh teniu chu adong in hiti hin hilchetna apei : P-thien vangboh le phattheiboh na jaal in Mi khenkhat chun nei-le-gou bulhing set le vaal set in anei uvin. Chule Torah jilho jong akithopi uvin ahi. Athilbol uchu aloupi lheh in phachat ding'a lom ah ahinai. Hinlah hetding chu nei-le-gou bulhingset le vaalset a nanei a, Torah jilho nakithopi thei jeh chun kei'a ding in aphasetta'n, avaat ima aum tapoi tihin in. Nangma jieng in jong Torah sim ding go'n lang, Mitzvat Talmud Torah akuon pampet ding go hih beh in. Ajehchu Mitzvah lah'a athupipen chu hiche Talmud Torah pahi ahibou e.
Harav Mordechai Ilan in aseibe na ah, Aron Ha'brith pohna a kimangcha thingjawl bang'a Torah jilho nanei-nagou in tosot jing jieng tajong leh chun hiche hi manghil hih in – Thingjawl chu Aron Ha'brith pohna a akiman vang in ama chu achah po'n, akitol lele thei nalai e. Chukit leh Thingjawl chu sana a akituom vang in Aron Ha'brith bang in Sana-thiengsel in kituom poi.  Hiche ho jousen avetsah chu ipi ham itileh Torah jilho tosot le kithopi chu iti nama in loupi hen, thupi jieng ta jong leh Mitzvat Talmud Torah khel ding Mitzvot dang ho khatcha aumpoi ti ahi. Thingjawl pa chu adetna ding'a ipi ngai em itileh Talmud Torah chu ngaicha thou thou ah ahi.                     
SHABBATH SHALOM LEKULAM






       

Friday, February 21, 2020

Parshat Mishpatim


Yossi Lhungdim

PARASHAT MISHPATIM, 5780
Le'ilui Nishmat Gideon Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
אם־אדניו יתן־לו אשה
Im adonaiv yiten lo isha

(
Apupa'n aji ding apeh a ahileh …)
                                                               ~ Shemoth 21:4
Parasha masapa, Parashat Yitro a chun ipu-ipa teuvin Sinai muol a Torah anakisaan thu u akisun in. Tuchung Parasha ivet a ahileh mihem teho khat le khat chamdel'a achenkhom theina ding uva poimo mama jieng daan le muol – Civil Laws – Ivrit a  Mishpatim ho ah akipan in ahi. Chuleh kidang tah in hiche Mishpatim hohi thudang-laadang hilou in Hebrew mi soh a kivul/kijoh – Eved Ivri toh kisai daan le muol ho'n akipan uve.
Khazal ho'n aseinauva Hebrew mi soh a kijoh kiti chu aguhchat jeh a Beit Din in ajoh ah ahi. Gucha kiti chu akimatdoh a ahileh athilguh man aledit ding ti ahi'n. Hinlah iham ti'a hiche gucha chun athilguh man chu anung ledit jou tahlou a ahileh ama chu soh a kijohdoh ji ah ahitai.
 Mefarshim ho le Khokhmei Mussar ho'n aseinauva Parashat Mishpatim hi thildang hilou'a Eved Ivri toh kisai daan le muol'a ahung kipat hin Am Israel te jouse P-thien in angailut dan avetsah ah ahi atiuve. Am Israel sung'a aphamo pen tithei gucha pa jieng jong P-thien in angailu'n, amachun mithil gu in tin, phatseh tobang in P-thien thupeh palkeh iing jieng tajong leh P-thien in angailut dan chu Am Israel te MIshpatim ahung peh chun amasapen in apansah nalai in ahi ti ahiye.
Langkhat a ihetsa ma bang uvin Hebrew mi soh a kijoh a chu apupa'n aji ding Canaan mi numei apuipeh thei ah ahi.  Hitoh kisai hin Rambam in a lekhabu sut, Mishneh Torah, Hilkhot Avadim, Perek Gimel, Halakha Gimel na'ah hitin asun e: "Im Adonaiv yiten lo isha…" ti'a Torah a akisut bang a koi hileh Beit Din in soh ding'a ajuhdoh a chu apupa'n (achopa kiseina) aji ding Canaan mi apeh thei ding. Iham ti'a apupa athi khah tah jong leh achapa'n sohpa ding'a chu Canaan numei aji ding'a apeh thei ding ah ahiye.
Hilaiya Rambam thilsut Halakha pahi (apupa athileh apupa chapa jieng in jong Canaan numei ji ding'a pehna tha anei iti pauhi kiseina) hoi'a kuon ahin lahdoh a ham ti a makor (source) het ahitapoi. Ajehchu Torah a kisunpa ivet a ahileh "Apupa" kiti chu soh chopa bou kiseina hi'ah ahi. Chuti ahileh apupa athi khah a ahitah leh achapa in sohpa ji ding a Canaan numei apeh thei ding ti'a Rambam in asei chu ipi a pansan a asei ham ti kichehlou ah ahita'n ahi.
Hitoh kilhon chun Kesef Mishneh jieng in jong hilaiya Rambam Halakha pahi a Makor ahetlou jeh in hilchetna peh ding dan aboi in. Hilchetna ima pehbe talou in a Rambam thilsutpa chu asun in, imadang anabelap poi. (Kesef Mishneh hi Mishneh Torah Le'Rambam hilchien holah'a lekhabu khat, Maran Yosef Karo in asut ah ahiye.)  
 Hetding khat chu hilai mun bep hi ahipo'n, Rambam hin athilsut ho a Makor kichehtah a anapeh ji lou jeh in amakhang chun mitamtah in athilsut ho hi pom hahsa anasauvin ahi. Ama khang'a ding'a Poskim le Talmid Khakham tamtah in demna jong ananei uve.
Aipi chu hitaleh hilaiya Rambam Halakha sut pa hi a makor ipi hi'a chule iti hilchetna kipe tan tem???
Rabbi Isser Zalman Meltzer, Even Ha'Ezel kiti lekhabu sun pa'n hilaiya mijouse lungdonna pa – Rambam in hoilaiya kuon a hitobang Halakha ahin jildoh ham tichu a Makor toh pum in hilchetna ahung pe e.
Rabbi Isser Zalman Meltzer in aseina ah hiche ho jouse hilchetna hi tuchung Parasha a kuon mudoh thei ahiye. "Apupa'n aji ding apeh a ahileh…" ti pasuk masang ivet a ahileh "Kum 6 sung naa atoh ding…." ti'n akisun in ahi. Hichun ipi avetsah em iti leh soh kiti chu koi choh hitaleh asoh-naa toh ding chu kum 6 hiding; apupa hin le man a kingamlou tina ahi. Henge apupa (Ivirit a Adonaiv) iti tieng achopa mong mong kiseina ahinai. Hijieng jong leh kum 6 kichaima'a achopa, tichu apupa dihtah chu abei khah tah leh phat kitep sung, kum 6 pachu beilou lai ahitoh kilhon a apupa nei-le-gou luo pen-pen heng'a chu um den'a, soh-naa chu atoh deng ding ah ahitai. Chule hiche apupa bei nung sang'a anatohna pa chun aumtalou, apupa dihtah pa tobang'a chu achung'a jong tha anei ding tina ahi.  
Langkhat a Torah in "Adonaiv" atichu apupa dihtah pa, soh chopa chu ahi itiu a ahitah leh iti dan a apupa dihtah bei nung sang'a anei-agou luopa jong chu sohpa pupa iti hithei a, sohpa pupa masapa bang'a chu aman jong sohpa chung'a tha anei thei'a, Canaan numei jong aji ding'a apeh thei hintem?
Rav pa'n aseina ah hitin hilchetn apei : Parashat Mishpatim kipatna chu ivet a ahileh "Ki tikne eved ivri"  (Hebrew mi soh a nachoh a ahileh – 2nd person kimang) ti'n akisun e. Hinlah kidang tah in Torah in aban lang'a pao kiman dan pachu ahin khel in "im Adonaiv yiten lo isha" ti'n ahin sei kittan ahi. Abul lang'a chu "Soh nachoh a ahileh.." atileh aban a jong chu "im titen lo isha" (sohpa chu aji ding napeh a ahileh - 2nd person ma a) ati ding dol ah hilou ham? Ipi atileh Torah in "Apupa'n aji ding apeh leh.." ti'a paocheng ahin mang hintem? Ajehchu sohpa natoh ding hi kum 6 a kingam a apupa thi-le-hin a kingam lou ahitoh kilhon a hilaiya "Adonaiv" – apupa kiti hi achopa bouseh kiseina hilou'a ama thinung'a anei-agou hin  luo ho jong kiseina  hi ah ahi. Chuti ahileh Rambam in Mishneh Torah, Hilkhot Avadim a asut chu kichehsel ah tina ahitai.                                     
SHABBATH SHALOM LEKULAM






       

Friday, February 14, 2020

PARASHAT YITRO


by Yossi Lhungdiim

Le'ilui Nishmat Gideon Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
כבד את־אביך ואת־אמך למען יארכון ימיך על האדמה אשר־יהוה אלהיך נתן לך
Khabed eth avikha ve'eth imekha lema'an yarikhun yameikha al ha'adamah asher Ad-nai eloheikha noten lakh.

(
Pakai na P-thien in napehna leiset a nahinkho asot na ding in napa le nanu jabol in …)
                                                               ~ Shemoth 20:12

Tuchung Parasha a hin ihetsa ma bang uvin Matan Torah – Torah thuhing ihung kipehnau thu akisei e. Ipu-ipa teu Egypt gam'a sohchanna a kuon ahung potdoh u, ni 50 jou chun, Sinai muol a P-thien ahung kumsuh in, amasang uva ahung kilah bep hilou in akamcheng tah in thusom peh chu ihung seipeh uve. 
Khazal ho'n aseinauva hiche nikho a hi P-thien in Am Israel techu ama a ding'a Kidesh ahung kibol ah ahi ahiuve. Hichu ipi kiseina ham itileh Khatan ve'Kallah akichen tieng pasal in aji ding nu chu Moshe daan toh kitoh a Kidesh abol bang'a P-thien in jong Am Israel te chu ama koppi ding'a ahung kilah a chule Torah chu akhaokhina khutjem tobang ahi ti ahi.
Aipi chu hitaleh Matan Torah le Thusom peh chungchang'a hi seithei tamtah um jong leh hiche Thusom peh holah'a Ni, phatseh tobang'a kija jing chu Shabbat nikho ahiding bang'a nit ding chule Nu le Pa jaabol ding thupeh teni ahilhon e. Chule hiche thupeh teni hi Aseret Ha'debarot a khu kijom kit lhon ah ahi. Torah sung'a thil ahung kisutmat tieng vetsahna nei hisoh kei a ahiuve. Chuti ahileh P-thien ama kamcheng tah'a kija thusom peh a Shabbat chule Nu le Pa jaabol ding ahung kijom hi avetsah um tei ding tina ahi. Ipi jeh hin tem?
Shabbat chungchang'a hi seithei tam tah aum in. Hinlah hiche hochu phat dang, nikho dang a ding in koidoh tadiu hitin. Hijieng jong leh Shabbath poimo dan khat veleuhen Juda khat in Shabbat chu anit tahlou a, lhangphong tah a apalkeh kalse amachu Minyan a jong kisim talou, a Juda hina jong umtalou hi ah ahi.
Chule Nu le Pa jaabol ding toh kisai tamlou veleuhen. Khazal ho'n Masechet Kiddushin 30b ah hitin asei uve: Thil chi 3 kithokhom a mihem khat hung pengdoh ah ahiye – P-thien, Mipa chule Minu. Chutoh kilhon a mikhat in anu le apa ajaa bol tieng P-thien in hitin asei ji e,"Alah uva kachen a kei eikijaabol toh thakhat a kasem peh in ahi e."
Khazal ho'n hilai'a asei uhi ipi ham iti leh mihem khat hung penna ding'a ngaicha atahsa pa chu anu le apa akuon hi'a, a lhagao pa ahileh P-thien a kuon hi'a ah ahi. Chutoh kilhon a chu mikhat in anu le apa ajaabol a ahileh P-thien ajaabol tina ahiye.
Nu le Pa jaabol ding Mitzvah pa letdan chu tu'a isei uchu khat hitaleh. Hiche Mitzvah pa loupi dan kit chu Or Ha'Khayim Hakadosh in aseina ah Thusom peh a kisun Mitzvah jouse khu ivet leh khat jieng jong aloman kisun aumpoi. Hinlah Nu le Pa jaabol ding pahi adang ho toh kibanglou hiel in atumbeleh in Torah in a Mitzvah loman jong amun a asun pei jieng e. Hichu ipi ham itileh leiset a hinkho saona ahi'n ahi. Khazal ho'n aseinauva hilaiya "yameikha" kitihi hiche leiset bep hilou'a ahung lhung ding leiset Olam haba a hinkho jong jong ahi atiuve. Ajehchu "Hinkho sotna" dih tah chu hiche leiset hilou'a Olam Haba a um ah ahiye.
Langkhat a hiche Nu le Pa jaabol ding thupeh hi P-thien jaabol toh thakhat ahitah leh mikhat chun Torah le Mitzvot ho ahiding bang in jui nuom tahen lang, hinlah anu-le-apa Khiloni , sakho nahsah lou le Torah le Mitzvot ho ima a jong simlou teni chun jada lhon taleh ipi ti tan tem?? Anu le apa thu angai a aman jong Khiloni hikho pa chu aman jing ding hitan tem?
Hiche i-thudoh u donbutna pahi chunglang'a idoh u thudoh – Mitzvah Shabbat le Nu le Pa jaabol ding thupeh chu ipi jeh a thusom peh a kijom lhon ham? – ti hilchetna a kuon boina jouse suhlhap thei ahi e.
Abul lang'a idoh u thudoh toh kisai a Mefarshim ho'n aseinauva hitin asei uve: Ipi atileh Aseret Hadebarot a hi Mitzvah Shabbat le Mitzvat Khibbud Av Ve'Em teni kijom a chuleh nu le pa jaabol ding sang'a Shabbat nit ding thupeh pahi kisei masajo ham? Ajehchu nanu le napa'n Shabbat daan le muol ho palkeh ding a nahin thuhil uva Shabbat nanit ding ajahda uva ahileh athu u nangai peh lou ding ti ahi. Nu le Pa jaabol ding hi iti nama'n loupi jong leh hiche sang'a loupi jo chu P-thien thupeh nit ding pa ahi. Iham ti'a nanu le napa'n nahilna chu Torah toh akikal kalse nahin thuhil lhon le nahin thumop lhon chu nahsah a nanei lou ding, Torah toh kitoh pa joh chu najui ding ahi. Ajehchu nang bep nahi po'n nanu le napa jieng jong Shabbat nit ding le Torah le Mitzvot ho jui ding'a P-thien thupeh pachun akaankhah lhon a ahilhon e.
Nu le Pa jaabol ding thupeh loupi lheh jong leh hiche hi Torah le Mitzvot toh akito poimo dan khat veute.
Nikhat hi Harav Khayim Kaniyevski jah a Harav Shlomo Levinstein (Matok Ha'or kiti lekhabu sun pa) in hitin adong e,"Shulkhan Arukh dungjui a Halakha inei uchu ipi ham itileh mikhat chu anu le apa chung'a alung han him him ding phal ahipoi. Chuti ahileh ipi ding'a Rosh Khodesh ni'a annkuong asokhom pet uva, Leng Shaul chapa Yehonatan chu apa masang'a lungnatah a potdoh a ham?"
Harav Khayim Kaniyevski in Harav Shlomo Levinstein jah ah,"Hitobang Halakha chu Shulkhan Arukh sung'a hoilai mun hijong leh aumkhapoi" tin asei e. CHuphat in khatpa jong ache'n , Shulkhan Arukh agala'n, Nu le Pa jaabol ding toh kisai Halakha kisutna mun Siman Resh-Mem chu aphongdoh in ahileh Seyif Khet achun kicheh tah in hitin akisun e: Mikhat chun apa chu ichan a ajaabol ding ham? Sana dimset kikoina sakhao nei ta hen lang, hiche a sakhao chu apa'n lahpeh in tin, twipi lah'a peimang jieng jong leh achapa chu apa chung'a alungnat ding phal ahipoi (Asur leben likhos ti'a kisun a ahiye).
Harav Khayim in nuihieu chan Harav Shlomo chu hitin adonbut e : Hilaiya Halakha hi Shulkhan Arukh in ipi aseina ham iti leh hiti ahi. MIkhat chu achung'a apa'n ipi bol taleh achapa chu apa chung'a alungnat him him ding phal ahipoi. Alungnat kalse asur aboldoh ah ahitai. Hinlah apa chun midang khat chung'a thil hilou beh, akilomlou beh khat, Torah toh kikal abol khah tah'a ahileh vang achapa chu apa chung'a alungnat/alunnopmo ding phal ahi. Ipi jeh in em itileh Mitzvah Hokhak Tokhiakh (thilphalou/thilse, Torah toh kikal a chon khat phosal ding le hil ding) hin mijouse akaan khah a, apa le acha kikah jieng a jong khenna ima asem lou ah ahiye. Yehonatan thilbol jong chu hichu ahibou e. Apa Leng Shaul in David chung'a thil phalou agon'a, tha ding agot jing  jeh a chu achapa Yehonatan in apho a, achung'a lungnat lo ah ahi.
                                               
SHABBATH SHALOM LEKULAM






       

Friday, February 7, 2020

Parashat Beshalakh

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
ויסב אלהים את־העם דרך המדבר ים־סוף
Vayesev Elokim eth ha'am derekh hamidbar yam suf
(Chuin Pakai in mipi hochu twipi-san lang neldigam lam juon chun apuikoi in …)  ~ Shemoth 13:18

Midrash Rabbah a hiche pasuk toh kisai drash apehnauva Khazal ho'n hitin asei uve: Hilaiya "Vayasev Elokim" kiti a kuon a Pesach jaan Leil Seder tieng Am Israel jouse, ahaosa a kipat avaicha pen gei in, on-pum a ann aneh diu ti kijildoh a ahi.  
Khazal ho thusei hi kicheh joulou jep ahijeh chun hilchetna nei kigo leuhen hiti ahiye. Ivrit a "Vayesev" kiti thucheng hi akoudoh (a meaning) ni um ah ahiye. Khat chu eipao a "puikoi" hi'a khat kiti chu ahileh eipao a "on" ahiye. Khazal ho'n hilai pasuk a "Vayesev Elokim…" kiti a kuon a hi Shabbat nilhah le on-pum a Arba'ah Kosot idon hou leh on-pum a Matzah ineh houkhu kijil doh ahi atiuve. 
Langkhat a hiche Khazal ho Drash peh pa hi ivet leh athucheng "yasev" pa tilou thu kiseiho hi akimatna ima mudoh thei ding umlou ah ahiye. P-thien in Am Israel te lamchom "Shortcut" lam, tichu Philistine te gam lang'a puilou a twipi-san lang chule Neldigam lam juon a ahin puikoi "yasav" man a leil seder jaan leh eiho i on "yasav" uva thil ineh le idon uchu lungdoh umtah ahiye. Hiche bep hilou'a hiche jeh'a hi Am Israel sung a avaicha pen pa jieng jong lengpa bang'a akigel a, lung-olmo tah a khohsahna neilou beh bang'a on-pum a thil aneh le adon ding chu ipi kiseina hintem??? Ipi ham P-thien in Am Israel te Bamidbar lang juon a ahin puikoi le Leil Seder jaan a on-pum a thil ineh uleh idon u akimatna??
Hiche ithudoh pauhi Khatam Sofer in anadong in, hitin hilchetna apei: Yetziat Mitzrayim toh kisai a itao tieng uleh Birkat Emeth Ve'Emunah (ve'emunah kol joth vekayam aleinu kiti pa khu) a ipi kisei em itileh "vayotzi eth amo Israel mitokham lekheruth olam" (amaho a kuon a ami Israel te tantih neilou chamlhatna a puidoh..) ti'n akisei e. Hilaiya "Lekheruth olam" – tantih neilou chamlhatna ti'a taona a isei jing pauhi ipi ham itileh Egypt gam'a tahsa lam'a suohchanna a kuon eipuidoh bep u kiseina ahipoi. Lekheruth Olam hi ipi kiseina ham iti leh tahsa lam dol'a sohchannna bep hilou'a leiset a tahsa nopsahna thil ho a kuon  jieng a jong chamlhatna kiseina ahi. 
Khatam Sofer in aseina ah chamlhatna dihtah iti tieng hesoh-genthei thoh le tahsa sohchanna a kuon chamlhatna bep kiseina ahipo'n tahsa ngaichatna thil dang dang ho'a kuon jieng a jong kikangse a um a, leiset nopsahna le ngaichatna ho'n eima eipui le khel'a eima joh in hiche leiset a itahsa nopsahna ding'a ingaichat ho thunun le eima thutah a ipui lele thei pa chu ahiye. Mikhat chu hitobang dargah chan alhun thei leh amachu nei hen lang, vaicha jieng tajong leh chamlhatna dihtah pa mu'a kisei ah ahi. Langkhat a mikhat chu ching hen, thiem hen lang chujong leh haosa tantin, nei-le-gou bulhingset in nei jieng tajong leh leiset tahsa nopsahna le tahsa ngaichatna ho'a kuon akikangse theilou a, hiche anopsahpa hojoh chun ama apui le uva ahileh hitobang mi chu atahsa ngaichatpa ding'a soh a pang ah ahitai. HItobang mi chu chamlhatna dihtah mu a kisei theilou a ahitan ahi. 
Tua kisei teni chu hoi'a kimuthei em itileh Leng Shlomo le Rabbi Shimon Bar Yokhai teni chung'a muthei ah ahi ti'n Khatam Sofer in asei e. Leng Shlomo chu a Ta'avah (tahsah ngaichatna le nopsahna) pa'n amajoh ajo jeh in achaina'n aji ho'n ahilou lang'a apuilo uvin ahi. Aji te chung'a thunei jou talou in aumlo'n chamlhatna tah tah pachu achang tapoi. Langkhat a Rabbi Shimon Bar Yokhai chu ahikit leh hiche leiset a Ta'avah pa akuon in akikangse thei in, chamlhatna dihtah pachu achang in ahi e.
Khatam Sofer in aseina a hiche ho jouse a kuon a chu ipi ding'a P-thien in Am Israel te apuikoi le a, lamchom lam, tichu Philistine te gam lang juon lou'a neldigam – nehding le donding ima penlou na gam a ahin puilo ham ti mudoh a umthei ah ahi. HIchu ipi ham itileh thildang jeh hilou'a Am Israel te'n chamlhatna dihtah pa – Kheruth Olam iti pau amuna ding uva ahi. Ajehchu neldigam lang a chun pui tahih hen lang, lamchom lang joh'a chun anapui taleh Canaan gam chu lhung lei diu chutieng chomkhat jou le Am Israel techu leiset thil a kisaboi pei uva , Egypt gam'a sohchanna chu dalha tajong leu leiset thil, tichu nopsahna le ngaichatna pa soh'a chu pang thou thou ding uva ahiuve. Hinlah neldigam a aum sung uva chu alah uva akoi jouse - ahao ho hihen lang aneilel pen le avaicha pen ho hijieng jong leu neh-le-don, sil-le-chen ho'a khatcha anakisaboi talou uva, Torah le Mitzvot bouseh anaboipi uva ahitai.
Khatam Sofer in aseina a chuti ahileh Midrash a Khazal ho thusei jong chu hetthiem hahsa talou a ahiye. Ajehchu P-thien in Am Israel te Egypt a kuon a ahung potdoh uva anapuikoi le chu chamlhatna dihtah pa amuna diu ahitoh kilhon a eihon jong itih phat lai hileh ijildoh jing diu chu chamlhatna dihtah kiti hi nei-le-gou tamtah nei a, hao-le-vai a kingam ahipoi tipa hi ahi. Chuti tah sang'a Leiset thil a kuon kikangse thei a, lhagao lang lampi jui jieng a,Torah le Mitzvot a kisaboi pa chu Ben Kherut "chamlhatna chapa" dihtah hijoh a ahi. CHuti ahileh Leil Seder jaan tieng Am Israel sung'a avaicha pa jieng jong lengpa bang'a lung-olmo lou hiel a ann aneh a, lengpiju ho chu adon ngai a ahi ti ahiye.
SHABBATH SHALOM LEKULAM 
Kipa-thanop (potthona) nading'a asuboipi pen chu Thasetna ahi. Alienpena hetthei chu, Tahsa kihoithosahna- Tahsan chale-le-sah/ithilbol hoa kuona ontholna; Chuleh Nunnop/Golnop lungsetna. Hiche a kisei ho bolpa vang Pathen kin abolding hi thil hahsa ahitai.
Ann nomtah'a nenompa leh boina umlou'a nomtah'a lum nompa, mun nuom holah'a vah-le-le nuompa - hitobang miho hin jingkah kithodoh ding hahsa asaji lheh un ahi. Hitobang mipa hin nilhah lam kikhopna hihen, Thupeh bolna hizongleh aphat toh kitoh in akilep in, a awnphat aumsah poi. Hitobang miho hin iti Torah asimthei diu ham? Athaset zeh in amachu ama ahitapuon, alungthima adeilhenna chu apupa/ojapu in apang in, athaset na chun ajotho tahjeh in angaina in aumdohtan, hiche chu ama hina ahitai.
Mihem khat chun hiche leiset hi nomtah a umna ding ahipoi ti ageldoh ding ahi, ahin natoh leh natham na mun ahiti ageldoh jing angai'e. Amachu natohna a aneipa hilouva, anatongpa a kigelding ahi. (Eruvin 65a) "Eiho jouse hi natong mi ihiuve" Chuleh sepai gal masang'a auma, ann jong gangtah'a ane, imut jong kisuh louva auma, aphatseh'a hungkibulu ding gella aumbanga umjing ding ahi.
(Job 5:7) "Natong dinga mihem peng ahi" Mikhat chun hiche hi alunga akoijing leh, Pathen kin hi bailamtah a atoh thei ding, avat umlouva kigongthei ding ahi.
(Avoth 6:4) "Hiche hi Torah lampi ahi - changlhah chu chitoh me in, Twi aphabep in donin lang, leichung'a imu in" Hiche thu hin nopsahna a kuon kiven dan eihin un ahi.
Thanopna suboithei adang chu ahileh phulou helouva kichat/tijat leh aphat dungjuiya kichatna hinpolut - aphat dungjuiya adapval ahilouleh asaval ho kichatna, ahilouleh tuoset tuo, damlouding kichatna, leh adang dang.
Proverb 26:13 "Mithase pan hiting aseiye, 'Hompi lampia aumin, lam kika a humpi aume'" Potthona suboithei angaiya um thil adeh'a chonse ho kiseina chu Berakhot 60a "Nangma chonse nahi" Chuleh Umchan hoipen chu Psalm 37:3 "Pathen tahsang in lang thilpha bolin; agama cheng in lang kitahna muchi tu in"
Achomtheilam pena seidin, mikhat chun hiche leiset'a hi ajung bei tobang'a kigel ding, hinlah Pathen chu ama jungpi ahi. Leiset hindan toh kitoh'a ama jong kipana aneiya, ipi umjong leh hamphat na a akisan ding, pannabei ho adaalmang'a, natoh'a kisaboi ding; alungthim chun Pathen atahsan ding; ipi hunglhung ding ham tia kichatna aneilou ding ahi.
Amapa chu kiven thiema, ama chu mithudih hihen thilpha bolmi hijong leh kichatna thei dinmuna ama le ama kipatep lou ding ahi. Ketuvoth 30a "Buhse leh Khosih tailou imajouse Vaana umpa khut'a uma ahi". Deut. 4:15 "Nangma le nangma kivendohje dan themin"
Hiche hon eihil uchu ahileh, Pathen koma imajouse ngap/nganse ding ahipoi. Ginna dihtah aumin, ngolhoitah'a ginna aumkit in ahi. Pathen in mihemte hi chihgilna leh thuhet theina apien, hiche chun adihlam ajuiya ahileh leiset'a miphalou ho gotna dia kisiem thil ho'a kuon kivengdoh ding ahi.
Hiche chihna ho kipui huoisah theilou mihiem hohin tahsan na aneipouvin, ama chu michonse, Asiempa joubol tobang ahi. Azeh chu Pathen in mihiem hi ama le ama akivending hi adeijin ahi. Achihtheilou zeh in, ama adin gotna akikou lhahjin, achonset jeh in ama le ama akisuhkhah na ding akisem doh in ahi.
Kichatna leh kiventhemna phatah chu eima thilboltheina a kuona hungpot chihna leh chihgilna akuon ahi. Proverb 22:3 "Miching chun thilphalou amu teng asemang jin, mingol in vang thilphalou ajui jeh in gotna achangin ahi." Ngolhoitah'a kichatna hi ipiham? mikhat chun kivenna chungchuona kivenna angaichat'a, akichatna chung'a kichatna aneison kit'a, Torah sim leh Pathen kin abol nom lou chu ahi. (Peshkhim 8b) "Thilphalou hunglhun na ding hi munchombeh ahi. Ahitheilou'a thilphalou ito ding tengl leh mikhat chun alah dan thep angaijin, thunun angaiye; hinlah thilphalou kichatna lhunlouna ding muna mikhat chu akichat angaipoi."
Aban hapta kit leh...
(Khullin 56b) "Chamkimlouna hi, imit'a imulouleh lung'a gela moh seithei ahipoi." chuleh "Miching hon amit'a amubou kihilnan aneijiuvin ahi."

(Bava Batra 131a) "Miching pan thilphalou amun, asemang in ahi...." tichu "Aphalou a kuon kiselding" tina ahi. Mithase pan aseiyin, " Lampiah hompi aume"

Solomon in mithasa ho chungchang thil sagi aseiye:
Miho chun mithasepa koma asei un: "Na ojapu nakhopi sung'ah aume, chenlang Torah gasim in" amapan adonbut in "Lampiah humpi aumin kaki acha'e" "Na ojapu hichelai muna khun aume" adonbut kit in, "Lam kikahlai ah humpi aumin kaki chai" Mipi hon aseipeh kit un, "Na ojapu na ina aume" amapan adunbut in "gacheleng kakot kikam ding ahi." Hichea imudoh uchu ahileh, kichatna hin thasetna apohlut ahipon, thasetna hin kichatna alhut joh ahi.

Iseijouse hi niseh'a ithilbol na jousea manchah ding ahi. Lunggel theipan adih hetna anei in, thil hetthemna neipan bailam tah a akilahlut ding ahi. Azeh chu kiventhemna umlouvin thanopna akineitheipoi.

Koihileh athilbolna'a kuon kivenje helou'a Pathen kinbolna ding'a kivengtup loupa chun, ama le ama kingailutje dan ahetlouding, chuleh asiempa kinbol'a thanopna aneitheilou ding ahi. Azeh chu hiche pa chun tahsa nopsahna ngaichatna deijing mi ahin, hiche ho hin asiempa toh gamlatah a adeldoh ahitai. Hiche amit ahinha sah'a athilbol ho ahin kimudoh a, avenbitje ahinhetdoh teng, thilphalou'a kuona kivenje hin hetante.

Parashat Bo

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Gideon Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah.
ויהי חשך־אפלה בכל־ארץ מצרים שלשת ימים
Vayihi khoshekh afelah bekhol eretz mitzrayim sheloshet yamim
(Chuin nithum sung Egypt gamsung pumpi a chun mujin satah ahung lhung in…) ~ Shemoth 11:22


Rashi'n hiche I pasuk peh pau hilchetna ahung neina ah hitin ati,"Mujin chu ni 6 sung analhung in; Ni masa 3 sungse a chu khat le khat koima kimu theilou hiel in aum uvin; anukhah ni 3 sungse a chu ahileh khat le khat akimu theilou bep u hilou'a koima vahle chatle theilou hiel'a um uva ahitai – touna a toulai pachu chuti chun atou den jieng in; ading lai khat jong thildang ima bolthei lou hiel in chuti ding den jieng in ahi. Ahileh ipi ding'a hitobang gotna mujin pa chu hung lhung jieng a ham? Ajehchu Am Israel te sung jieng'a jong miphalou, Egypt gam dalhah ding nuomlou tamtah um a, hitobang miho chu chuche mujin lhun sung'a chu thigam uva ahiuve. Mujin chu umlou hileh Egypt mite chun hiti'a hi asei diuva ahi: Veuvin, eiho chung bep hilou in Am Israel te chung jieng'a jong gotna alhung e. "
Bekhor Shor ahung in hiche Rashi hilchetna toh kisai hi kidang asah dan le ahetthiem theilou dan thu ahung sei e.
Bekhor Shor in aseina ah Egypt te chung'a analhung gotna ho ivet leh mujin lhun pa chung tilou gotna dang ho a Rashi in "Ipi jeh a gotna lhung a ham?" ti dohna asem a chujong leh donbutna apeh lam akimu khapoi ti ahi. Chuti ahileh ipi ding'a tuchung a hi hitobang dohna ahung sem'a, hilchetna jong ahung peh hin tem? Chukit leh ahilchetna pahi ivetleh thil chini kimatna neilou hiel kikaimat-to kigo toh kilou ah ahiye. Ajehchu Am Israel te sung'a miphalou ho thana ding'a Mujin hung lhung ah ahi iti'a ahitah leh Egypt te chatmo leu a gotna kipe chu lungdon umtah ahi. Am Israel te sung'a miphalou ho chung'a gotna lhung pa Egypt te'n amulou na ding u itiu a ahileh mujin pa lhunna nikho amasa 3 sung'a khat le khat koima kimuto theilou a aum uva chu kichaisah jieng thei a hilou ham?
Bekhor Shor in Kushiyah ihung selhah peh pau ihin hilchetna ding uvin Egypt te chung'a analhung gotna toh kisai thu le laa dang tamlou ve masau hite. Midrash Tankhumah le Midrash dang dang a Khazal ho'n aseinauva Egypt te chung'a gotna analhung  jouse chu ( Makat Bekhorot tilou) ni 7 sung anasoh sohkei uva ahiuve. Hinlah tuchung Parasha a  kisun gotna 3 holah'a mujin pahi Torah in ni 3 bouseh lhung dan in asei e.
Hiche mujin lhun pa toh kisai hin Mefarshim ho kikah a ngaidan kibanglou ni aum in. Kon khat ngaidan a Torah a kisun bang'a ni 3 bouseh analhung ah ahiye atiuvin; Kon khat in ahileh Rashi bang'a ni 6 sung mu anajing ah ahi atiuve.
Ni 3 bouseh ahi ti ngaidan neiho dungjuiya ipi atileh hiche mujin pa hi gotna dang ho toh kibanglou a ni 3 bouseh lhung a hintem? Chukit leh ni 6 sung mu anajing ah ahi tiho dungjui'a ipi atileh gotna dang ho bang'a ni 7 sung anasoh lou ah hintem?
Chukit leh hetthiem hahsa tah kit khat chu Torah in ni 3 sung mujin analhung e ti'a kicheh tah'a sun a ipi atileh Rashi le Mefarshim khenkhat in Torah a kisunpa toh kikal del a "Ni 6 sung mujin analhung e…" ti'a asei uva hintem? Rashi iti tieng Rishonim holah'a amasa loi hi'a, Torah hileh Talmud hihen, Bible pumpi hitaleh ama pirushim peh ho bei'a kichat theilou ah ahijieng e. Chuti ahileh Rashi hung'a ama lunggel a um taphot,dih le dihlou leh, ahung moh lelhah jieng ding tichu tahsan umlou hiel ah ahi. Ahileh ipi mong mong ham Rashi in I pasuk u ahilchetna a asei hi???
Aipi chu hileh Bekhor Shor le Mefarshim chule Midrashim hotoh kitho'n  ihet kham kham uvin hilchetna chu pan uhitin, achaina lang leh kushiyot jouse laplhah ding goute.
Egypt te chung'a analhung gotna mujin pahi Khazal ho sei dungjuiya muthim satah, Ivrit a isei ding leh "kaful umekupal" – tichu khojin nung'a lhung ji muthim pa khu ajat ni a kibe ti ahi. Hichu achien-achai a hilchet ding dan hahsa lheh jong leh alim-aguong um dan ihetthei na diuvin kisei leh angaina dol a lhung ji khojin pakhu ajat ni a jing/thim a, hiche ajatni a jing/thim pa chu angaida dol a lhung ji khojin pa chung'a chu kibelap kit ah ahiye. Mujin chu khojin – normal dakness – chung'a tho 2 hung kibe tiding dan ahi.
Chuti ahileh, ni 3 bouseh lhung ah ahi ti'a sei Mefarshim ho dungjui'a ni 3 bouseh mu ajin chu hetthiem hahsa lou ah ahitai. Ajehchu khojin tho 2 ahung kibelap tah jeh'a chu nikho 6 hitalou a ni 3 a chu gotna chu kichai ah ahitai. (tho ni akibelap toh kilhon a ni 6 athoh diu  chu ni 3 a kichai doh ah ahitai ti'a ahilchet uva ahi.)
Tu'n ni 6 sung mujin chu analhung e ti'a ngaidan pa ihetthei na ding uvin chung lang'a Bekhor Shor in Rashi hilchetna chung'a Kushiya anaselhah ho chu nung vet uhi tin, Bekhor Shor in iti ahilchet em ti veleuhen hung kicheh tante.
Bekhor Shor in aseina ah Rashi le Mefarshim khen khat in ni 6 sung mujin analhung e atiu chu hop ni a hopkhen ding a ahi. Amasa ni 3 se, khat le khat kimuto theilouna phat sung chu ahileh Am Israel te sung'a Rashayim – Egypt gam dalha nuom lou ho chung'a P-thien in gotna apeh ding jeh a hung lhung ah ahiye. Rashi in asei ma bang'a chutilou hileh Egypt techun eiho bep hilou in Israel chate jieng jong P-thien in agot in ahi ati ding uva ahi. Langkhat a anukhah ni 3 sung se, khat le khat kimuto theilou bep hitalou a mujin asavaal jeh a chattheilou hiel'a Egypt mite aum pauchu Egypt te chung'a hung lhung gotna tah tah pachu hi ah ahitai.
Chuti ahileh hiche Bekhor Shor hilchetna a kuon a Kushiya idoh hou atamjo chu lhaplhah a umthei ah ahita'n ahi. Gotna dang ho a Rashi'n ajeh adoh lou a tuchung a ajeh a adoh a donbutna apeh jeh chule Egypt mite chung'a mujin stage ni a analhun na jeh hochu kicheh a ahitai.
Chujong leh Rashi le Mefarshim dang dang ho hilchetna pa – tichu mujin chu ni 6 sung analhung e  itiu toh Mefarshim khenkhat ngaidan -Torah a kisun toh kitoh a Makat Khoshekh ni 3 sung bouseh analhung e kiti akikal dan'a igel u jong chu boina ding umlou a ahitai. Ajehchu Torah in Egypt te chung'a analhung gotna tah tah pa bou chu asut a, Am Israel te sung'a Rashayim ho chung'a P-thien in gotna alhunsah kigot jeh a muthim analhunsah pachu asutlou ah ahita'n ahi.
Hijieng jong leh hilaiya hin Kushiyah khat idoh lou lai u khat aum jing nalai e. Hichu ipi ham itileh gotna dang jouse chu ni 7 sung soh ji a ahileh ipi ding'a mujin pa ahi ni khat kivat jing nalai a ham? Ni 3 sung analhung e tiho ngaidan hihen ni 6 bouseh analhung e tiho ngaidan hijieng tajong taleh, ahilchetna ho isei jou nung uva chu ivelvet kit a ahileh ni khat kivat thou thou nalai ah ahi. ( Ni 3 ahina jeh chu muthim chu atho 2 a sa'a ahung kibelap iti jong leh ni 6 thoh ding ni 3 a athohchai u tina ahi'n, nikhat kivat thou thou nalai ah ahiye)
Ni khat pa chu hoilang gei a hitam? Ahilou leh P-thien in ni khat angaidam peh uva hitan tem?
Khazal ho'n aseinauva hiche ni khat kivat pa chu khonung'a Paro le asepoy ho'n Am Israel te nung ahin del uva, twipi-san mun a chu P-thien in achung uva ahin lhunsah ah ahiye ti ahi. Hiche mujin gotna akivatvnalai pachu Paro le asepoy ho chung'a hung lhung uva, chuti a chu twipi sung'a chu ohden uva ahitauve.
SHABBATH SHALOM LEKULAM