Friday, February 7, 2020

Parashat Bo

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Gideon Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah.
ויהי חשך־אפלה בכל־ארץ מצרים שלשת ימים
Vayihi khoshekh afelah bekhol eretz mitzrayim sheloshet yamim
(Chuin nithum sung Egypt gamsung pumpi a chun mujin satah ahung lhung in…) ~ Shemoth 11:22


Rashi'n hiche I pasuk peh pau hilchetna ahung neina ah hitin ati,"Mujin chu ni 6 sung analhung in; Ni masa 3 sungse a chu khat le khat koima kimu theilou hiel in aum uvin; anukhah ni 3 sungse a chu ahileh khat le khat akimu theilou bep u hilou'a koima vahle chatle theilou hiel'a um uva ahitai – touna a toulai pachu chuti chun atou den jieng in; ading lai khat jong thildang ima bolthei lou hiel in chuti ding den jieng in ahi. Ahileh ipi ding'a hitobang gotna mujin pa chu hung lhung jieng a ham? Ajehchu Am Israel te sung jieng'a jong miphalou, Egypt gam dalhah ding nuomlou tamtah um a, hitobang miho chu chuche mujin lhun sung'a chu thigam uva ahiuve. Mujin chu umlou hileh Egypt mite chun hiti'a hi asei diuva ahi: Veuvin, eiho chung bep hilou in Am Israel te chung jieng'a jong gotna alhung e. "
Bekhor Shor ahung in hiche Rashi hilchetna toh kisai hi kidang asah dan le ahetthiem theilou dan thu ahung sei e.
Bekhor Shor in aseina ah Egypt te chung'a analhung gotna ho ivet leh mujin lhun pa chung tilou gotna dang ho a Rashi in "Ipi jeh a gotna lhung a ham?" ti dohna asem a chujong leh donbutna apeh lam akimu khapoi ti ahi. Chuti ahileh ipi ding'a tuchung a hi hitobang dohna ahung sem'a, hilchetna jong ahung peh hin tem? Chukit leh ahilchetna pahi ivetleh thil chini kimatna neilou hiel kikaimat-to kigo toh kilou ah ahiye. Ajehchu Am Israel te sung'a miphalou ho thana ding'a Mujin hung lhung ah ahi iti'a ahitah leh Egypt te chatmo leu a gotna kipe chu lungdon umtah ahi. Am Israel te sung'a miphalou ho chung'a gotna lhung pa Egypt te'n amulou na ding u itiu a ahileh mujin pa lhunna nikho amasa 3 sung'a khat le khat koima kimuto theilou a aum uva chu kichaisah jieng thei a hilou ham?
Bekhor Shor in Kushiyah ihung selhah peh pau ihin hilchetna ding uvin Egypt te chung'a analhung gotna toh kisai thu le laa dang tamlou ve masau hite. Midrash Tankhumah le Midrash dang dang a Khazal ho'n aseinauva Egypt te chung'a gotna analhung  jouse chu ( Makat Bekhorot tilou) ni 7 sung anasoh sohkei uva ahiuve. Hinlah tuchung Parasha a  kisun gotna 3 holah'a mujin pahi Torah in ni 3 bouseh lhung dan in asei e.
Hiche mujin lhun pa toh kisai hin Mefarshim ho kikah a ngaidan kibanglou ni aum in. Kon khat ngaidan a Torah a kisun bang'a ni 3 bouseh analhung ah ahiye atiuvin; Kon khat in ahileh Rashi bang'a ni 6 sung mu anajing ah ahi atiuve.
Ni 3 bouseh ahi ti ngaidan neiho dungjuiya ipi atileh hiche mujin pa hi gotna dang ho toh kibanglou a ni 3 bouseh lhung a hintem? Chukit leh ni 6 sung mu anajing ah ahi tiho dungjui'a ipi atileh gotna dang ho bang'a ni 7 sung anasoh lou ah hintem?
Chukit leh hetthiem hahsa tah kit khat chu Torah in ni 3 sung mujin analhung e ti'a kicheh tah'a sun a ipi atileh Rashi le Mefarshim khenkhat in Torah a kisunpa toh kikal del a "Ni 6 sung mujin analhung e…" ti'a asei uva hintem? Rashi iti tieng Rishonim holah'a amasa loi hi'a, Torah hileh Talmud hihen, Bible pumpi hitaleh ama pirushim peh ho bei'a kichat theilou ah ahijieng e. Chuti ahileh Rashi hung'a ama lunggel a um taphot,dih le dihlou leh, ahung moh lelhah jieng ding tichu tahsan umlou hiel ah ahi. Ahileh ipi mong mong ham Rashi in I pasuk u ahilchetna a asei hi???
Aipi chu hileh Bekhor Shor le Mefarshim chule Midrashim hotoh kitho'n  ihet kham kham uvin hilchetna chu pan uhitin, achaina lang leh kushiyot jouse laplhah ding goute.
Egypt te chung'a analhung gotna mujin pahi Khazal ho sei dungjuiya muthim satah, Ivrit a isei ding leh "kaful umekupal" – tichu khojin nung'a lhung ji muthim pa khu ajat ni a kibe ti ahi. Hichu achien-achai a hilchet ding dan hahsa lheh jong leh alim-aguong um dan ihetthei na diuvin kisei leh angaina dol a lhung ji khojin pakhu ajat ni a jing/thim a, hiche ajatni a jing/thim pa chu angaida dol a lhung ji khojin pa chung'a chu kibelap kit ah ahiye. Mujin chu khojin – normal dakness – chung'a tho 2 hung kibe tiding dan ahi.
Chuti ahileh, ni 3 bouseh lhung ah ahi ti'a sei Mefarshim ho dungjui'a ni 3 bouseh mu ajin chu hetthiem hahsa lou ah ahitai. Ajehchu khojin tho 2 ahung kibelap tah jeh'a chu nikho 6 hitalou a ni 3 a chu gotna chu kichai ah ahitai. (tho ni akibelap toh kilhon a ni 6 athoh diu  chu ni 3 a kichai doh ah ahitai ti'a ahilchet uva ahi.)
Tu'n ni 6 sung mujin chu analhung e ti'a ngaidan pa ihetthei na ding uvin chung lang'a Bekhor Shor in Rashi hilchetna chung'a Kushiya anaselhah ho chu nung vet uhi tin, Bekhor Shor in iti ahilchet em ti veleuhen hung kicheh tante.
Bekhor Shor in aseina ah Rashi le Mefarshim khen khat in ni 6 sung mujin analhung e atiu chu hop ni a hopkhen ding a ahi. Amasa ni 3 se, khat le khat kimuto theilouna phat sung chu ahileh Am Israel te sung'a Rashayim – Egypt gam dalha nuom lou ho chung'a P-thien in gotna apeh ding jeh a hung lhung ah ahiye. Rashi in asei ma bang'a chutilou hileh Egypt techun eiho bep hilou in Israel chate jieng jong P-thien in agot in ahi ati ding uva ahi. Langkhat a anukhah ni 3 sung se, khat le khat kimuto theilou bep hitalou a mujin asavaal jeh a chattheilou hiel'a Egypt mite aum pauchu Egypt te chung'a hung lhung gotna tah tah pachu hi ah ahitai.
Chuti ahileh hiche Bekhor Shor hilchetna a kuon a Kushiya idoh hou atamjo chu lhaplhah a umthei ah ahita'n ahi. Gotna dang ho a Rashi'n ajeh adoh lou a tuchung a ajeh a adoh a donbutna apeh jeh chule Egypt mite chung'a mujin stage ni a analhun na jeh hochu kicheh a ahitai.
Chujong leh Rashi le Mefarshim dang dang ho hilchetna pa – tichu mujin chu ni 6 sung analhung e  itiu toh Mefarshim khenkhat ngaidan -Torah a kisun toh kitoh a Makat Khoshekh ni 3 sung bouseh analhung e kiti akikal dan'a igel u jong chu boina ding umlou a ahitai. Ajehchu Torah in Egypt te chung'a analhung gotna tah tah pa bou chu asut a, Am Israel te sung'a Rashayim ho chung'a P-thien in gotna alhunsah kigot jeh a muthim analhunsah pachu asutlou ah ahita'n ahi.
Hijieng jong leh hilaiya hin Kushiyah khat idoh lou lai u khat aum jing nalai e. Hichu ipi ham itileh gotna dang jouse chu ni 7 sung soh ji a ahileh ipi ding'a mujin pa ahi ni khat kivat jing nalai a ham? Ni 3 sung analhung e tiho ngaidan hihen ni 6 bouseh analhung e tiho ngaidan hijieng tajong taleh, ahilchetna ho isei jou nung uva chu ivelvet kit a ahileh ni khat kivat thou thou nalai ah ahi. ( Ni 3 ahina jeh chu muthim chu atho 2 a sa'a ahung kibelap iti jong leh ni 6 thoh ding ni 3 a athohchai u tina ahi'n, nikhat kivat thou thou nalai ah ahiye)
Ni khat pa chu hoilang gei a hitam? Ahilou leh P-thien in ni khat angaidam peh uva hitan tem?
Khazal ho'n aseinauva hiche ni khat kivat pa chu khonung'a Paro le asepoy ho'n Am Israel te nung ahin del uva, twipi-san mun a chu P-thien in achung uva ahin lhunsah ah ahiye ti ahi. Hiche mujin gotna akivatvnalai pachu Paro le asepoy ho chung'a hung lhung uva, chuti a chu twipi sung'a chu ohden uva ahitauve.
SHABBATH SHALOM LEKULAM