Friday, August 13, 2021

Parashat Shoftim

 

PARASHAT SHOFTIM-5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כִּי־תָבֹא אֶל־הָאָרֶץ... שׂוֹם תָּשִׂים עָלֶיךָ מֶלֶךְ אֲשֶׁר יִבְחַר יְהֹוָה אֱלֹהֶיךָ
Ki tavo el ha'aretz…sum tasim aleikha melekh asher yivkhar Ad-nai eloheikha
(Agam nahung lhun tieng…Pakai na P-thien in alhen chu nachung'a leng a natun ding…)
                        ~ Devarim 17:14-15

Gemara Masechet Sanhedrin Daf 20b mun ah Khazal ho'n hitin asei uve: Canaan gam lut ding kuoncha aum pet uvin Am Israel techu agam alhung tieng uleh asuhbulhit ding'u thupeh 3 atumbeleh in anakipe uve. Hiche hochu khatna'a Leng tungdoh ding (tuchung parasha a kisun bang'a), nina'a Amalek chung'a gaal bol'a suhmang del ding (Devarim 25:17-19), a thumna'a Jerusalem mun'a Beith Hamikdash tundoh ding (Devarim 12:10-12) ti ahi.

Chuleh Am Israel te chung'a vaihom ding Leng chu P-thien in athiemgao ho mangcha'a ahin lheh doh hiding; Am Israel te sung'a kuon bou hiding - Itobang in ching hen, thiem hen, gaal-hang hijong leh jatdang-namdang ahileh Israel te Leng ding'a hithei lou ding chuleh amachu amite lah'a cheng, tichu Eretz Israel a cheng bou hithei ding, gam polang'a cheng mi khat chu Israel hijong leh leng a kitungdoh theilou hiel ding ah ahiye. (Hitichun tuchung Parasha a kuon Leng toh kisai daan-le-moul ho tamtah Khazal ho'n ajildoh uvin; tu'a isei hou chu achomlam tah'a eiho hetthei ding'a isei uva ahi. Leng toh kisai Halakha hetbe ding nuom ho'n Rambam Hilkhot Melakhim vetthei ahi.)

Chujong leh hilai'a hetding chu Am Israel te chung'a vaihom ding leng tundoh ding kiti chu agam alhun jou tieng uleh bou abol ding uva thupeh ahiye. Mefarshim ho'n hilaiya hin hitin dohna asem uve: Ipi ding'a agam alut jou tieng uleh bou leng atun doh thei ding uva ham? Agam alut masang'a uva leng anei ding uchu ipi asetna um aham?

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in alekhabu sut, Tiferet Yehonatan ah hiche ithudoh uhi hitin hilchetna ape e: Am Israel te Egypt a kuon ahungdoh uva, Canaan gam alut ding uva chu P-thien thupeh dungjui'a agam-leiset jong anakihom uva ahiuve. Hiche gam kihopna a ama-ama chan leiset chu aphung-aphung dungjui'a kihom uva, phungkhat sung'a kuon mikhat chan ding gam chu phung dang khat chang theilou ding ah ahiye. Hiche hi Tzelofakhad chanu te chungchang'a kuon jong mudoh thei ahi.  

Ravpa'n aseibena ah Gemara Masechet Sanhedrin Daf 20b ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve,"Leng khat gaal'a akuon doh a, gaal chu ahin jo leh, gaal'a pat kichom nei-le-gou ho jouse chu akeh khat mipi chang ding, akeh khat ama chang ding ah ahiye ". Chuti ahileh tu'n ithudoh uchu nungvet kit taleuhen. Eretz Israel alut masang uchun Am Israel te'n Leng anatungdoh taleu agam alut tieng uleh agam lahna ding'a gaal ahin bol ngai diu, chutieng lechun Halakha dungjui'a ipi tita ding? Agam lah houchu Lengpa'n akehkhat ahin kilah ding ah ahita'n chutieng gam kihopna pachu ahin suhboi ding ah ahitai. Hiche jeh'a chu Canaan agam aluo chai tokah u Leng atundoh ding u phal anahipoi.  

Langkhat a Am Israel te sung'a vaihom ding Leng tundoh ding ti thupeh um a ahileh iti dan a Shmuel Hanavi khang'a Am Israel te'n Leng ding ahung thum uva chu ipi ding'a achung uva P-thien lunghang ah hintem? Chubep hilou'a ipi atileh agam aluo jou uva chu Leng anatundoh pai lou uva, Thutan-vaihom (Shoftim) ho'n Am Israel te sung'a vai anahom uva ham? Chukit leh Khazal ho'n Masechet Sanhedrin 20b mun'a asei u Mitzvot 3 holah'a khat - Amalek suhmang ding chu ipi atileh Thutan-vaihom ho chung'a khiyuv anaumlou a ham?

Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah Leng tundoh ding dan lampi 2 tuchung Parasha a kuon mudoh thei ahi. Amasapa chu "ve'amarta asimah alai melekh kekhol hagoyim" (Devarim 17:14 a kisun) a kuon kijildoh a; anina chu ahileh "sum tasim…" (Devarim 17:15) a kuon kijildoh ah ahi. Amasapa hi reshut ahi'n; aninapa hi Mitzvah iti pauchu ahiye.

Iti dan a khat reshut – tichu mipi deidan a kingam hi'a, khat hi Mitzvah hi ham? Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah amasapa hi adang ahipo'n, mi khat chu aset-aphat umlou, P-thien agin le aginlou umlou, gaal-hang ahi'a, gaalbol thiem ahiphot leh jatdang-namdang ho chondan bang'a Leng'a tundoh ding, ama chun gaal-le-tuol aum tieng gaalmite a kuon in eihuhdoh nauvin te kingap ding – Gentile ho chondan toh thakhat ahiye. Hiche hi P-thien in adeiloupa chu ahi'n, Shmuel Hanavi khang'a leng tundoh ding anagot ujong chu "namdang miho bang'a kachung uva thutan le vaihom ding Leng nei peuvin" ti anahi'n ahi. Hiche hi Mitzvah ahipo'n, mipi deidan a kingam – reshut ahitoh kilhon in (P-thien achung uva alunghan vang chun) "nadei uva , nathum tahbeh mong uva ahileh…" ti'n achung uva leng ding chu anapetai.

Langkhat'a aninapa hi ahikit leh Leng kiti chu Am Israel te loupina ding'a tundoh ding ti ahi. Hichu ipi kiseina ham itileh Lengpa chu P-thien ging mi, Torah toh kitoh bou'a chon mi ahileh, ama phatna jaal'a chu P-thien in Am Israel te chung'a thilpha tamtah ahin lhunsah ding, chu'a kuon'a chu Israel te loupina hung kilang ding ti ahiye. Chutobang leng chu vetsahna'a Leng David jong chu anahi'n; ama phatna jaal'a Am Israel te'n gaal tamtah, ajo ding uva jong lawmlou anajou uve. Hitobang Leng chu P-thien deipa ahi'n, chuleh hitobang leng tundoh ding kiti chu Mitzvah jong ahi'n ahi.

Langkhat a Mefarshim khenkhat in aseinauva Am Israel te chung'a P-thien alunghanna jehchu aphat lhing lou lai'a Leng anathum jeh u ahi atiuve. Ipi ham aphat lhinglou kiti chu; chuleh ipi asuhkel uva aphat lhinglou lai kit a ham? Hiche hohi chunglang'a kushiya inadoh u – Ipi atileh agam aluo jou uva chu Leng kitungdoh pailou'a, Am Israel te chung'a chu Shoftim ho'n vai anahop uva ham ti hilchetna'a kuon mudoh thei hintin. Chujong leh hiche a kuon Amalek chung'a gaal bol'a, suhmang ding thupeh pa ipi ding'a Shoftim ho chung'a khiyuv umlou a ham ti jong kicheh ta'n te.

Shem Mi'shmuel ti'a jong kihe, Rabbi Shmuel Bornstain in hiche i-kushiya houtoh kisai hilchetna saotah asun in. Aipi hileh eiho'n ama hilchetna chu achomkim lam tah in veu hite.

Shem Mi'Shmuel in aseina ah Leng (Melekh) hihen Thutan-vaihom (Shoftim) hitaleh, chutilom a akihetna lhon aumpoi. Amani hi anigel lhon'a mipi chung'a thutan a pang lhon'a, chujong leh gaal-le-tuol lai leh gaal lamkai'a pang lhon'a mipi chu gaalmite a kuon ahuhdoh lhon ding ti ahi.

Hinlah lhagao lang'a ivet ding leh hiche teni'a hin akikhetna lhon lenpitah mudoh thei in aum e. Shoftim hohin Midat harakhamim pachu avetsah uva, Melekh in ahileh Midat Hadin pa avetsah ah ahi. Hichu ipi ham itileh Shoftim ho'n mipi chung'a thu ahiding bang tah'a ahin tan tieng uleh chunglang'a thutanna mun – Beith Din Eliyon a chu P-thien hina midat harakhamim pachu tha kipeh be ji a, hichun Am Israel te chung'a thu kitan ho chu kaf z'khut a ahin heidoh ji ah ahi. Langkhat a Leng hina hi ahileh midat hadin pachu ahi itiu ma bang'a hiche mida dungjui'a thu kitanna a mi chu ama-ama hina toh kitoh bou'a achan ding dol kipe ah ahiye. Chuleh ama hina in atah'a, alhin jou'a ahileh adang-dang jong kipehbe bep ji a ahiye.

Shem Mi'Shmuel in aseina a Midat Harakhamim hi ipi ham itileh Midat Hadin pa ahiding bang tah'a umna thei ding'a alampi gongtu ahi. Ma'aseh Bereshit akuon imudoh bang uva Midat Hadin bouseh aum theilou jeh'a Midat Harakhamim hi hung umdoh ah ahibou in, amani kikah a hoiche johchu lhagao lang'a sangjo em itileh hiche midat hadin a dingjou pachu ahi'n ahi.

Chukit leh Shem Mi'shmuel in aseibena ah Shoftim ho'n Midat Harakhamim avetsah u toh kilhon'a gaal anabol houchu milkhemet Mitzvah ho bouseh ahi, tichu Eretz Israel venna ding ahilou leh gaalmite a kuon agam nunglahna ding ho bouseh ahiuve. Milkhemet reshut – agam kehletna ding'a gam polang'a gaal gabol ding chu Shoftim ho ding anahipoi (ajehchu thil kehbe, tichu ichan ding'a lomlou sang'a tamjo channa ding'a hin alhangpi'n Midat Hadin akigol nom ji e). Hinlah Leng kiti chun Milkhemet Mitzvah jong abol ding, chuleh Milkhemet Reshut jong abol thei ah ahi. Tidan chu anop leh Eretz Israel polang'a gaal agabol thei tina ahiye.

Amalek chung'a gaalbol ding chu Milkhemet Mitzvah ahinai. Hijieng jong leh SHoftim ho chung'a Khiyuv ima anaumpoi. Ajeh chu adang ahipo'n Amalek te chenna gam hi Eretz Israel in anahuoplou a ahiye. Eretz Israel polang'a gaal gabol thei chu Leng ho bou ahiu toh kilhon a hiche khiyuv pa jong Israel sung'a lengho chung bou'a um a, Shoftim ho akaankhahlou ah ahitai.      

Shem Mi'Shmuel in aseina ah Shmuel Hanavi khang'a Am Israel te'n Leng tundoh ding atiuva asuhkhel u chu adang ahipo'n aphat pa lhing lou lai'a anathum jeh u ahi. Midat hadin pa toh kitoh'a kivaihomna , tichu Leng a kivaipohna pa tundoh ahina thei ding'a Midat Harakhamim pachu abulhin masat ngai phot ah anahi e. Chuna ding'a chu P-thien in Am Israel te chung'a vaihom ding'a Shoftim ho anatun ah ahi. Leng um masang, Shoftim ho khang'a chu Midat Harakhamim pachun Am Israel te chung'a vai anahom a, P-thien amatah leng'a anapang a Am Israel te ding'a leng anangaicha lou hiel ah ahi.

Midat Harakhamim pachu anabulhing hen lang, Eretz Israel pumpi chu analuo chai leu, Leng ahung kitundoh tieng adang hilou'a P-thien gam kehletna ding'a gaal pa bou chu ahin saat ding. Amasapen a gampolang'a um Amalek te chung'a gaal ahin bol uva, anasuhmang chai kei diu ah ahi. Hinlah aphat masang'a leng anathum tah jeh uchu Midat Harakhamim pa jong abulhing man tapo'n; agam jong abon in analoman tapouvin chutoh kilhon chun Amalek jong anasuchimit thei tapouve. Leng ding'a P-thien in anagon David lengpa, khonung'a ahung lengchan chun gam polang bep hilou in agamsung jieng'a jong gaal asaat anangai ta'n ahi.  Hiche hojeh'a chu P-thien achung uva analunghang ah ahiye.

 


SHABBATH SHALOM LEKULAM