Friday, February 7, 2020

Parashat Beshalakh

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
ויסב אלהים את־העם דרך המדבר ים־סוף
Vayesev Elokim eth ha'am derekh hamidbar yam suf
(Chuin Pakai in mipi hochu twipi-san lang neldigam lam juon chun apuikoi in …)  ~ Shemoth 13:18

Midrash Rabbah a hiche pasuk toh kisai drash apehnauva Khazal ho'n hitin asei uve: Hilaiya "Vayasev Elokim" kiti a kuon a Pesach jaan Leil Seder tieng Am Israel jouse, ahaosa a kipat avaicha pen gei in, on-pum a ann aneh diu ti kijildoh a ahi.  
Khazal ho thusei hi kicheh joulou jep ahijeh chun hilchetna nei kigo leuhen hiti ahiye. Ivrit a "Vayesev" kiti thucheng hi akoudoh (a meaning) ni um ah ahiye. Khat chu eipao a "puikoi" hi'a khat kiti chu ahileh eipao a "on" ahiye. Khazal ho'n hilai pasuk a "Vayesev Elokim…" kiti a kuon a hi Shabbat nilhah le on-pum a Arba'ah Kosot idon hou leh on-pum a Matzah ineh houkhu kijil doh ahi atiuve. 
Langkhat a hiche Khazal ho Drash peh pa hi ivet leh athucheng "yasev" pa tilou thu kiseiho hi akimatna ima mudoh thei ding umlou ah ahiye. P-thien in Am Israel te lamchom "Shortcut" lam, tichu Philistine te gam lang'a puilou a twipi-san lang chule Neldigam lam juon a ahin puikoi "yasav" man a leil seder jaan leh eiho i on "yasav" uva thil ineh le idon uchu lungdoh umtah ahiye. Hiche bep hilou'a hiche jeh'a hi Am Israel sung a avaicha pen pa jieng jong lengpa bang'a akigel a, lung-olmo tah a khohsahna neilou beh bang'a on-pum a thil aneh le adon ding chu ipi kiseina hintem??? Ipi ham P-thien in Am Israel te Bamidbar lang juon a ahin puikoi le Leil Seder jaan a on-pum a thil ineh uleh idon u akimatna??
Hiche ithudoh pauhi Khatam Sofer in anadong in, hitin hilchetna apei: Yetziat Mitzrayim toh kisai a itao tieng uleh Birkat Emeth Ve'Emunah (ve'emunah kol joth vekayam aleinu kiti pa khu) a ipi kisei em itileh "vayotzi eth amo Israel mitokham lekheruth olam" (amaho a kuon a ami Israel te tantih neilou chamlhatna a puidoh..) ti'n akisei e. Hilaiya "Lekheruth olam" – tantih neilou chamlhatna ti'a taona a isei jing pauhi ipi ham itileh Egypt gam'a tahsa lam'a suohchanna a kuon eipuidoh bep u kiseina ahipoi. Lekheruth Olam hi ipi kiseina ham iti leh tahsa lam dol'a sohchannna bep hilou'a leiset a tahsa nopsahna thil ho a kuon  jieng a jong chamlhatna kiseina ahi. 
Khatam Sofer in aseina ah chamlhatna dihtah iti tieng hesoh-genthei thoh le tahsa sohchanna a kuon chamlhatna bep kiseina ahipo'n tahsa ngaichatna thil dang dang ho'a kuon jieng a jong kikangse a um a, leiset nopsahna le ngaichatna ho'n eima eipui le khel'a eima joh in hiche leiset a itahsa nopsahna ding'a ingaichat ho thunun le eima thutah a ipui lele thei pa chu ahiye. Mikhat chu hitobang dargah chan alhun thei leh amachu nei hen lang, vaicha jieng tajong leh chamlhatna dihtah pa mu'a kisei ah ahi. Langkhat a mikhat chu ching hen, thiem hen lang chujong leh haosa tantin, nei-le-gou bulhingset in nei jieng tajong leh leiset tahsa nopsahna le tahsa ngaichatna ho'a kuon akikangse theilou a, hiche anopsahpa hojoh chun ama apui le uva ahileh hitobang mi chu atahsa ngaichatpa ding'a soh a pang ah ahitai. HItobang mi chu chamlhatna dihtah mu a kisei theilou a ahitan ahi. 
Tua kisei teni chu hoi'a kimuthei em itileh Leng Shlomo le Rabbi Shimon Bar Yokhai teni chung'a muthei ah ahi ti'n Khatam Sofer in asei e. Leng Shlomo chu a Ta'avah (tahsah ngaichatna le nopsahna) pa'n amajoh ajo jeh in achaina'n aji ho'n ahilou lang'a apuilo uvin ahi. Aji te chung'a thunei jou talou in aumlo'n chamlhatna tah tah pachu achang tapoi. Langkhat a Rabbi Shimon Bar Yokhai chu ahikit leh hiche leiset a Ta'avah pa akuon in akikangse thei in, chamlhatna dihtah pachu achang in ahi e.
Khatam Sofer in aseina a hiche ho jouse a kuon a chu ipi ding'a P-thien in Am Israel te apuikoi le a, lamchom lam, tichu Philistine te gam lang juon lou'a neldigam – nehding le donding ima penlou na gam a ahin puilo ham ti mudoh a umthei ah ahi. HIchu ipi ham itileh thildang jeh hilou'a Am Israel te'n chamlhatna dihtah pa – Kheruth Olam iti pau amuna ding uva ahi. Ajehchu neldigam lang a chun pui tahih hen lang, lamchom lang joh'a chun anapui taleh Canaan gam chu lhung lei diu chutieng chomkhat jou le Am Israel techu leiset thil a kisaboi pei uva , Egypt gam'a sohchanna chu dalha tajong leu leiset thil, tichu nopsahna le ngaichatna pa soh'a chu pang thou thou ding uva ahiuve. Hinlah neldigam a aum sung uva chu alah uva akoi jouse - ahao ho hihen lang aneilel pen le avaicha pen ho hijieng jong leu neh-le-don, sil-le-chen ho'a khatcha anakisaboi talou uva, Torah le Mitzvot bouseh anaboipi uva ahitai.
Khatam Sofer in aseina a chuti ahileh Midrash a Khazal ho thusei jong chu hetthiem hahsa talou a ahiye. Ajehchu P-thien in Am Israel te Egypt a kuon a ahung potdoh uva anapuikoi le chu chamlhatna dihtah pa amuna diu ahitoh kilhon a eihon jong itih phat lai hileh ijildoh jing diu chu chamlhatna dihtah kiti hi nei-le-gou tamtah nei a, hao-le-vai a kingam ahipoi tipa hi ahi. Chuti tah sang'a Leiset thil a kuon kikangse thei a, lhagao lang lampi jui jieng a,Torah le Mitzvot a kisaboi pa chu Ben Kherut "chamlhatna chapa" dihtah hijoh a ahi. CHuti ahileh Leil Seder jaan tieng Am Israel sung'a avaicha pa jieng jong lengpa bang'a lung-olmo lou hiel a ann aneh a, lengpiju ho chu adon ngai a ahi ti ahiye.
SHABBATH SHALOM LEKULAM 
Kipa-thanop (potthona) nading'a asuboipi pen chu Thasetna ahi. Alienpena hetthei chu, Tahsa kihoithosahna- Tahsan chale-le-sah/ithilbol hoa kuona ontholna; Chuleh Nunnop/Golnop lungsetna. Hiche a kisei ho bolpa vang Pathen kin abolding hi thil hahsa ahitai.
Ann nomtah'a nenompa leh boina umlou'a nomtah'a lum nompa, mun nuom holah'a vah-le-le nuompa - hitobang miho hin jingkah kithodoh ding hahsa asaji lheh un ahi. Hitobang mipa hin nilhah lam kikhopna hihen, Thupeh bolna hizongleh aphat toh kitoh in akilep in, a awnphat aumsah poi. Hitobang miho hin iti Torah asimthei diu ham? Athaset zeh in amachu ama ahitapuon, alungthima adeilhenna chu apupa/ojapu in apang in, athaset na chun ajotho tahjeh in angaina in aumdohtan, hiche chu ama hina ahitai.
Mihem khat chun hiche leiset hi nomtah a umna ding ahipoi ti ageldoh ding ahi, ahin natoh leh natham na mun ahiti ageldoh jing angai'e. Amachu natohna a aneipa hilouva, anatongpa a kigelding ahi. (Eruvin 65a) "Eiho jouse hi natong mi ihiuve" Chuleh sepai gal masang'a auma, ann jong gangtah'a ane, imut jong kisuh louva auma, aphatseh'a hungkibulu ding gella aumbanga umjing ding ahi.
(Job 5:7) "Natong dinga mihem peng ahi" Mikhat chun hiche hi alunga akoijing leh, Pathen kin hi bailamtah a atoh thei ding, avat umlouva kigongthei ding ahi.
(Avoth 6:4) "Hiche hi Torah lampi ahi - changlhah chu chitoh me in, Twi aphabep in donin lang, leichung'a imu in" Hiche thu hin nopsahna a kuon kiven dan eihin un ahi.
Thanopna suboithei adang chu ahileh phulou helouva kichat/tijat leh aphat dungjuiya kichatna hinpolut - aphat dungjuiya adapval ahilouleh asaval ho kichatna, ahilouleh tuoset tuo, damlouding kichatna, leh adang dang.
Proverb 26:13 "Mithase pan hiting aseiye, 'Hompi lampia aumin, lam kika a humpi aume'" Potthona suboithei angaiya um thil adeh'a chonse ho kiseina chu Berakhot 60a "Nangma chonse nahi" Chuleh Umchan hoipen chu Psalm 37:3 "Pathen tahsang in lang thilpha bolin; agama cheng in lang kitahna muchi tu in"
Achomtheilam pena seidin, mikhat chun hiche leiset'a hi ajung bei tobang'a kigel ding, hinlah Pathen chu ama jungpi ahi. Leiset hindan toh kitoh'a ama jong kipana aneiya, ipi umjong leh hamphat na a akisan ding, pannabei ho adaalmang'a, natoh'a kisaboi ding; alungthim chun Pathen atahsan ding; ipi hunglhung ding ham tia kichatna aneilou ding ahi.
Amapa chu kiven thiema, ama chu mithudih hihen thilpha bolmi hijong leh kichatna thei dinmuna ama le ama kipatep lou ding ahi. Ketuvoth 30a "Buhse leh Khosih tailou imajouse Vaana umpa khut'a uma ahi". Deut. 4:15 "Nangma le nangma kivendohje dan themin"
Hiche hon eihil uchu ahileh, Pathen koma imajouse ngap/nganse ding ahipoi. Ginna dihtah aumin, ngolhoitah'a ginna aumkit in ahi. Pathen in mihemte hi chihgilna leh thuhet theina apien, hiche chun adihlam ajuiya ahileh leiset'a miphalou ho gotna dia kisiem thil ho'a kuon kivengdoh ding ahi.
Hiche chihna ho kipui huoisah theilou mihiem hohin tahsan na aneipouvin, ama chu michonse, Asiempa joubol tobang ahi. Azeh chu Pathen in mihiem hi ama le ama akivending hi adeijin ahi. Achihtheilou zeh in, ama adin gotna akikou lhahjin, achonset jeh in ama le ama akisuhkhah na ding akisem doh in ahi.
Kichatna leh kiventhemna phatah chu eima thilboltheina a kuona hungpot chihna leh chihgilna akuon ahi. Proverb 22:3 "Miching chun thilphalou amu teng asemang jin, mingol in vang thilphalou ajui jeh in gotna achangin ahi." Ngolhoitah'a kichatna hi ipiham? mikhat chun kivenna chungchuona kivenna angaichat'a, akichatna chung'a kichatna aneison kit'a, Torah sim leh Pathen kin abol nom lou chu ahi. (Peshkhim 8b) "Thilphalou hunglhun na ding hi munchombeh ahi. Ahitheilou'a thilphalou ito ding tengl leh mikhat chun alah dan thep angaijin, thunun angaiye; hinlah thilphalou kichatna lhunlouna ding muna mikhat chu akichat angaipoi."
Aban hapta kit leh...
(Khullin 56b) "Chamkimlouna hi, imit'a imulouleh lung'a gela moh seithei ahipoi." chuleh "Miching hon amit'a amubou kihilnan aneijiuvin ahi."

(Bava Batra 131a) "Miching pan thilphalou amun, asemang in ahi...." tichu "Aphalou a kuon kiselding" tina ahi. Mithase pan aseiyin, " Lampiah hompi aume"

Solomon in mithasa ho chungchang thil sagi aseiye:
Miho chun mithasepa koma asei un: "Na ojapu nakhopi sung'ah aume, chenlang Torah gasim in" amapan adonbut in "Lampiah humpi aumin kaki acha'e" "Na ojapu hichelai muna khun aume" adonbut kit in, "Lam kikahlai ah humpi aumin kaki chai" Mipi hon aseipeh kit un, "Na ojapu na ina aume" amapan adunbut in "gacheleng kakot kikam ding ahi." Hichea imudoh uchu ahileh, kichatna hin thasetna apohlut ahipon, thasetna hin kichatna alhut joh ahi.

Iseijouse hi niseh'a ithilbol na jousea manchah ding ahi. Lunggel theipan adih hetna anei in, thil hetthemna neipan bailam tah a akilahlut ding ahi. Azeh chu kiventhemna umlouvin thanopna akineitheipoi.

Koihileh athilbolna'a kuon kivenje helou'a Pathen kinbolna ding'a kivengtup loupa chun, ama le ama kingailutje dan ahetlouding, chuleh asiempa kinbol'a thanopna aneitheilou ding ahi. Azeh chu hiche pa chun tahsa nopsahna ngaichatna deijing mi ahin, hiche ho hin asiempa toh gamlatah a adeldoh ahitai. Hiche amit ahinha sah'a athilbol ho ahin kimudoh a, avenbitje ahinhetdoh teng, thilphalou'a kuona kivenje hin hetante.