PARASHAT
SHOFTIM-5781
Le'ilui
Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam
Tzrorah Bitzror Hakhayim
כִּי־תָבֹא
אֶל־הָאָרֶץ... שׂוֹם תָּשִׂים עָלֶיךָ מֶלֶךְ אֲשֶׁר יִבְחַר יְהֹוָה אֱלֹהֶיךָ
Ki tavo el ha'aretz…sum tasim aleikha melekh asher yivkhar Ad-nai eloheikha
(Agam nahung lhun tieng…Pakai na P-thien in alhen chu nachung'a leng a natun
ding…)
~ Devarim 17:14-15
Gemara Masechet
Sanhedrin Daf 20b mun ah Khazal ho'n hitin asei uve: Canaan gam lut ding kuoncha
aum pet uvin Am Israel techu agam alhung tieng uleh asuhbulhit ding'u thupeh 3
atumbeleh in anakipe uve. Hiche hochu khatna'a Leng tungdoh ding (tuchung
parasha a kisun bang'a), nina'a Amalek chung'a gaal bol'a suhmang del ding
(Devarim 25:17-19), a thumna'a Jerusalem mun'a Beith Hamikdash tundoh
ding (Devarim 12:10-12) ti ahi.
Chuleh Am Israel te
chung'a vaihom ding Leng chu P-thien in athiemgao ho mangcha'a ahin lheh doh
hiding; Am Israel te sung'a kuon bou hiding - Itobang in ching hen, thiem hen,
gaal-hang hijong leh jatdang-namdang ahileh Israel te Leng ding'a hithei lou
ding chuleh amachu amite lah'a cheng, tichu Eretz Israel a cheng bou hithei
ding, gam polang'a cheng mi khat chu Israel hijong leh leng a kitungdoh theilou
hiel ding ah ahiye. (Hitichun tuchung Parasha a kuon Leng toh kisai
daan-le-moul ho tamtah Khazal ho'n ajildoh uvin; tu'a isei hou chu achomlam
tah'a eiho hetthei ding'a isei uva ahi. Leng toh kisai Halakha hetbe ding nuom
ho'n Rambam Hilkhot Melakhim vetthei ahi.)
Chujong leh hilai'a hetding
chu Am Israel te chung'a vaihom ding leng tundoh ding kiti chu agam alhun jou
tieng uleh bou abol ding uva thupeh ahiye. Mefarshim ho'n hilaiya hin hitin
dohna asem uve: Ipi ding'a agam alut jou tieng uleh bou leng atun doh thei
ding uva ham? Agam alut masang'a uva leng anei ding uchu ipi asetna um aham?
Rabbeinu Yonatan
Eibeshitz in alekhabu sut, Tiferet Yehonatan ah hiche ithudoh uhi hitin
hilchetna ape e: Am Israel te Egypt a kuon ahungdoh uva, Canaan gam alut ding
uva chu P-thien thupeh dungjui'a agam-leiset jong anakihom uva ahiuve. Hiche
gam kihopna a ama-ama chan leiset chu aphung-aphung dungjui'a kihom uva,
phungkhat sung'a kuon mikhat chan ding gam chu phung dang khat chang theilou
ding ah ahiye. Hiche hi Tzelofakhad chanu te chungchang'a kuon jong mudoh thei
ahi.
Ravpa'n aseibena ah
Gemara Masechet Sanhedrin Daf 20b ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve,"Leng
khat gaal'a akuon doh a, gaal chu ahin jo leh, gaal'a pat kichom nei-le-gou ho
jouse chu akeh khat mipi chang ding, akeh khat ama chang ding ah ahiye ".
Chuti ahileh tu'n ithudoh uchu nungvet kit taleuhen. Eretz Israel alut masang
uchun Am Israel te'n Leng anatungdoh taleu agam alut tieng uleh agam lahna
ding'a gaal ahin bol ngai diu, chutieng lechun Halakha dungjui'a ipi tita ding?
Agam lah houchu Lengpa'n akehkhat ahin kilah ding ah ahita'n chutieng gam
kihopna pachu ahin suhboi ding ah ahitai. Hiche jeh'a chu Canaan agam aluo chai
tokah u Leng atundoh ding u phal anahipoi.
Langkhat a Am Israel te
sung'a vaihom ding Leng tundoh ding ti thupeh um a ahileh iti dan a Shmuel
Hanavi khang'a Am Israel te'n Leng ding ahung thum uva chu ipi ding'a achung
uva P-thien lunghang ah hintem? Chubep hilou'a ipi atileh agam aluo jou uva chu
Leng anatundoh pai lou uva, Thutan-vaihom (Shoftim) ho'n Am Israel te
sung'a vai anahom uva ham? Chukit leh Khazal ho'n Masechet Sanhedrin 20b mun'a
asei u Mitzvot 3 holah'a khat - Amalek suhmang ding chu ipi atileh
Thutan-vaihom ho chung'a khiyuv anaumlou a ham?
Or Hakhayim Hakadosh in
aseina ah Leng tundoh ding dan lampi 2 tuchung Parasha a kuon mudoh thei ahi.
Amasapa chu "ve'amarta asimah alai melekh kekhol hagoyim"
(Devarim 17:14 a kisun) a kuon kijildoh a; anina chu ahileh "sum tasim…"
(Devarim 17:15) a kuon kijildoh ah ahi. Amasapa hi reshut ahi'n; aninapa
hi Mitzvah iti pauchu ahiye.
Iti dan a khat reshut
– tichu mipi deidan a kingam hi'a, khat hi Mitzvah hi ham? Or Hakhayim Hakadosh
in aseina ah amasapa hi adang ahipo'n, mi khat chu aset-aphat umlou, P-thien
agin le aginlou umlou, gaal-hang ahi'a, gaalbol thiem ahiphot leh
jatdang-namdang ho chondan bang'a Leng'a tundoh ding, ama chun gaal-le-tuol aum
tieng gaalmite a kuon in eihuhdoh nauvin te kingap ding – Gentile ho chondan
toh thakhat ahiye. Hiche hi P-thien in adeiloupa chu ahi'n, Shmuel Hanavi
khang'a leng tundoh ding anagot ujong chu "namdang miho bang'a kachung
uva thutan le vaihom ding Leng nei peuvin" ti anahi'n ahi. Hiche hi
Mitzvah ahipo'n, mipi deidan a kingam – reshut ahitoh kilhon in (P-thien
achung uva alunghan vang chun) "nadei uva , nathum tahbeh mong uva
ahileh…" ti'n achung uva leng ding chu anapetai.
Langkhat'a aninapa hi
ahikit leh Leng kiti chu Am Israel te loupina ding'a tundoh ding ti ahi. Hichu
ipi kiseina ham itileh Lengpa chu P-thien ging mi, Torah toh kitoh bou'a chon
mi ahileh, ama phatna jaal'a chu P-thien in Am Israel te chung'a thilpha tamtah
ahin lhunsah ding, chu'a kuon'a chu Israel te loupina hung kilang ding ti
ahiye. Chutobang leng chu vetsahna'a Leng David jong chu anahi'n; ama phatna
jaal'a Am Israel te'n gaal tamtah, ajo ding uva jong lawmlou anajou uve. Hitobang
Leng chu P-thien deipa ahi'n, chuleh hitobang leng tundoh ding kiti chu Mitzvah
jong ahi'n ahi.
Langkhat a Mefarshim
khenkhat in aseinauva Am Israel te chung'a P-thien alunghanna jehchu aphat
lhing lou lai'a Leng anathum jeh u ahi atiuve. Ipi ham aphat lhinglou kiti chu;
chuleh ipi asuhkel uva aphat lhinglou lai kit a ham? Hiche hohi chunglang'a kushiya
inadoh u – Ipi atileh agam aluo jou uva chu Leng kitungdoh pailou'a, Am
Israel te chung'a chu Shoftim ho'n vai anahop uva ham ti hilchetna'a kuon mudoh
thei hintin. Chujong leh hiche a kuon Amalek chung'a gaal bol'a, suhmang ding
thupeh pa ipi ding'a Shoftim ho chung'a khiyuv umlou a ham ti jong kicheh
ta'n te.
Shem Mi'shmuel ti'a jong
kihe, Rabbi Shmuel Bornstain in hiche i-kushiya houtoh kisai hilchetna
saotah asun in. Aipi hileh eiho'n ama hilchetna chu achomkim lam tah in veu
hite.
Shem Mi'Shmuel in aseina
ah Leng (Melekh) hihen Thutan-vaihom (Shoftim) hitaleh, chutilom a akihetna
lhon aumpoi. Amani hi anigel lhon'a mipi chung'a thutan a pang lhon'a, chujong
leh gaal-le-tuol lai leh gaal lamkai'a pang lhon'a mipi chu gaalmite a kuon
ahuhdoh lhon ding ti ahi.
Hinlah lhagao lang'a
ivet ding leh hiche teni'a hin akikhetna lhon lenpitah mudoh thei in aum e.
Shoftim hohin Midat harakhamim pachu avetsah uva, Melekh in ahileh Midat Hadin
pa avetsah ah ahi. Hichu ipi ham itileh Shoftim ho'n mipi chung'a thu ahiding
bang tah'a ahin tan tieng uleh chunglang'a thutanna mun – Beith Din Eliyon a
chu P-thien hina midat harakhamim pachu tha kipeh be ji a, hichun Am
Israel te chung'a thu kitan ho chu kaf z'khut a ahin heidoh ji ah ahi. Langkhat
a Leng hina hi ahileh midat hadin pachu ahi itiu ma bang'a hiche mida
dungjui'a thu kitanna a mi chu ama-ama hina toh kitoh bou'a achan ding dol
kipe ah ahiye. Chuleh ama hina in atah'a, alhin jou'a ahileh adang-dang jong
kipehbe bep ji a ahiye.
Shem Mi'Shmuel in aseina
a Midat Harakhamim hi ipi ham itileh Midat Hadin pa ahiding bang tah'a umna
thei ding'a alampi gongtu ahi. Ma'aseh Bereshit akuon imudoh bang uva Midat
Hadin bouseh aum theilou jeh'a Midat Harakhamim hi hung umdoh ah ahibou in,
amani kikah a hoiche johchu lhagao lang'a sangjo em itileh hiche midat hadin
a dingjou pachu ahi'n ahi.
Chukit leh Shem
Mi'shmuel in aseibena ah Shoftim ho'n Midat Harakhamim avetsah u toh kilhon'a
gaal anabol houchu milkhemet Mitzvah ho bouseh ahi, tichu Eretz Israel
venna ding ahilou leh gaalmite a kuon agam nunglahna ding ho bouseh ahiuve. Milkhemet
reshut – agam kehletna ding'a gam polang'a gaal gabol ding chu Shoftim ho
ding anahipoi (ajehchu thil kehbe, tichu ichan ding'a lomlou sang'a tamjo
channa ding'a hin alhangpi'n Midat Hadin akigol nom ji e). Hinlah Leng kiti
chun Milkhemet Mitzvah jong abol ding, chuleh Milkhemet Reshut jong abol thei
ah ahi. Tidan chu anop leh Eretz Israel polang'a gaal agabol thei tina ahiye.
Amalek chung'a gaalbol
ding chu Milkhemet Mitzvah ahinai. Hijieng jong leh SHoftim ho chung'a Khiyuv
ima anaumpoi. Ajeh chu adang ahipo'n Amalek te chenna gam hi Eretz Israel in
anahuoplou a ahiye. Eretz Israel polang'a gaal gabol thei chu Leng ho bou ahiu
toh kilhon a hiche khiyuv pa jong Israel sung'a lengho chung bou'a um a,
Shoftim ho akaankhahlou ah ahitai.
Shem Mi'Shmuel in aseina
ah Shmuel Hanavi khang'a Am Israel te'n Leng tundoh ding atiuva asuhkhel u chu
adang ahipo'n aphat pa lhing lou lai'a anathum jeh u ahi. Midat hadin pa toh
kitoh'a kivaihomna , tichu Leng a kivaipohna pa tundoh ahina thei ding'a Midat
Harakhamim pachu abulhin masat ngai phot ah anahi e. Chuna ding'a chu P-thien
in Am Israel te chung'a vaihom ding'a Shoftim ho anatun ah ahi. Leng um masang,
Shoftim ho khang'a chu Midat Harakhamim pachun Am Israel te chung'a vai anahom
a, P-thien amatah leng'a anapang a Am Israel te ding'a leng anangaicha lou hiel
ah ahi.
Midat Harakhamim pachu
anabulhing hen lang, Eretz Israel pumpi chu analuo chai leu, Leng ahung
kitundoh tieng adang hilou'a P-thien gam kehletna ding'a gaal pa bou chu ahin
saat ding. Amasapen a gampolang'a um Amalek te chung'a gaal ahin bol uva, anasuhmang
chai kei diu ah ahi. Hinlah aphat masang'a leng anathum tah jeh uchu Midat
Harakhamim pa jong abulhing man tapo'n; agam jong abon in analoman tapouvin
chutoh kilhon chun Amalek jong anasuchimit thei tapouve. Leng ding'a P-thien in
anagon David lengpa, khonung'a ahung lengchan chun gam polang bep hilou in agamsung
jieng'a jong gaal asaat anangai ta'n ahi. Hiche hojeh'a chu P-thien achung uva
analunghang ah ahiye.
SHABBATH
SHALOM LEKULAM