Friday, August 27, 2021

Parashat Ki Tavo

By Yossi Lhungdim
 
PARASHAT KI-TAVO - 5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

גַּם כׇּל־חֳלִי וְכׇל־מַכָּה אֲשֶׁר לֹא כָתוּב בְּסֵפֶר הַתּוֹרָה הַזֹּאת יַעְלֵם יְהֹוָה עָלֶיךָ עַד הִשָּׁמְדָךְ

Gam kol kholi vekol makka asher lo katuv besefer hatorah hajoth ya'alem Ad-nai aleikha ad hishamdakh

(Chujong leh hiche Sefer Torah a kisunlou natna-hise ho jouse jong P-thien in, namanthah tokah, nachung'a ahin lhunsah ding ah ahi e…)

~ Devarim 28:61

Torah sung ah "klalah" – sapsetna jat-jat kisun jieng jong leh Parashat Bekhukotai toh Parashat Ki-Tavo sung'a kisun sapsetna hohi Khazal ho'n atumbeleh in asei gimnei uvin ahi.

 Gemara Masechet Megillah Daf 31b mun ivet leh Khazal ho'n hiche teni hi Parashat Brakha Uklalah (Phattheina le Gaosapna Simmun) ti'n jong aminvo uvin, chuti chun kumseh leh Atzeret (tichu Shavuot) toh Rosh Hashana masang in akisim ji lhon e (tichu Parashat Bekhukotai hi Shavuot ma'a Shabbat nukhah pen masang'a lhung Shabbat pa'a kisim ji'a; Ki-Tavo hi ahileh Rosh Hashana ma'a Shabbat nukhahpen masang'a lhung ji Shabbat pa'a kisim ji ah ahi). 

Chuleh ipi ding'a hiche parasha teni hi khat Shavuot masang'a kisim ji'a chuleh khat Rosh Hashana masang'a kisim ji ham itileh Gemara a Khazal ho'n aseinauva ajehchu "kum ahung thah ding tah toh kilhon a, achesa kum khat sung'a gaosapna ho jouse jong kumlui toh achemang tha nading uva" kum kichai masang Shabbat a chu kisim ji ah ahiye ti ahi. Ahileh chuti'a isei ding leh Shavuot chu kumthah la ahipo'n, "kum ahung thah ding toh kilhon a…" itiu chu ipi kiseina hintem ti'n Gemara in dohna asem in, hitin donbutna jong ape e,"Henge…Shavuot jong kumthah lah'a khat ahi. HIche nikho lehin chuche kum'a theiga hochu  P-thien in aset-ahoi ding achungthu u atan ji ah ahi".  

Chukit leh Khazal ho'n aseinauva hiche Parasha teni hi gaosapna cheh-cheh hijieng jong leu akibahlouna lhon chu Bekhukotai a kisun gaosapna thucheng hohi plural kimang'a, Ki-Tavo a hohi singular a kisun uva; Chuna ban'a Bekhukotai a hohi P-thien amatah in Moshe Rabbeinu aseisah hi'a, langkhat'a Ki-Tavo a hohi Moshe Rabbeinu in ama macham tah'a asei ah ahi ti ahiye. 

Aipi chu hitaleh hiche Parasha teni a kisun gaosapna hohi Khazal ho'n atumbeleh in asei gimnei uve itiuma bang in hiche Parasha teni kisim tieng klalot ho kisutna Aliya pahi mitamtah in aphalou dan in agel uvin, asim ding akisemo tuo jiuve. Chubep hilou in hiche klalot ho kisutna Aliyah toh kisai hin minhagim tamtah jong aum in. Chuho lah'a chondan seithei phabep veu hite. 

Amasapen a hiche Klalot kisutna Aliyah pahi akal-kal a chun Torah chu amatah in akisim ding ti ahi. Vetsahna'a tuchung Parasha a Klalot kisutna mun hohi Aliyah Shishit na pa'n asim ding ahitoh kilhon a hiche Aliyah pahi midang hilou'a Ba'al Kore pa chu achang ji'n ahi. Ajehchu chunglang'a Gemara a Khazal ho'n aseima bang uva Ki-Tavo a klalot hohi singular a kisun ahiu toh kilhon a Aliyah ding'a kikoupa toh Ba'al Kore pa chu michuom chuom ahi kalse Ba'al Kore pa'n Torah simding'a kikou pa agaosap khum tobang'a chekha thei ah ahi. Chuna ban'a Ba'al Kore pa'n hiche Klalot kisutna sung ho asim tieng mundang'a asim sang'a a-aw aniemsah ding, hinlah niem vaal hilou ding, mipi jahkham ahingai ding a ahi. 

Chukit leh khenkhat ngaidan a hiche Parashat Brakhot Uklalot ho akisim tieng Aliyah ding'a kikou pa'n Torah sim masang le simjou'a Brakha ho asei ji po'n ahi. Hinlah hiche hi eiho minhag chepi pa ahipo'n, chubep hilou'a Harav Ovadia Yosef (zichrono tsaddik livrakha) in hitobang minhag hi chepilou hiel ding, minhag hoilou tah in asei e (Brakha ho sei tei-tei ding tina). 

Minhagim adang tamtah jong aum na'n aipi hileh drasha lang'a lut leuhen. Tuchung Parasha a gaosapna kisunho lah'a hetthiem hahsa tah khat chu "Torah a kisunlou natna-hise P-thien in nachung uva namanthah tokah u ahin lhunsah ding" kiti hi ahiye. Torah in mefurash tah'a asutlou gotna chu ipi lom-lom hitantem? Chujong leh Parashat Bekhukotai a chu gaosapna ho akisut tah leh ipi ding'a tuchung Parasha a hi avel'a hung kisun kit ah hintem?

Khazal ho'n kushiya masapa ahilchetna uva hitin asei uve: Hiche pasuk a kisun hi adang ahipon "Mitat Tzadikkim" (Tzadik ho aphat lhinglou'a athi u) kiseina ahi. 

Langkhat a hiche Khazal ho hilchetna pahi ivet leh i-kushiya pau ahung hilchet malah, lungdon aum jo cheh in ahiye. Tzadikkim ho thina chu "Torah a kisun khalou natna-hise" iti ding leh ipu-ipa teu michonpha, Tzaddik tamtah ho thi Torah a kisun hokhu ipi kiseina hitan tem? Langkhat a Khazal ho'n hiche pasuk pahi "mitat tsaddikim " ati thei u leh ajou'u chula sei sam pouvin tin, chuti ahileh iti dan a Tzaddikim ho thichu "Torah a kisun khalou natna-hise" a kisei a ham?

Rabbi Yitzkhak Konstad in alekhabu sut Luakh Erez a chun hiti'n hilchetna ape e: Torah ah hitin akisun e "Pate suhkhel jeh'a chate thilou ding, chate suhkhel jeh'a jong pate thilou ding; Mihem ama-ama suhkhel jeh'a bou thi ding ah ahi" (Devarim 24:16). Langkhat a Khazal ho'n Gemara le Midrashim ho'a aseinauva Tzaddik kiti chu khatvei-vei tieng akhang mipi ho chonset jeh in aphatlou in athi  ji e atiuve. Chuti ahileh tu'a Torah a kisun isei u toh chun kikal ah hitalou ham? Akikalpoi. Ajehchu hiche Tzaddik khat akhang miho chonset jeh'a thi iti pachu tuchung Parasha a kisun "Torah a kisun khalou natna-hise" hi ahiye. Torah a kisun dungjui chet ahiding leh mihem kiti chu ama-ama suhkhel jeh a bou thiding dol ahi. Hinlah Khazal ho seima bang'a khatvei-vei tieng Tzaddik khat chu akhang mite phatlou le chonset jeh'a thi thei'a, hichu Torah a kisun khalou natna-hise pachu hiji ah ahitai. 

Ahileh iti dan a Tzaddik pachu akhang mite chonset le phatmo jeh'a thi thei a ham? Sefer Arvei Nakhal in Gemara a Khazal ho thusei pansan in hitin hilchetna ape e: Kol Israel aravim jeh le jeh (Eipao'a sei ding hileh Israel te hi, koima khentum umlou'a akoi jouse'n khat-le-khat chung'a mopohna kinei sohkei ah ahi. Tidan chu khat mitmona chu nam pumpi mitmona tobang'a akisim kan jong um ji ah ahiye) akiti ma bang'a akhang mite aphatmo tieng achonsetnau thoidamna ding'a P-thien in Tzaddik khat chu aphatlou'a ahinkho alah ji'ah ahi. 

Sefer Aravei Nakhal in aseibena a gaosapna hohi Parashat Bekhukotai a kisunsa hijieng tajong leh hiche arevut pa jeh'a avel'a Parashat Ki-Tavo a hung kisun kit ah ahi. Hetding chu Khazal ho'n aseima bang uva a hiche "arevim" – khat in khat chung'a khentum umlou'a mopohna kinei kiti pauhi Aravot Moav a chu hung kipan bep ah ahibou e (veleuchun amun min jong aravot moav – Moav gam'a khat-le-khat chung'a mopohna toh kisai kitepna kisemna mun ti'a kiminvo ah ahi ). Chutoh kilhon a hiche Aravot Moav ahung phah uva hi gaosapna hochu avel'a hung kisei kit'a, chubep hilou'a Mitat Tzaddikim toh kisai pasuk pa jong hi atum'a hung kibelap ah ahiye. Ajehchu hilai mun'a khat le khat chung'a mopohna pa ahin kisaan uva kipat Tzaddik khat chu akhang mite suhkhel jeh'a thina achung'a lhung thei ah ahita'n ahi. Chuleh hiche Tzaddik pa thi chu akhangmite chonset/suhkhel thoidamna ding hiji ah ahi. 

Langkhat a "Torah a kisun khalou natna-hise" itiu hi Mitat Tzaddikim ahitah'a, chuleh Tzaddik pa thi chu akhangmite chonset/suhkhel thoithamna ding ahileh iti dan a aban'a chu manthahna ding thu kisei thei a ham?

Hetding chu Gemara ivet leh Khazal ho'n Tzaddikim ho thina toh kisai asei nauva ajeh ni ape uvin ahi. Amasapen a iseima bang uva akhangmite chonset/suhkhel thoidamna ding ti ahi (Gemara masechet Moed Katan Daf 28a ve'n; chuleh hiche hi Gemara mun ijat ham ah jong akisun e). Langkhat a Gemara Masechet Sanhedrin Daf 113 ivet leh Khazal ho'n aseinauva gaal-le-toul, kitha-kimat chuleh natna-hise gimneiho le thilphalou dang-dang ho hung lhun masang in P-thien in Tzaddikim ho hiche leiset a kuon in aladoh jitai. 

Ahileh  tu'n achung'a thu kisei teni hi ivet leh hetthiem hahsa tah khat mudoh thei in aum e. Tzaddik ho thi chun akhangmite chonsetna le suhkhelna ho athoidam ding'a ahileh iti dan'a Tzaddikim ho thi jou tieng leiset a thilphalou aum nuom e ti'a Khazal ho'n asei kit uva ham? Akhangmite phamotna ho athoidam thei'a ahileh Tzaddik pa thi chun leiset chung'a thilse hung lhung ding ho jong tuhtaang jou leh kilom a hilou ham?

Mefarshim ho'n aseinauva hetding chu Tzaddikim ho athi uva ahileh akhang mite chonsetna thoidam a um jieng tina ahipoi. Mikhat chun tshuva aneilou a ahileh achonsetna ho ama macham'a chunglang'a nuoimang'a aum ding chu thil hitheilou ah ahi. Yom Kippur in chonsetna ho athoidam thei e kiti jong Mefarshim ho'n asei uleh anikho a tshuva neipa ding bou ahi ti ahinalaiye. 

Tzaddikim ho athi tieng uleh akhangmite chonsetna le phatmona ho athoidam e kiti hi adang ahipo'n midang-dang sang'a Tzaddik athi tieng akhangmite lungsung'a kikhelna le kisemphatna ahin lhut nuom ji'n, miho'n "Tzaddik jieng jong athi thei leh eiho ipi ihiuva hiche leiset a um jing ding'a ikigel u ham, kisempha ute " ti'n khahdohna ahin nei jiu uve. Hitachu chuche khangmiho amitakep in Tzaddik pa bei'a kuon a chu tshuva ahin nei uva, Tzaddik pa'n adamlai'a anajui lampi dihtah chu ahin nung jot thei uleh hichun asuhkhelna hou le aphatmona hou athoidam thei bep ah ahibou e. Hinlah iham ti'a Tzaddik khat beita'a chuche khangmi techun kisemphatna ima anei dehlou uva ahileh achaina tieng gaal-le-tuol chuleh natna-hise gimnei tah in leiset ahin luo a, manthahna chun anung u ahin jui ji ah ahitai. 


SHABBATH SHALOM LEKULAM 







       

Friday, August 20, 2021

Parashat Ki Tetze

 PARASHAT KI-TETZE - 5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

זָכוֹר אֵת אֲשֶׁר־עָשָׂה לְךָ עֲמָלֵק בַּדֶּרֶךְ בְּצֵאתְכֶם מִמִּצְרָיִם

Zakhor eth asher asah lekha amalekh baderekh betzetkhem mimitzrayim

(Egypt a kuon nahungdoh uva lamkah a Amalek in nachung'a ipi anabol em geldoh jing in…)

~ Devarim 25:17

Kum khat sung'a Parashiyot 4 – Sh'kalim, Zakhor, Parah le Khodesh – atum a kisim holah'a poskim jouse kinoptona chu ahileh Parashat Zakhor hi Mitzvah aseh min ha'Torah (Torah a kuon bolding thupeh) ahi ti ahiye. Chuleh hiche Parasha hi adang hilou'a tu Shabbat a kisim di Parashat Ki-Tetze akuon ahinalai in ahi. 

Ihetsa'u ma bang'a Parashat Zakhor sim ding thupeh pahi itih a kisubulhit ji em itileh Purim lhun masang Shabbat nukhah pen'a khu Sefer Torah ni kiladoh ji'a; khat'a Parasha Shavua pa kisim'a, khat a ahileh Maftir pa'n Parashat Ki-Tetze sung'a kisun Amalek suhmang ding thupeh pahi asim ji ah ahi. 

Chukit leh hetding chu hiche Parashat Zakhor pahi Torah a kuon thupeh ahitoh kilhon a iham ti'a mikhat chun Purim masang Shabbat a kisim pachu anangai man tahlou leh Parashat Ki-Tetze ahung kisim tieng kavannah apeh'a Mitzvah pachu asuhbulhit thei ah ahiye. Chutoh kilhon a tuchung Shabbat a Parashat Zakhor ahung kisim tieng akoi jouse'n phatecha, Kavannah neitah'a ngailhah kigot tei got ding ah ahi. (Ajehchu ko'n ija ahet em Purim masang'a kisim pachu ana kigai tajong leh"Mitzvah ding'a kangai ahi" ti kavannah ahiding bang tah'a anakipe khalou maithei ah ahiye. Hetding chu Parashat Zakhor simding thupeh subulhitna ding'a hi asimpa/angaipa in "Mitzvah suhbulhitna ding'a kasim/kangai ahi" ti kavannah apeh ngai ah ahiye. ) 

Chuleh hiche Parashat Zakhor hi ipi ding'a Purim masang Shabbat nukhah pen'a kisim ji ham itileh Rashi in Gemara Masechet Megillah Daf 29a mun'a aseina ah "Amalek suhmang'a aumna ding leh Haman suhmang'a aumna kaimat ahina ding'a " ti ahi.

Langkhat ah Yehudi khat in phatseh a ageldoh jing ding thil – Zekhirot ijat ham aum in ahi (Yetzi'at Mitzrayim, Sinai muol'a Torah kipeh, Amalek thilbol geldoh le suhmang ding, Shabbat, Miriam chung'a thilsoh le adang-dang). Ashkenazi ho dungjui'a hiche hi 6 bou ahi'n; Sefardi ho dungjui'a 10 tah aphai. Aipi chu hileh hiche niseh'a geldoh jing ding holah'a khat chu Amalek thilbol le suhmang ding pa jong hi ahiye. 

Hiche toh kisai hin Pirkei De'Rebbi Eliezer ah hitin akisun e: Amalek thilbol le Amalek suhmang ding gedoh jing ding thupeh Moshe Rabbeinu in Am Israel te aseipeh chun hiti hi'n ajah ah anasei uve,"Munkhat a Shabbat geldoh jing ding (Zakhor Eth Yom Hashabbat Lekadsho) akiti'n; mundang khat'a Amalek thilbol geldoh jing'a suhmang ding (Zakhor eth asher asa amalek…) akiti kit in. Hiche thupeh teni hi iti ani'a thakhat'a kasuhbulhit thei ding u ham? ". Chuphat chun Moshe Rabbeinu in jong hitin anadonbut e,"iti dan a hiche teni hi natekah uva ham? Khat chu ju (yain) kisunna khon ahi'n, khat ahileh ju-thuh (khometz) kisunna khon ahibou e. Khat chu Shabbat geldoh'a suhthiengna ding ahi'n; khat chu ahileh gotna lhunsahna ding'a geldohna ahibou e".

Ahileh tu'n Pirkei De'Rebbi Eliezer a thu kisunho hi phate'n velvet kit leuhen, hetthiem hahsa ijat ham mudoh thei in aum e. Am Israel te'n Moshe Rabbeinu heng'a thudoh anei uva kuon lungdon umtah chu  Shabbat geldoh ding le Amalek thilbol geldoh'a suhmang kigot ding in ipi kikalna anei'a Am Israel te'n iti ani'a thakhat a kasuhbulhit thei ding uva ham atiu hintem? Chukit leh Kos Yain toh Kos Khometz teni'n kipaman le gotna avetsah kiti jong chu ipi kiseina ham? 

Rabbi Avraham Weinfeld, Shut Lev Avraham lekhabu sunpa'n hiche i-kushiya utoh kisai in hilchetna hoitah hiti'n ape e. 

Parashat Kedoshim (Vayikra 19:18) a hitin akisun e: Lo tikom velo titor eth benei amekha… (nanam chanpi khat chung'a phu nalah lou ding chuleh thilse bolna ding lunggel naputlou ding..) . Achomlam'a sei ding'a Torah in "Phulah" kiti chu aphallou ah ahi.

Sefer Hakhinukh in hiche "Phulah Lou ding" toh kisai thupeh ahilchetna ah hitin asun e: Mitzvah jouse bulpatna zung chu adang ahipo'n mihem chung'a thilsoh jouse- ase hihen apha hitaleh, aboncha P-thien a kuon ahi ti mihem in ahet'a alung'a achin jing ding chu ahiye. Mikhattou in midang khat chung'a thilse ham abol tah'a, ahilou leh asuhgenthei tah'a ahileh, hiche jong chu chunglang'a kuon ahibou in; Chuche mipa chung'atThilsoh hochu adang jeh hilou'a asuhkhel le achonset naho jeh'a achung'a lhung ah ahibou e. Chutoh kilhon a mikhat chun midang khat chung'a phulahna ding lunggel aneilou ding; David lengpa in "donda uvin lang hiuvin, ei gaosap ta'n te ajehchu P-thien in ahinsol ah ahijoi" (Shmuel 2 16:11) ti'a aseima bang'a mihem khat chung'a thilsoh kiti chu aboncha'a chunglang'a kuon hiuva, mihem chonsetna le suhkhelna ho'n achung'a ahin lhut ah ahijoi. 

Rabbi Avraham Weinfeld in aseina ah hiche'a kuon kimudoh chu  ipi ham itileh phulah kiti hi adang ahipo'n P-thien a tahsanna pa lhahsamna vetsah ahibou e. Ajehchu P-thien a Emunah dihtah nei'a chun thil jouse chu chunglang'a kuon ahi ti ahet'a phulahna ding lunggel aneilou ah ahiye. Thingphuhna a kimang thing-aatna chung'a mikhat lunghang'a, thingphuhpa chung'a ima aseilou toh thakhat ahibou e ti ahi. 

Ravpa'n aseibena ah langkhat a Shabbat ahikit leh P-thien toh Am Israel te kikah'a melchihna hia, chuna ban'a P-thien in ni 6 sung'a vaan-le-lei chule asung'a um jouse'n ahin sem – tichu Emunah pa avetsah ah ahiye. Leiset semtu le aneitu aum in, hefker ahipoi tichu mikhat in ahin tahsan tieng thilsoh jouse chung'a P-thien hashgakha (supervision) aum e ti jong ahin tahsan a, hiche'a kuon a bou'a chu P-thien a Emunah dihtah pachu ahin nei thei bep ah ahi.  

Ahileh Am Israel te lungdonna chu Shabbat geldoh jing ding – tichu P-thien a Emunah dihtah pa nei'a thil jouse chunglang'a kuon ahi ti tahsan ding ti ahileh ipi ding'a Amalek thilbol geldoh'a suhmang ding ti thupeh jong hung kipe ah hiuvam ti ahiye. Ajehchu khat in thilsoh jouse P-thien a kuon ahi ti'a kisaan ding dan eihil uva, khat in Amalek te chung'a phu nalah ding ahi ti'a thupeh eipeh kit u -  ivet leh akikal tobang a potdoh ah ahitai.   

Rabbi Avraham Weinfeld in aseina ah Am Israel te'n chutobang thudoh ahin nei'u toh kilhon a Moshe Rabbeinu in jong "gotna lhuhsahna ding'a geldohna ahi" ti'a adonbut ah ahi. Hichu ipi kiseina ham itileh "Amalek thilbol geldoh'a achung uva gaalbol'a suhmang ding" kiti hi phulahna ahipo'n hinlah shkhar ve'onesh – loman toh gotna toh kisai ahibou e ti ahi. 

Mikhat chun thilse abol'a ahitah leh hiche athilse bol jeh'a chu gotna amu ding, chuma bang'a Amalek jong chu athilse bol toh kitoh'a achung'a gotna kipe ah ahibou e. Hiche jeh'a chu Amalek geldoh jing ding thupeh toh kisai'a hi amasapen a "Egypt akuon nahung doh uva lamkah'a nachung uva abol chu geldoh in" ti'a kisei a, chujou bep'a chu "Amalek suhmang ding" ti thupeh hung kipe pan bep ah ahi. Rambam in Sefer Hamitzvot, Mitzvah Ase 189 mun a asei bang'a Amalek thilbol geldoh jing ding kiti chu adang ahipo'n achung'a gotna pachu ipi jeh'a chutobang chu lhung ham ti hetjingna ding ahiye. 

Rabbi Avraham Weinfeld in akhumkhana'a aseina ah tuchan'a isei hou jouse'a kuon a hi Moshe Rabbeinu in ipi ding'a kos yain toh kos khometz aman ham jong kicheh tante ati. Ama'n aseina ah Kos Yain chu itobang dinmun a kidon em itileh, Tehillim 104:15 a kisun "Lengpiju in mihem lungsung akipasah e" bang'a, tahsa nopsahna ding a kidon ji ah ahi. Shabbat geldoh jing ding kiti jong hiche Kos Yain toh thakhat ahiye. Ajehchu Shabbat geldoh jing kiti chun Emunah avetsah a, hichu hiche leiset'a mihem lamlhahna salvah tu'a pang thaomeivah tobang ahi. 

Langkhat a Kos Khometz hi itobang ho'n adon uvem itileh tahsa dammona neiho'n lou'a aman jiuva ahi'n, adon ho ding'a tahsa nopsahna ima apepoi. Hichun Onesh – gotna pa avetsah ah ahiye. Ajehchu mihem athungai lou tieng achung'a hahsat-gentheina le dammo-veisetna ho hung lhung ji ah ahiuve. Chutoh kilhon a Am Israel te'n jong Amalek thilbol le Amalek suhmang ding thupeh hi ageldoh jing u ngai ah ahi. Ajehchu P-thien thu'a alhahsam phat uva Amalek chu hung'a achung uva gaal ahung bol ah anahiye.  


SHABBATH SHALOM LEKULAM 






       

Friday, August 13, 2021

Parashat Shoftim

 

PARASHAT SHOFTIM-5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כִּי־תָבֹא אֶל־הָאָרֶץ... שׂוֹם תָּשִׂים עָלֶיךָ מֶלֶךְ אֲשֶׁר יִבְחַר יְהֹוָה אֱלֹהֶיךָ
Ki tavo el ha'aretz…sum tasim aleikha melekh asher yivkhar Ad-nai eloheikha
(Agam nahung lhun tieng…Pakai na P-thien in alhen chu nachung'a leng a natun ding…)
                        ~ Devarim 17:14-15

Gemara Masechet Sanhedrin Daf 20b mun ah Khazal ho'n hitin asei uve: Canaan gam lut ding kuoncha aum pet uvin Am Israel techu agam alhung tieng uleh asuhbulhit ding'u thupeh 3 atumbeleh in anakipe uve. Hiche hochu khatna'a Leng tungdoh ding (tuchung parasha a kisun bang'a), nina'a Amalek chung'a gaal bol'a suhmang del ding (Devarim 25:17-19), a thumna'a Jerusalem mun'a Beith Hamikdash tundoh ding (Devarim 12:10-12) ti ahi.

Chuleh Am Israel te chung'a vaihom ding Leng chu P-thien in athiemgao ho mangcha'a ahin lheh doh hiding; Am Israel te sung'a kuon bou hiding - Itobang in ching hen, thiem hen, gaal-hang hijong leh jatdang-namdang ahileh Israel te Leng ding'a hithei lou ding chuleh amachu amite lah'a cheng, tichu Eretz Israel a cheng bou hithei ding, gam polang'a cheng mi khat chu Israel hijong leh leng a kitungdoh theilou hiel ding ah ahiye. (Hitichun tuchung Parasha a kuon Leng toh kisai daan-le-moul ho tamtah Khazal ho'n ajildoh uvin; tu'a isei hou chu achomlam tah'a eiho hetthei ding'a isei uva ahi. Leng toh kisai Halakha hetbe ding nuom ho'n Rambam Hilkhot Melakhim vetthei ahi.)

Chujong leh hilai'a hetding chu Am Israel te chung'a vaihom ding leng tundoh ding kiti chu agam alhun jou tieng uleh bou abol ding uva thupeh ahiye. Mefarshim ho'n hilaiya hin hitin dohna asem uve: Ipi ding'a agam alut jou tieng uleh bou leng atun doh thei ding uva ham? Agam alut masang'a uva leng anei ding uchu ipi asetna um aham?

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in alekhabu sut, Tiferet Yehonatan ah hiche ithudoh uhi hitin hilchetna ape e: Am Israel te Egypt a kuon ahungdoh uva, Canaan gam alut ding uva chu P-thien thupeh dungjui'a agam-leiset jong anakihom uva ahiuve. Hiche gam kihopna a ama-ama chan leiset chu aphung-aphung dungjui'a kihom uva, phungkhat sung'a kuon mikhat chan ding gam chu phung dang khat chang theilou ding ah ahiye. Hiche hi Tzelofakhad chanu te chungchang'a kuon jong mudoh thei ahi.  

Ravpa'n aseibena ah Gemara Masechet Sanhedrin Daf 20b ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve,"Leng khat gaal'a akuon doh a, gaal chu ahin jo leh, gaal'a pat kichom nei-le-gou ho jouse chu akeh khat mipi chang ding, akeh khat ama chang ding ah ahiye ". Chuti ahileh tu'n ithudoh uchu nungvet kit taleuhen. Eretz Israel alut masang uchun Am Israel te'n Leng anatungdoh taleu agam alut tieng uleh agam lahna ding'a gaal ahin bol ngai diu, chutieng lechun Halakha dungjui'a ipi tita ding? Agam lah houchu Lengpa'n akehkhat ahin kilah ding ah ahita'n chutieng gam kihopna pachu ahin suhboi ding ah ahitai. Hiche jeh'a chu Canaan agam aluo chai tokah u Leng atundoh ding u phal anahipoi.  

Langkhat a Am Israel te sung'a vaihom ding Leng tundoh ding ti thupeh um a ahileh iti dan a Shmuel Hanavi khang'a Am Israel te'n Leng ding ahung thum uva chu ipi ding'a achung uva P-thien lunghang ah hintem? Chubep hilou'a ipi atileh agam aluo jou uva chu Leng anatundoh pai lou uva, Thutan-vaihom (Shoftim) ho'n Am Israel te sung'a vai anahom uva ham? Chukit leh Khazal ho'n Masechet Sanhedrin 20b mun'a asei u Mitzvot 3 holah'a khat - Amalek suhmang ding chu ipi atileh Thutan-vaihom ho chung'a khiyuv anaumlou a ham?

Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah Leng tundoh ding dan lampi 2 tuchung Parasha a kuon mudoh thei ahi. Amasapa chu "ve'amarta asimah alai melekh kekhol hagoyim" (Devarim 17:14 a kisun) a kuon kijildoh a; anina chu ahileh "sum tasim…" (Devarim 17:15) a kuon kijildoh ah ahi. Amasapa hi reshut ahi'n; aninapa hi Mitzvah iti pauchu ahiye.

Iti dan a khat reshut – tichu mipi deidan a kingam hi'a, khat hi Mitzvah hi ham? Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah amasapa hi adang ahipo'n, mi khat chu aset-aphat umlou, P-thien agin le aginlou umlou, gaal-hang ahi'a, gaalbol thiem ahiphot leh jatdang-namdang ho chondan bang'a Leng'a tundoh ding, ama chun gaal-le-tuol aum tieng gaalmite a kuon in eihuhdoh nauvin te kingap ding – Gentile ho chondan toh thakhat ahiye. Hiche hi P-thien in adeiloupa chu ahi'n, Shmuel Hanavi khang'a leng tundoh ding anagot ujong chu "namdang miho bang'a kachung uva thutan le vaihom ding Leng nei peuvin" ti anahi'n ahi. Hiche hi Mitzvah ahipo'n, mipi deidan a kingam – reshut ahitoh kilhon in (P-thien achung uva alunghan vang chun) "nadei uva , nathum tahbeh mong uva ahileh…" ti'n achung uva leng ding chu anapetai.

Langkhat'a aninapa hi ahikit leh Leng kiti chu Am Israel te loupina ding'a tundoh ding ti ahi. Hichu ipi kiseina ham itileh Lengpa chu P-thien ging mi, Torah toh kitoh bou'a chon mi ahileh, ama phatna jaal'a chu P-thien in Am Israel te chung'a thilpha tamtah ahin lhunsah ding, chu'a kuon'a chu Israel te loupina hung kilang ding ti ahiye. Chutobang leng chu vetsahna'a Leng David jong chu anahi'n; ama phatna jaal'a Am Israel te'n gaal tamtah, ajo ding uva jong lawmlou anajou uve. Hitobang Leng chu P-thien deipa ahi'n, chuleh hitobang leng tundoh ding kiti chu Mitzvah jong ahi'n ahi.

Langkhat a Mefarshim khenkhat in aseinauva Am Israel te chung'a P-thien alunghanna jehchu aphat lhing lou lai'a Leng anathum jeh u ahi atiuve. Ipi ham aphat lhinglou kiti chu; chuleh ipi asuhkel uva aphat lhinglou lai kit a ham? Hiche hohi chunglang'a kushiya inadoh u – Ipi atileh agam aluo jou uva chu Leng kitungdoh pailou'a, Am Israel te chung'a chu Shoftim ho'n vai anahop uva ham ti hilchetna'a kuon mudoh thei hintin. Chujong leh hiche a kuon Amalek chung'a gaal bol'a, suhmang ding thupeh pa ipi ding'a Shoftim ho chung'a khiyuv umlou a ham ti jong kicheh ta'n te.

Shem Mi'shmuel ti'a jong kihe, Rabbi Shmuel Bornstain in hiche i-kushiya houtoh kisai hilchetna saotah asun in. Aipi hileh eiho'n ama hilchetna chu achomkim lam tah in veu hite.

Shem Mi'Shmuel in aseina ah Leng (Melekh) hihen Thutan-vaihom (Shoftim) hitaleh, chutilom a akihetna lhon aumpoi. Amani hi anigel lhon'a mipi chung'a thutan a pang lhon'a, chujong leh gaal-le-tuol lai leh gaal lamkai'a pang lhon'a mipi chu gaalmite a kuon ahuhdoh lhon ding ti ahi.

Hinlah lhagao lang'a ivet ding leh hiche teni'a hin akikhetna lhon lenpitah mudoh thei in aum e. Shoftim hohin Midat harakhamim pachu avetsah uva, Melekh in ahileh Midat Hadin pa avetsah ah ahi. Hichu ipi ham itileh Shoftim ho'n mipi chung'a thu ahiding bang tah'a ahin tan tieng uleh chunglang'a thutanna mun – Beith Din Eliyon a chu P-thien hina midat harakhamim pachu tha kipeh be ji a, hichun Am Israel te chung'a thu kitan ho chu kaf z'khut a ahin heidoh ji ah ahi. Langkhat a Leng hina hi ahileh midat hadin pachu ahi itiu ma bang'a hiche mida dungjui'a thu kitanna a mi chu ama-ama hina toh kitoh bou'a achan ding dol kipe ah ahiye. Chuleh ama hina in atah'a, alhin jou'a ahileh adang-dang jong kipehbe bep ji a ahiye.

Shem Mi'Shmuel in aseina a Midat Harakhamim hi ipi ham itileh Midat Hadin pa ahiding bang tah'a umna thei ding'a alampi gongtu ahi. Ma'aseh Bereshit akuon imudoh bang uva Midat Hadin bouseh aum theilou jeh'a Midat Harakhamim hi hung umdoh ah ahibou in, amani kikah a hoiche johchu lhagao lang'a sangjo em itileh hiche midat hadin a dingjou pachu ahi'n ahi.

Chukit leh Shem Mi'shmuel in aseibena ah Shoftim ho'n Midat Harakhamim avetsah u toh kilhon'a gaal anabol houchu milkhemet Mitzvah ho bouseh ahi, tichu Eretz Israel venna ding ahilou leh gaalmite a kuon agam nunglahna ding ho bouseh ahiuve. Milkhemet reshut – agam kehletna ding'a gam polang'a gaal gabol ding chu Shoftim ho ding anahipoi (ajehchu thil kehbe, tichu ichan ding'a lomlou sang'a tamjo channa ding'a hin alhangpi'n Midat Hadin akigol nom ji e). Hinlah Leng kiti chun Milkhemet Mitzvah jong abol ding, chuleh Milkhemet Reshut jong abol thei ah ahi. Tidan chu anop leh Eretz Israel polang'a gaal agabol thei tina ahiye.

Amalek chung'a gaalbol ding chu Milkhemet Mitzvah ahinai. Hijieng jong leh SHoftim ho chung'a Khiyuv ima anaumpoi. Ajeh chu adang ahipo'n Amalek te chenna gam hi Eretz Israel in anahuoplou a ahiye. Eretz Israel polang'a gaal gabol thei chu Leng ho bou ahiu toh kilhon a hiche khiyuv pa jong Israel sung'a lengho chung bou'a um a, Shoftim ho akaankhahlou ah ahitai.      

Shem Mi'Shmuel in aseina ah Shmuel Hanavi khang'a Am Israel te'n Leng tundoh ding atiuva asuhkhel u chu adang ahipo'n aphat pa lhing lou lai'a anathum jeh u ahi. Midat hadin pa toh kitoh'a kivaihomna , tichu Leng a kivaipohna pa tundoh ahina thei ding'a Midat Harakhamim pachu abulhin masat ngai phot ah anahi e. Chuna ding'a chu P-thien in Am Israel te chung'a vaihom ding'a Shoftim ho anatun ah ahi. Leng um masang, Shoftim ho khang'a chu Midat Harakhamim pachun Am Israel te chung'a vai anahom a, P-thien amatah leng'a anapang a Am Israel te ding'a leng anangaicha lou hiel ah ahi.

Midat Harakhamim pachu anabulhing hen lang, Eretz Israel pumpi chu analuo chai leu, Leng ahung kitundoh tieng adang hilou'a P-thien gam kehletna ding'a gaal pa bou chu ahin saat ding. Amasapen a gampolang'a um Amalek te chung'a gaal ahin bol uva, anasuhmang chai kei diu ah ahi. Hinlah aphat masang'a leng anathum tah jeh uchu Midat Harakhamim pa jong abulhing man tapo'n; agam jong abon in analoman tapouvin chutoh kilhon chun Amalek jong anasuchimit thei tapouve. Leng ding'a P-thien in anagon David lengpa, khonung'a ahung lengchan chun gam polang bep hilou in agamsung jieng'a jong gaal asaat anangai ta'n ahi.  Hiche hojeh'a chu P-thien achung uva analunghang ah ahiye.

 


SHABBATH SHALOM LEKULAM

                                            

 

 

 

 

 

       

Friday, August 6, 2021

Parashat Re'eh

 

PARASHAT Re'eh -5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

רְאֵה אָנֹכִי נֹתֵן לִפְנֵיכֶם הַיּוֹם בְּרָכָה וּקְלָלָה׃
Re'eh anokhi noten lifneikhem hayom beracha uklalah…
(Ve'n, tuni nikho'n namasang uva phattehina le gaosapna kakoipeh uve  …)
                        ~ Devarim 11:26

Mefarshim tamtah in Parashat Re'eh kipatna pasuk toh kisai hin hitin dohna asem uve: Ipi atileh hiche pasuk kipatna thucheng a hi Torah in yakhid (singular) aman a, aban a rabbim (plural) bou aman ah hintem? (Re'eh – ve'n kitichu singular hi'a, aban'a lifneikhem – namasang uva kitichu plural hi'ah ahi. Mefarshim ho'n adoh uchu ve'n ti'a kipan'a ahitah leh aban'a chu "tuni nikho'n namsang'a…" ti'a aban ajom ding dol hilou ham, ipi atileh "namasang uva…" ati ah hintem ti ahiye.)

Hetding chu Torah sung'a kisun jouse – aneopen'a sei ding'a lekhajem khat jieng'a jong kikhelna ahung um a ahileh hichun vetsahna aneisoh kei ah ahiye. Tichu mihem te ding'a jildoh thei ding thil um tina ahi. Chuma bang'a tuchung Parasha a Torah in thucheng ahin mandan jong hin eihil nuom u um ah ahiye.

Gemara Masechet Ta'anit Daf 21b mun a thilsoh kidang "nissim" 2 akisun e. Amasapen a Amorai'im holah'a khat Rav (amahi amin Rav ti'a kikou jieng ah ahi; Gemara daf jouse a amatoh Shmuel kiminphahlouna aumpoi tithei phiel a Torah hetna sangtah nei Tzaddik Kodesh Eliyon ahiye) chenna khopi, Sura mun'a chun natna-hise gimnei tah khat analaang in, mitam tah anathi'n ahi. Hinlah kidang tah in Rav chenna shkhuna (veng) a cheng hochu chuche natna-hise chun khat jieng cha jong atongkha pouve.

Hiche thilsoh-kidang toh kisai chun vengsung'a cheng miho chun "Rav tsaddik jaal'a natna-hise a kuon a huoidoh ihiuva ahi" ti'n agel uve. Hinlah ajanmang uva hiti'n ahun kiseipeh uvin ahi: Henge, Rav chu Tzaddik lentah ahi'n, ama phatna jaal'a chu natna-hise a kuon sohcha thei mong uva nahiuve. Hijieng jong leh hitobang natna-hise ho'a kuon Rav tzaddik jaal'a nakivendoh diu chu Rav hina toh itekah leh aneo vaal in ahi. Tuchung'a natna-hise laang'a kuon nahuoidoh uhi adang ahipo'n naveng uva pasal tomngai tah khat jaal ahijoi. Hiche pa hin lei-laina manchah anei in. Khosung-vengsung a mithi aum tieng lhanlaina ding in hichepa chun amanchah chu kipah tah le thanom tah in mi ajahsah jing jieng in; hiche athilpha bol chun nangho jouse jong nahin vendoh uva ahi.

Chunglang'a thu kitan tieng midda-kenegged-midda a thu kitan ji ah ahin; Rav chenna vengsung'a cheng mitomngai pa chun thivuina ding lhaan laina'a ngaicha manchah chu athon'a, kipah tah le thanom tah'a apeh jing jaal'a ama bep hilou'a achenna vengsung miho jong aven a, amaho jouse ding'a chuche lhaan laina manchah pachu ngaicha louva ahitai.   

Thusim nina pachu Rav Huna chenna kho, Darokeret mun'a thilsoh ahi. Nikhat khosung'a chun mei ahung ka ta'n, Rav Huna chenna vengsung'a um inn ho tilou adang jouse chu akachai sohkei in ahiye. Miho chun Rav Huna phatna jaal hinte atiuvin, hinlah ajanmang uva hiti'n ahung kisei e: Vengsung'a inn ho mei in khat jieng cha jong akah khahlou chu adang ahipo'n, nupi khat phatna jaal ahibou e. Chuche nupinu chun changlhah semna'a kimangcha ji, a Tanoor – thuh chu amanbei in, iitlou hiel le huongphal tah in changlhah semnom taphot anamansah jing jieng in. Chutoh kilhon a midda-kenegged-midda  a khosung mei ahung kah'a chu ama-inn bep hilou'a avengsung'a um inn ho jouse jong mei'a kuon avendoh ah ahiye.

Langkhat a Mefarshim ho'n aseinauva, hetding chu hiche thusim teni'a thilsoh kidang kiminphah ho "Rav le Rav Huna phatna jaal ahipoi" ti'a kisei hi amani zkhut pa'n avengsung miteho aveng jou poi tina ahipoi. Hinlah Gemara in eihil nuom uchu ipi ham itileh chuche vengsung a chun Rav le Rav Huna anacheng lhon tahih jong leh chuche mitomngaipa le nupinu jaal'a achenna lhon vengsung chu thilse a kuon a kihuoidoh thou-thou ding ah ahiye ti ahi.

Gemara Masechet Succah 56b mun a Khazal ho'n asei'u "Tov le'Tzaddik Tov Leshkheno" kiti ma bang'a, Mihem in midang khat chung'a thilpha abol leh hichun ama chung bep hilou'a aheng-akom ho chung jieng'a jong ichan a tha anei'a, athilpha bol chun midang ho jieng jong thilse a kuon kivendohna thei tha ichan'a anei em ti ahiye. 

Ahileh tu'n i-Kushiya u, abul lang'a inadoh uva chun nunglut kit taleuhen. Tuchan a isei hou jouse chun ithudoh utoh ipi kimatna anei em?

Harav Aharon Leib Shteinman in aseina ah Gemara Masechet Ta'anit 21b a kisun thilsoh-kidang teni'a kuon a chu ipi kijildoh thei em itileh thilpha kitichu mihem in aneopen le apoimo lou pen a igel khat jieng jong avel-avel a, tomngai tah'a ihin bol jing tieng hichun ichan a tha anei jou em tipa ahi ati. Thusim a kisei lhaan-laina ding manchah mi mansah jing pa hihen lang nupinu chu hitaleh – athilbol lhon chu ivet leh thupilou tah toh kilou maithei ah ahi. Hinlah hiche chun natna-hise ho'a kuon mitamtah ahuoidoh thei a, chuleh meika gimnei tah jong atuh taang jieng thei ah ahiye.

Rabbi Rafael Birdugo (Khokmei Morocco holah'a khat) in aseina ah tuchung Parasha kipatna pasuk a thucheng kimang ho jong hi adang ahipo'n, Mihem kiti chu mikhat bouseh jieng in jong thilpha ahin bol tieng hichun ichan a tha anei a, hichun vannoi-leiset pumpi chung'a ichan a thilpha ahin lhut thei em ti ahi. Pasuk ivet leh " Ve'n, tuni nikho'n namasang uva phattehina le gaosapna kakoipeh uve…" ti'n akisun in; Ve'n ti'n singular akimang in, chujou chun namasang uva ti'n plural ahin mang in ahi. Hichun avetsah chu adang ahipo'n mikhat bouseh in jong leiset chung'a phattheina ahin lhut thei; chuma bang'a mikhat bouseh phatmona le chonset jeh'a leiset pumpi chung'a gaosapna jong hung lhung kittei ah ahiye. Chuti ahileh apoimo pen chu akoi jousen ivet uva imihem chanpi hou amasang uva gaosapna pa hilou'a phattheina pa joh ilhunsah ding u chu ahipen e. 

 


SHABBATH SHALOM LEKULAM