Friday, August 27, 2021

Parashat Ki Tavo

By Yossi Lhungdim
 
PARASHAT KI-TAVO - 5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

גַּם כׇּל־חֳלִי וְכׇל־מַכָּה אֲשֶׁר לֹא כָתוּב בְּסֵפֶר הַתּוֹרָה הַזֹּאת יַעְלֵם יְהֹוָה עָלֶיךָ עַד הִשָּׁמְדָךְ

Gam kol kholi vekol makka asher lo katuv besefer hatorah hajoth ya'alem Ad-nai aleikha ad hishamdakh

(Chujong leh hiche Sefer Torah a kisunlou natna-hise ho jouse jong P-thien in, namanthah tokah, nachung'a ahin lhunsah ding ah ahi e…)

~ Devarim 28:61

Torah sung ah "klalah" – sapsetna jat-jat kisun jieng jong leh Parashat Bekhukotai toh Parashat Ki-Tavo sung'a kisun sapsetna hohi Khazal ho'n atumbeleh in asei gimnei uvin ahi.

 Gemara Masechet Megillah Daf 31b mun ivet leh Khazal ho'n hiche teni hi Parashat Brakha Uklalah (Phattheina le Gaosapna Simmun) ti'n jong aminvo uvin, chuti chun kumseh leh Atzeret (tichu Shavuot) toh Rosh Hashana masang in akisim ji lhon e (tichu Parashat Bekhukotai hi Shavuot ma'a Shabbat nukhah pen masang'a lhung Shabbat pa'a kisim ji'a; Ki-Tavo hi ahileh Rosh Hashana ma'a Shabbat nukhahpen masang'a lhung ji Shabbat pa'a kisim ji ah ahi). 

Chuleh ipi ding'a hiche parasha teni hi khat Shavuot masang'a kisim ji'a chuleh khat Rosh Hashana masang'a kisim ji ham itileh Gemara a Khazal ho'n aseinauva ajehchu "kum ahung thah ding tah toh kilhon a, achesa kum khat sung'a gaosapna ho jouse jong kumlui toh achemang tha nading uva" kum kichai masang Shabbat a chu kisim ji ah ahiye ti ahi. Ahileh chuti'a isei ding leh Shavuot chu kumthah la ahipo'n, "kum ahung thah ding toh kilhon a…" itiu chu ipi kiseina hintem ti'n Gemara in dohna asem in, hitin donbutna jong ape e,"Henge…Shavuot jong kumthah lah'a khat ahi. HIche nikho lehin chuche kum'a theiga hochu  P-thien in aset-ahoi ding achungthu u atan ji ah ahi".  

Chukit leh Khazal ho'n aseinauva hiche Parasha teni hi gaosapna cheh-cheh hijieng jong leu akibahlouna lhon chu Bekhukotai a kisun gaosapna thucheng hohi plural kimang'a, Ki-Tavo a hohi singular a kisun uva; Chuna ban'a Bekhukotai a hohi P-thien amatah in Moshe Rabbeinu aseisah hi'a, langkhat'a Ki-Tavo a hohi Moshe Rabbeinu in ama macham tah'a asei ah ahi ti ahiye. 

Aipi chu hitaleh hiche Parasha teni a kisun gaosapna hohi Khazal ho'n atumbeleh in asei gimnei uve itiuma bang in hiche Parasha teni kisim tieng klalot ho kisutna Aliya pahi mitamtah in aphalou dan in agel uvin, asim ding akisemo tuo jiuve. Chubep hilou in hiche klalot ho kisutna Aliyah toh kisai hin minhagim tamtah jong aum in. Chuho lah'a chondan seithei phabep veu hite. 

Amasapen a hiche Klalot kisutna Aliyah pahi akal-kal a chun Torah chu amatah in akisim ding ti ahi. Vetsahna'a tuchung Parasha a Klalot kisutna mun hohi Aliyah Shishit na pa'n asim ding ahitoh kilhon a hiche Aliyah pahi midang hilou'a Ba'al Kore pa chu achang ji'n ahi. Ajehchu chunglang'a Gemara a Khazal ho'n aseima bang uva Ki-Tavo a klalot hohi singular a kisun ahiu toh kilhon a Aliyah ding'a kikoupa toh Ba'al Kore pa chu michuom chuom ahi kalse Ba'al Kore pa'n Torah simding'a kikou pa agaosap khum tobang'a chekha thei ah ahi. Chuna ban'a Ba'al Kore pa'n hiche Klalot kisutna sung ho asim tieng mundang'a asim sang'a a-aw aniemsah ding, hinlah niem vaal hilou ding, mipi jahkham ahingai ding a ahi. 

Chukit leh khenkhat ngaidan a hiche Parashat Brakhot Uklalot ho akisim tieng Aliyah ding'a kikou pa'n Torah sim masang le simjou'a Brakha ho asei ji po'n ahi. Hinlah hiche hi eiho minhag chepi pa ahipo'n, chubep hilou'a Harav Ovadia Yosef (zichrono tsaddik livrakha) in hitobang minhag hi chepilou hiel ding, minhag hoilou tah in asei e (Brakha ho sei tei-tei ding tina). 

Minhagim adang tamtah jong aum na'n aipi hileh drasha lang'a lut leuhen. Tuchung Parasha a gaosapna kisunho lah'a hetthiem hahsa tah khat chu "Torah a kisunlou natna-hise P-thien in nachung uva namanthah tokah u ahin lhunsah ding" kiti hi ahiye. Torah in mefurash tah'a asutlou gotna chu ipi lom-lom hitantem? Chujong leh Parashat Bekhukotai a chu gaosapna ho akisut tah leh ipi ding'a tuchung Parasha a hi avel'a hung kisun kit ah hintem?

Khazal ho'n kushiya masapa ahilchetna uva hitin asei uve: Hiche pasuk a kisun hi adang ahipon "Mitat Tzadikkim" (Tzadik ho aphat lhinglou'a athi u) kiseina ahi. 

Langkhat a hiche Khazal ho hilchetna pahi ivet leh i-kushiya pau ahung hilchet malah, lungdon aum jo cheh in ahiye. Tzadikkim ho thina chu "Torah a kisun khalou natna-hise" iti ding leh ipu-ipa teu michonpha, Tzaddik tamtah ho thi Torah a kisun hokhu ipi kiseina hitan tem? Langkhat a Khazal ho'n hiche pasuk pahi "mitat tsaddikim " ati thei u leh ajou'u chula sei sam pouvin tin, chuti ahileh iti dan a Tzaddikim ho thichu "Torah a kisun khalou natna-hise" a kisei a ham?

Rabbi Yitzkhak Konstad in alekhabu sut Luakh Erez a chun hiti'n hilchetna ape e: Torah ah hitin akisun e "Pate suhkhel jeh'a chate thilou ding, chate suhkhel jeh'a jong pate thilou ding; Mihem ama-ama suhkhel jeh'a bou thi ding ah ahi" (Devarim 24:16). Langkhat a Khazal ho'n Gemara le Midrashim ho'a aseinauva Tzaddik kiti chu khatvei-vei tieng akhang mipi ho chonset jeh in aphatlou in athi  ji e atiuve. Chuti ahileh tu'a Torah a kisun isei u toh chun kikal ah hitalou ham? Akikalpoi. Ajehchu hiche Tzaddik khat akhang miho chonset jeh'a thi iti pachu tuchung Parasha a kisun "Torah a kisun khalou natna-hise" hi ahiye. Torah a kisun dungjui chet ahiding leh mihem kiti chu ama-ama suhkhel jeh a bou thiding dol ahi. Hinlah Khazal ho seima bang'a khatvei-vei tieng Tzaddik khat chu akhang mite phatlou le chonset jeh'a thi thei'a, hichu Torah a kisun khalou natna-hise pachu hiji ah ahitai. 

Ahileh iti dan a Tzaddik pachu akhang mite chonset le phatmo jeh'a thi thei a ham? Sefer Arvei Nakhal in Gemara a Khazal ho thusei pansan in hitin hilchetna ape e: Kol Israel aravim jeh le jeh (Eipao'a sei ding hileh Israel te hi, koima khentum umlou'a akoi jouse'n khat-le-khat chung'a mopohna kinei sohkei ah ahi. Tidan chu khat mitmona chu nam pumpi mitmona tobang'a akisim kan jong um ji ah ahiye) akiti ma bang'a akhang mite aphatmo tieng achonsetnau thoidamna ding'a P-thien in Tzaddik khat chu aphatlou'a ahinkho alah ji'ah ahi. 

Sefer Aravei Nakhal in aseibena a gaosapna hohi Parashat Bekhukotai a kisunsa hijieng tajong leh hiche arevut pa jeh'a avel'a Parashat Ki-Tavo a hung kisun kit ah ahi. Hetding chu Khazal ho'n aseima bang uva a hiche "arevim" – khat in khat chung'a khentum umlou'a mopohna kinei kiti pauhi Aravot Moav a chu hung kipan bep ah ahibou e (veleuchun amun min jong aravot moav – Moav gam'a khat-le-khat chung'a mopohna toh kisai kitepna kisemna mun ti'a kiminvo ah ahi ). Chutoh kilhon a hiche Aravot Moav ahung phah uva hi gaosapna hochu avel'a hung kisei kit'a, chubep hilou'a Mitat Tzaddikim toh kisai pasuk pa jong hi atum'a hung kibelap ah ahiye. Ajehchu hilai mun'a khat le khat chung'a mopohna pa ahin kisaan uva kipat Tzaddik khat chu akhang mite suhkhel jeh'a thina achung'a lhung thei ah ahita'n ahi. Chuleh hiche Tzaddik pa thi chu akhangmite chonset/suhkhel thoidamna ding hiji ah ahi. 

Langkhat a "Torah a kisun khalou natna-hise" itiu hi Mitat Tzaddikim ahitah'a, chuleh Tzaddik pa thi chu akhangmite chonset/suhkhel thoithamna ding ahileh iti dan a aban'a chu manthahna ding thu kisei thei a ham?

Hetding chu Gemara ivet leh Khazal ho'n Tzaddikim ho thina toh kisai asei nauva ajeh ni ape uvin ahi. Amasapen a iseima bang uva akhangmite chonset/suhkhel thoidamna ding ti ahi (Gemara masechet Moed Katan Daf 28a ve'n; chuleh hiche hi Gemara mun ijat ham ah jong akisun e). Langkhat a Gemara Masechet Sanhedrin Daf 113 ivet leh Khazal ho'n aseinauva gaal-le-toul, kitha-kimat chuleh natna-hise gimneiho le thilphalou dang-dang ho hung lhun masang in P-thien in Tzaddikim ho hiche leiset a kuon in aladoh jitai. 

Ahileh  tu'n achung'a thu kisei teni hi ivet leh hetthiem hahsa tah khat mudoh thei in aum e. Tzaddik ho thi chun akhangmite chonsetna le suhkhelna ho athoidam ding'a ahileh iti dan'a Tzaddikim ho thi jou tieng leiset a thilphalou aum nuom e ti'a Khazal ho'n asei kit uva ham? Akhangmite phamotna ho athoidam thei'a ahileh Tzaddik pa thi chun leiset chung'a thilse hung lhung ding ho jong tuhtaang jou leh kilom a hilou ham?

Mefarshim ho'n aseinauva hetding chu Tzaddikim ho athi uva ahileh akhang mite chonsetna thoidam a um jieng tina ahipoi. Mikhat chun tshuva aneilou a ahileh achonsetna ho ama macham'a chunglang'a nuoimang'a aum ding chu thil hitheilou ah ahi. Yom Kippur in chonsetna ho athoidam thei e kiti jong Mefarshim ho'n asei uleh anikho a tshuva neipa ding bou ahi ti ahinalaiye. 

Tzaddikim ho athi tieng uleh akhangmite chonsetna le phatmona ho athoidam e kiti hi adang ahipo'n midang-dang sang'a Tzaddik athi tieng akhangmite lungsung'a kikhelna le kisemphatna ahin lhut nuom ji'n, miho'n "Tzaddik jieng jong athi thei leh eiho ipi ihiuva hiche leiset a um jing ding'a ikigel u ham, kisempha ute " ti'n khahdohna ahin nei jiu uve. Hitachu chuche khangmiho amitakep in Tzaddik pa bei'a kuon a chu tshuva ahin nei uva, Tzaddik pa'n adamlai'a anajui lampi dihtah chu ahin nung jot thei uleh hichun asuhkhelna hou le aphatmona hou athoidam thei bep ah ahibou e. Hinlah iham ti'a Tzaddik khat beita'a chuche khangmi techun kisemphatna ima anei dehlou uva ahileh achaina tieng gaal-le-tuol chuleh natna-hise gimnei tah in leiset ahin luo a, manthahna chun anung u ahin jui ji ah ahitai. 


SHABBATH SHALOM LEKULAM