Friday, November 26, 2021

Parashat Vayeshev 5782

 VAYESHEV, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֵּשֶׁב יַעֲקֹב בְּאֶרֶץ מְגוּרֵי אָבִיו בְּאֶרֶץ כְּנָעַן

Vayyeshev Yaakov be’eretz megurei aviv be’eretz Canaan…

( Chuin Yaakov chu apa chenna, Canaan gam a chun acheng e…)

~ Bereshit 37:1

Kum 36 vingveng apa-inn adalhah nung in ipu’u Yaakov chu aji-acha teho le anei-agou tamtah hotoh Yitzkhak Avinu heng ah ahung kile kittai. Kum chujat pi hahsat-genthei tincheng ahin thoh a, kicholmanlou hiel’a anaum nung chun ama’n jong “tun vang lungmongsel in kicholdo ta’ng katin, Torah bou kisahboipi ta’ng kate “ ati’n ahileh chomkhat jou in achapate holah’a angailut pen leh a-iit pen, Yosef chu johmang in aum paitai. Khazal ho’n aseinauva Yaakov Avinu hinkho’a hahsat-genthei atuho lah’a ama ding’a anapen le thuh-hahsa pen chu achapa Yosef umtalou ahisah’a, kum 22 lang akikhen lhon pachu ahiye.

Yosef kijohdohna toh kisai’a Rashi Hakadosh in Khazal ho pansan in hitin asei e: Yaakov Avinu chun boina hahsatna ho umlou hiel’a, lungmongsel a chen ding agot tah toh kilhon a apet-pet a P-thien in achung’a hahsatna ahin solbe a, achapa Yosef chu juhdoh a um ah ahiye. Tzaddikim ho’n hiche leiset a lungmonna ding athum tieng uleh P-thien in hitin asei e,”Olam Haba a akipaman mu diu asit uva ham hiche leiset jieng a jong lungmonna di athum u?”. 

Hilaiya Rashi Hakadosh hilchetna toh kisai hin Mefarshim ho ahung uvin kushiya tamtah ahung seplha uve. Yaakov Avinu in lungmongsel’a Torah sim ding agot’a ahitah leh hoilai chu asetna um a P-thien in achung’a hitobang hahsatna chu ahin pehbe ah hintem? Chubep hilou’a P-thien in Tzadikkim tamtah phatthei aboh a, hiche leiset a jong ninglhinna le nopsahna jong apeh umdalou ah ahiye. Chuti ahileh ipi ding’a Yaakov avinu a chu P-thien in adeipehlou ah ahidem?

Sefer Meged Yosef kiti lekhabu in hilai’a Rashi hilchetna pahi ihetthiem theina ding uvin mashal khat hitin asei e: Mikhat chu kholjin hen lang, Hotel khat’a hin ga jaan geh taleh. Chuleh hiche agalhunna Hotel room chu ama kinepna banglou beh in asung anase-dehduh henlang hitaleh – tichu touna ho jong alui’a lui thei, abal ding kigosa; lupna jong akeng chah khollou; room baang ho kikao dehduh….ahoimo dan chu aseije bei tiding ahijieng e. Hinlah jaan khat ham gena ding’a chutilom lom a himo chu hidehlou ah ahi. Ahileh chutobang dinmun a chu ajing nikho hung vah tieng room a galhung pa chun asung’a um thil ahoimo le aphamo jouse chu asempha kigo’n, akisahlel pi dem? Alhoh kichemlou ahilou ngal leh ama ding’a ipi phatchomna thei ding um a asemphat ding ham. Hinlah langkhat’a tua isei u Hotel Room tobang chun achenna inn phamo hen lang, asung’a um ho se dehduh taleh mipa chun ahithei chan a semphat le jephoi agot tei ding, achuti boipi jieng ding ah ahikit e. 

Sefer Meged Yosef in aseina ah Tzaddikim ho ding’a jong hiche leiset hi mashal a isei u jaan gena ding’a poimo Hotel Room tobang chet chu ahi. Tzaddikim hochun hiche leiset hi jaan gena ding Hotel Room tobang ahi ahetbep u hilou’a, Olam Haba a chu itobang chanmun anei diu jong ahet uva ahitai. Ahileh chutobang dinmun a chu amaho ding’a Hotel Room sung’a um thilho chu complain bol’a kisahlel pe ding angai poimo po’n, chuma bang’a hiche leiset’a phat chomkhat a ding’a hahsatna ho jieng jong chu imalou’a agel uva, itobang hahsatna hijieng jong leh kipahtah’a akimaitopi diuva ahiye.

Sefer Meged Yosef in aseibena ah Yaakov Avinu chung’a chutobang hahsatna analhun jong chu adang ahipo’n ajehchu ama hina toh ivetkah ding’a ahileh “lungmongsel’a Torah simna ding” ati jong chu lhahsamna bang’a kisim peh ah ahiye. Achung’a thilsoh, hahsatna le gentheina  jouse pum’a chu P-thien naa ahiding bang’a atoh bep hilou a, alunggel jieng’a jong “ima akivaat le alhasam aumpoi” ti’a akisaan ding dol ah anahi e ti ahi. Torah simna ding hijieng jong leh “hiti hen lang, chuti leh Torah phaten kisim thei in te” ti’a lunggel jieng jong chu Yaakov Avinu ho tobang ding’a lhahsamna tobang’a kisim a, achung’a t’via che ah ahiye.   

Langkhat a Rabbi Yonatan Eibeshitz in hiche Kushiya toh kisai hin hilchetna naltah khat ape e. Gemara Masechet Yevamot Daf 24b mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Leng David khang le Leng Shlomo khang’a namdang ho Giur ding anakikha bang’a Mashiakh khang tieng jong leh namdang ho Giur kikhah ding ah ahi. Ajehchu Gerim (giur bolho) hochu itih tieng leh Am Israel sung’a kisaang ham itileh Israel chate hahsat-genthei thoh lai’a anam hin jop nuom ho bouchu ahiuvin hinlah Am Israel te lungmongsel’a achen tieng uleh phal ahipoi.

Achomlam’a sei ding’a Giur, tichu Am Israel sung’a namdang ho lahlut kiti chu hiche leiset’a nopsahna ding jeh ahipoi. Torah le Mitzvot ngailu ho bou kilalut ji’a, Giur kibol ji ah ahiye. Chutoh kilhon a Mashiakh khang tieng leh Am Israel te lungmongsel’a ahung chenthei uva, ninglhingsel a ahung khosah thei diu tah toh kilhon a Giur bol ding phal ahitapo’n ahi. Ajehchu chutobang dinmun a Giur hung bol kigo hochun Torah le Mitzvot angailut jaal u ahitapo’n, Am Israel te haosatna pa adei jeh man u ahitabou in ahi.    

Rabbi Yonatan Eibeshitz in aseina ah tuchung Parasha ivet leh “vayeshev Yaakov be’eretz megurei Aviv…” ti’n akisun e. Midrash Bereshit Rabbah ivetleh Khazal ho’n aseinauva hilaiya “megurei aviv” (מגורי אביב) hi “megiurei aviv” (מגיורי אביב) tina jong ahi. Avoth ho, tichu Avraham Avinu , YItzkhak Avinu le Yaakov Avinu hochun midang hochu P-thien thuhing anahil uva, P-thien lang’a anakainai jiuva ahi. Tichu midang ho ana Giur jiu ahiye. Chuleh Yitzkak Avinu in midang ho giur anabol jiye kiti chu “megurei aviv” a koun kijildoh ah ahi. 

Rabbi Yontan Eibeshitz in aseina ah chuti ahileh hilaiya “vayeshev Yaakov be’eretz megurei aviv…” kiti jong hi adang ahipo’n Yaakov Avinu chun apa Yitzkhak Avinu a kuon in anajil son in, midang hochu Giur anabol e ti ahiye. Hijieng jong leh hiche athilbol pa toh lungmongsel a chen ding ati chu kikal ah ahitai. Ajehchu Gemara Masechet Yevamot a Khazal ho’n eihil uchu ivet leh adang ahipo’n “Israel te lungmongsel a achen tieng uleh midang ho Giur bol ding phal hilou” ti ahi. Chupet a chu Yaakov Avinu leh a-insung mite tilou “Israel chate” tithei umlou ahi’n, lungmongsel a akhosah uva, achen kalseu koima Giur abolbe theilou ding uva ahitai. Midang ho jong P-thien heng’a akainai thei jing uva, Giur abol thei jing na ding uva Yaakov Avinu in “lungmongsel a chen ding” ti’a athum chu P-thien in asaanpeh lou a, achapa Yosef chu johmang a um ah ahita’n ahi.   r

       SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, November 19, 2021

Parashat Vayislakh 5782

 VAYISHLAKH, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כִּי־נְבָלָה עָשָׂה בְיִשְׂרָאֵל לִשְׁכַּב אֶת־בַּת־יַעֲקֹב וְכֵן לֹא יֵעָשֶׂה

Ki nevalah asah be’Israel lishkav eth bat Yaakov vekhen lo ya’aseh…

( Ajehchu Yaakov chanu aluppi a kuon Israel sung’a thet umtah aboldoh in, chuleh hiche chu bol ding dol hilou ahi…)

~ Bereshit 34:7

Yaakov Avinu hinkho chu nopsahna le kicholdona him him anaum khapoi. Chuleh adamsung’a hesoh-genthei anathoh ho lah’a khat chu Shechem Ben Khamor kitipa’n achanu Dina anasuhset chu ahiye. Lavan kom’a kum 20 lang agakhopem nung chun Yaakov avinu le a-insung mite jong Canaan gam ah ahung kile kit tauve; hinlah lungmongsel’a jong kicholdo manlou lai uvin Dina chu Khamor chapa Shechem in ahin suse tai. Hiche thilsoh jeh chun (ihetsa ma bang uvin achomlam tah in sei leuhen) Yaakov chapate’n Shechem khopi chu anabulu uvin, pasal 24000 lang anathat uve. 

Tuchung Parasha ivet leh Yaakov Avinu chapate ho kelgnoi ching’a apot kah uva asopinu u Dina chu Shechem Ben Khamor in asuhset dan ah anahin, chutachu amaho’n jong thil umdan ajah phat uvin inn lang jon in ahung kile tauve. Asopinu chung uva thilsoh jeh chun alunghang lou koima aumpouvin ahi. Torah in aseina ah “ajehchu Yaakov chanu aluppi a kuon Israel sung’a thet umtah aboldoh ah ahi’n” chukit leh “hiche chu bol ding dol hilou ahi”. 

Mefarashim ho’n hilai’a hin hitin kushiya asem uve,”Ipi ding’a Torah in ‘vekhen lo ya’aseh’ (hiche chu bol ding dol hilou ahi) ti’a ahin sutbe khel-khel ah ham? “ . Tidan chu Torah in “Yaakov chanu aluppi a kuon Israel sung’a thet umtah aboldoh ahi” ti’a ahin sut tah’a ahileh Yaakov chapate ho lunghanna jeh chu kicheh jieng ah hitalou ham, ipi ding’a “bol ding dol hilou ahi” ti’a jong ahin sutbe khel-khel a hintem ti ahiye. Thet umtah ahi kalse bol ding dol ahilou seitam umlou’a jong kihe jieng ah hitalou ham?

Hiche kushiya ihin hilchet masang uvin Rashi Hakadosh in hiche pasuk toh kisai’a itobang hilchetna apeh em veu hite. Midrash Bereshit Rabbah a Khazal ho thusei pansan in Rashi in “vekhen lo ya’aseh” chu hitin perush ape e,”Twisanglet jou’a kipat goy ho jieng in jong jon-thaanghuoi umlouna ding in daan-le-muol phaten asem uve “. HIchu ipi kiseina ham itileh, Noakh khang’a twisanglet anaum a, leiset anakisuhmang lona jeh chu ivet leh hiche jongthaanghuoi jong hi khat anahin ahi. Chutoh kilhon a, chu’a kipat jonthaanghuoi kiti chu akoi jouse’n anathet uva, hoilai mun hileh numei khat suse’a chu achan ding’a lom gotna peh ding dol anahi ah ahiye. 

Rashi Hakadosh dungjui’a hiche jon-thaanghuoi (Hebrew a Arayot) kiti hi Bnei Noakh , tichu Ipu Yaakov insung bep hilou’a akoi jouse ding’a thet umtah anahitoh kilhon’a Torah in “vekhen lo ya’aseh” ti’a ahin sut ah ahi ti ahiye. 

Langkhat a Ramban ahung in hilaiya Rashi in “vekhen lo ya’aseh” hilchetna apeh pa hi hetthiem hahsa asa’n ahi. Ama’n aseina’a chuta Noakh khang’a twisanglet jou’a kipat Goy ho jieng jong hiche jon-thaanghuoi a kuon ahithei chan in akiveng uvin, daan-le-muol phaten akisem uve ti’a isei ding leh iti dan a Avraham Avinu in Egypt mite kom’a “ijou leh kajinu jeh in eithat kha uvinte” ti’a agel a Sarah imenu jah’a chu “kasopipa ahi ti’n sei in…” ati’a ham? Chuna ban’a Philistine gam’a jong chu chuta chu asei kit’a, chubep hilou’a Yitzkhak Avinu jieng in jong Rivka imenu chu asopinu dan a anaseilep kit a hintem? Chuti’a Rashi sei bang’a Bnei Noakh ho’n Jon-thaanghuoi anathet u vetsahna a Torah in “vekhen lo ya’aseh” ti’a ahin sut’a ahiding leh Avraham Avinu le Yitzkhak Avinu khang’a chu chutobang thil anasoh lou ding dol ah ahi ti ahiye. 

Ramban dungjui’a “vekhen lo ya’aseh” kiti chu adang ahipo’n “jon-thaanghuoi kiti chu Yaakov insung’a ding’a kidah umtah leh thet umtah ahi” ti vetsahna’a chuleh Dina sopiteho lungnatna jeh tahlah nom jeh’a Torah in avel’a ahin sut kit ah ahibou e, langkhat a Goy ho ahiuleh aitih lai’a kipat jon-thaanghuoi a anakipe jing mong uva ahi ti’n asei e. 

Aipi chu hileh eiho ihung uva Rashi adih in Ramban adihpoi; ahilouleh Ramban joh adih in Rashi adihpoi itina thei diu ima aumpoi. Hijieng jong leh Mefarshim tamjo Rashi hilchetna pa lang joh’a hin akikaisoh kei uve. Mefarshim ho’n aseinauva Ramban in Rashi chung’a kushiya adoh pachu chutilom’a hetthiem ahahsa tapoi atiuve. Amahon aseinauva Avraham Avinu le Yitzkhak Avinu in ajiteni lhon “kasopinu ahi” atiuva kuon Bnei Noakh hochu ichan ham in arayot akuon anakiveng uve ti mudoh thei joh ahi ti ahi. Iti dan a?

Hetding chu arayot – jongthaanghuoi lah’a amelse pen (a khamur pen) chu adang ahipo’n miji “eshet ish” luppi ahiye. Ahileh Avraham Avinu in ajinu chu “kasopinu ahi” ahilouleh Sarah Imenu in ajipa chu “kasopipa ahi” ti’a asei jaal’a chu chuche khang miho’n ipi ding’a Avraham Avinu chu ahinghoi thei uva hintem? Ajehchu adang ahipo’n arayot toh kisai daan-le-muol ichan ham’a anajui jeh u ahibou e. Mefarshim ho’n aseinauva chulai miho (Egypt te, Philistine te, Canaan mite le adang dang) ngaidan a jong eshet ish kiti chu jon-thaanghuoi lah’a kidah umpen le thet umpen anahi ah ahi. Chubep hilou’a thisan so sang’a jong khamur jo’a agel uva ahinalaiye. Ahileh mi ji amu uva, adei chat tieng uleh ipi anabol jiuvem? Isur Eshet Ish palkeh louna ding’a chu ajipa chu atha jiuva, chujou tieng eshet ish ahina aumlou tah toh kilhon’a numei nuchu anakilah jiuva ahi. Hiche chu Ipu tehou - Avraham Avinu le Yitzkhak Avinu in anahet lhon’a ajinu lhon chu asopinu lhon dan’a anaseilhon ah ahi ati ahiye. 

Maharal Mi’Prague in jong Gur Aryeh a hiche pasuk toh kisai hilchetna apehna a Mizrachi (Rabbi Eliyahu Mizrachi) min in hitin asei e,”Bnei Noakh hochu abul tiel’a jon-thaanghuoi’a kuon phatecha anakiveng uva ahinai. Hinlah hung lhasuh cheh-cheh uva achaina a Vayikra 18:27 a kisun bang’a jon-thaanghuoi a dimlha jieng uva, Canaan gam jong anasuhboh uva, chuta chu agam in Canaan mite chu analohdoh ah ahiuve.”. Mizrachi in aseina a chuti’a Canaan mite’n agam chu jon-thaanghuoi a anasuhboh jieng uva ahitah leh ipi ding’a kum khujat pichu P-thien in agam’a kuon anadaldoh lou uva ham (Vayikra 18:27 ivet leh ichan a Canaan mite chu jon-thaanghuoi a anakipe uva ham ti kisun inte)? Ama’n aseina ah hiche’a kuon mudoh thei chu adang ahipo’n ol-ol a hung khesuh uva achaina lang’a chu akipum tahlhah uva agam asuhboh del phat uva P-thien in agam a kuon akaldoh uva ahitai. 

Chutichun Mefarshim dang-dang ho jong ahung uvin  Rashi hilchetna pa bang chun “vekhen lo ya’aseh” chu ahung hilchen uve. Chuleh amaho’n aseibenauva hilaiya “vekhen lo ya’aseh” kiti chun Shechem Ben Khamor thilbol chu ichan a kidah um’a thet um’a ham ti ahung vetsah ahi atiuvin ahi. Ajehchu hitobang umchan chu midang khat chung’a anabol hita hen lang hijieng jong leh Bnei Noakh ho dungjui jieng’a jong dei umlou tah hi’ah ahita’n, hitobang chu Yaakov chanu “bat Yaakov” chung’a ahung bol chu kidah umcheh ahiye ti ahi. Da’at Hazekenim mi’baalei Tosfot ho hihen Maharal Mi’Prague hitaleh, Mefarshim dang-dang ho’n iti asei uvem “mi mai-mai khat chanu suse tajong leh dei ummo tah ahita’n hinlah lengpa chanu ahung suhset chu thet um cheh ahiye” ti ahi. Tuchung Parasha ivet a ahileh Yaakov Avinu chu itobang mi ahi Shechem khomi ho’n jong ahet u, Shechem le apa in jong ahet uva ahi. Chunung jieng a jong Bat Yaakov ahung suhset chu lengpa chanu mikhat in asuhset toh thakhat ahitai. Athilbol chu thilphalou ahina chung chon’a lengpa chanu chung’a abol kit toh kilhon a ichan a thet umtah leh kidah umtah aboldoh ham ti vetsahna a Torah in “vekhen lo yaaseh” ti’a ahin sut ah ahi ti ahiye. 

Harav Shimshon Pinkus (zichrono tsaddik livrakha) in aseina ah hiche pasuk hilchetna a kuon a hi mussar hoitah jildoh thei aum e ati. Hichu ipi ham itileh i Yehudi chanpi khat chung’a ichan a chihthei ngai em ti ahi . Mikhat chung’a thilphalou ibol khah tieng chuche ithilbol chu khat hitaleh bollou ding khat ibol chung jieng a jong khonung tieng gotna kimu ding ah ahi.  

Rav pa’n ipi aseina ahi ihetthiem theina ding uvin hitin tekahna ape e. Mikhattou in midang khat chu milah tah’a amai hin behpeh tahen lang hitaleh, chuche athilbol a kuon a chu thet umtah leh deimo umtah thil ni aboldoh ah ahitai. Khatna a amai abeh peh chu ahi’n; anina a bol ding’a kilomlou thil abol chu ahi. Amai abeh peh chu achuom hitaleh bolding’a kilomlou beh thilkhat, midang chung’a abol hijieng jong leh phal hilou khat a Yehudi chanpi khat chung’a abol chu amasapa sang’a “thet umjo” ah ahita’n ahi.  r 

      SHABBATH SHALOM LEKULAM

Friday, November 12, 2021

Parashat Vayetze

 

VAYETZE, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

הִשָּׁמֶר לְךָ פֶּן־תְּדַבֵּר עִם־יַעֲקֹב מִטּוֹב עַד־רָע
Hishamer lekha pen tedaber im Yaakov mitov ad ra…
( Kivengpha'n, Yaakov jah'a chun apha hihen ase hileh ima sei hih in…)

                                    ~
Bereshit 31:24

Lavan milepchi pa heng'a kum 20 agakhopem nung in Yaakov avinu chun aji-achate ahin kipui in, apa Yitzkhak le anu Rivka heng lang juon in Kharan a kuon chun ahung jamdoh tai. Yaakov le a-insung mite ajamdoh tai ti ni 3 jou chun Lavan in jong ahin heta'n ahileh ami-asa ho ahin kipui in Yaakov nung chu ahin del ta'n ahi.

Khazal ho'n aseinauva (Pesach Leil seder tieng Hagaddah a jong kisim ji) Lavan chun Yaakov bep hilou'a atu-achate ho gei'a, aboncha uva chu thachimit ding'a ahin del ah ahi atiuve. Chutobang lunggel phalou anei jeh chun ajanmang in P-thien aheng ah ahung kilah in, Lavan chu ahung gih ta'n, chubep hilou in Yaakov heng'a apha hihen ase hitaleh, ima aseilou ding in ahung hilchah in ahi.

Langkhat a hilai a lungdon umtah, kushiya dohlou theilou khat chu ipi atileh P-thien in Lavan heng'a chu ase bep hilou'a apha jieng jong asei ding adeilou ah ham? Rashi Hakadosh in Gemara Masechet Yevamot Daf 103b pansan a hitin asei e: Ajehchu miphalou – Rashayim ho thilbol kiti taphot chu thilpha hijieng jong leh michonpha – Tzaddikim ho ding'a thilpha ahipo'n ahi.

Shiftei Khakhamim in aseina ah P-thien in Lavan heng'a chu ase nasei theilou ding ahi tibou in gih taleh Lavan mijounal-milepchi pachun Kharan lang'a chu anung pui khah ding, hichu Yaakov avinu a ding'a aphatna ima umlou hiel ding ah ahiye ajehchu Lavan miphaloupa toh aumkhom'a akinai laise achung'a Shechina pa chu cheng theilou ah ahi.

Langkhat a Gemara ivet be'a ahileh Khazal ho'n aseibena uva, "Lavan in Yaakov avinu heng'a thilse asei ding chu P-thien in ajahda aki hethiem in hinlah thilpha jieng jong asei ding chu ipi jeh hintem? Ajehchu thilpha sei in kinei jieng jong leh Avoda Zara thu ahin pansah tei ding hichu Tzaddik pa ding'a thet umtah hithou-thou ah ahiye". Achomlam'a asei ding'a Khazal ho'n eihil uchu Lavan bang'a miphalou, alungthim pumpi ase in alodim jieng'a kiti chun thupha sei kigo jieng jong leh akahlah'a chu thuse le Avoda Zara thu ajelut khah thou-thou ding, hichu Yaakov avinu bang'a tsaddikim ho ding'a thet umtah hithou-thou, tichu aphatna le ahoina ima umdehlou ah ahiye.

Hitobang toh kilou tah khat chu Eden huon a ase-apha hetkhenna thei – Etz Ha'Da-at Tov ve'Ra jong chu ahi. Midrash Tidsha Chapter 7 mun'a Rabbi Pinkhas Ben Yair in hitin dohna asem e,"Ipi ding'a Etz Ha'Da-at Tov ve'Ra ti'a hiche theiphung chu kiminsah a ham?Chuleh apha le ase hetkhenna thei ahitah leh ipi ding'a P-thien in aphallou a ham?". Adohna sem chu Rabbi Pinkhas Ben Yair in hitin adonbut e: Apha le ase hetkhenna thei chu Etz Ha'Da-at Tov ve'Ra akiti ma bang'a asung'a chu apha jong um, ase jong um ah ahi. Hinlah aphatna um jieng jong leh hiche thei chu anehkhah pou-pou a ahileh Adam Harishon chun leiset'a thina ahin pohlut ding ahitoh kilhon a hiche khonung'a thilse ahinlhut ding pa jeh'a chu amin jong Tov Ve'Ra ti'a P-thien in asah ah ahiye. Chuleh hiche thina hung kondohna thei kiti chu itobang in aphatna tam jieng tajong leh achaina tieng thina in ahin jui thou-thou ding ahitoh kilhon a P-thien in Adam Harishon heng'a chu nanehlou hiel ding ahiye ti'a thu apeh ah ahi. Lavan heng'a P-thien ahung kilah'a "apha hihen ase hitaleh nasei lou hiel ding…" ti'a agih ma bang'a P-thien in Adam Harishon jah'a chu chuche theiga chu aphatna tamtah um jong leh asung'a ase aumtah toh kilhon a apha pa deina jaal jeh hijieng jong leh naneh theilou ding ahi ati ahiye.

Harav Eliyahu Dressler in aseina ah hiche Midrash a Rabbi Pinkhas Ben Yair thusei'a kuon kimudoh chu ipi ham itileh Masechet Yevamot a Khazal ho'n aseima bang uva Rashaim ho'n Tzaddikim ho ding'a thilpha kabol e tijieng jong leu Tzadikkim ho ding'a dei-umlou tah leh thet umtah chuleh aphatna ima aumpoi ti ahi. Ajehchu athilgon jouseu alungsung uva kuon hung kipan ahitoh kilhon a hiche athilgon u hung kipatna azung (shoresh), tichu alungsung u ahoilou kalse achaina le thilse in anung ajui thou-thou ah ahiye. Lavan jong chu chutima ahi. Alungsung'a chu Yaakov avinu ding'a ngailutna themcha jong umlou ahitoh kilhon a akam'a chun thupa sei hen lang thilpha tamtah guong dan in kinei jieng jong leh Etz Hada'at Tov ve'Ra kisei ma bang'a achaina chu manthahna hithou-thou ah ahi. Ajehchu alungsung'a agel pa chu athusei-alasah le athilbol holah'a jao uva ahitai.      

Aipi hileh Lavan in Yaakov Avinu le a-insung mite aboncha athachimit kigot chungchang chu nungvet kit leu hen. Tuchung Parasha a kisun ma bang'a Lavan thilse gon jeh chun ajanmang in P-thien aheng ah ahung kilah in gihna ahung nei e ti ahi. Langkhat a Midrashei Khazal lah'a khat Agadat Bereshit ah Khazal ho'n hitin asei uve, "Lavan miphalou pa'n Yaakov le a-insung mite ima analo lou jeh chu thil ni agin/akichat jeh ahi. Chuleh hiche teni chu khatna a P-thien ajanmang a ahung kilah'a ahung gihsal jeh ahi'n; anina a Esav jeh ahi".

Khazal ho'n aseinauva Esav in pasal 400 tah ahin kipui'a Yaakov Avinu ahunglamto kigot chu Lavan in ahet phat a ima bollou hiel'a anakile ah ahitai. Lavan in chupet a chu ipi agel em itileh Yaakov le a-insungmite hose chu that taleh asopipa le ahin kilhonpi mi 400 hochun achung'a gaal abol uva ama le akilhonpi ho jouse jong thi thou-thou diuva ahi. Lavan in achaina a chu ipi agel em itileh kathi sang in ti'a athilse gon chu tahso lou'a anakih ah ahi.

Ba'alei Mussar ho'n aseinauva hilaiya kuon a hi mihem hinkho a ding'a poimotah thil jildoh ding aum e atiuve. Khazal ho'n Midrashim ho'a aseinauva Esav le anungjui pasal 400 hochu adang hilou'a Yaakov le a-insung miteho that ding kisa'a hung kondoh uva ahi ti ahi. Chupet a Yaakov avinu lunggel ding chu eima chan ding'a ikigel'a ahileh ahahsat ding da'n atepi ding umlou khop ahi. Anung lang a Lavan in tha ding'a ahin dal, amasang lang'a asopipa Esav in pasal 400 ahin kipui a achung'a gaal bol ding agot kit; igel tohsel leh lampi jouse chu bing chet a, sochatna ding lampi mong-mong umlou ah ahitai. Hijieng jong leh P-thien thilbol akidan ji dan chu hiche hesoh-genthei, tijatna le kichatna dan a igel pa jieng jong chu eima phatchuomna ding le kihinsona ding joh anahikit ji ah ahiye. Esav le ahin kilhonpi pasal 400 ho jeh'a chu Lavan in Yaakov avinu le a-insungmite chu ima alo lou'a, thilse agonho tahso talou'a anakinung le joh ah ahitai. Rabbi Akiva in asei "P-thien in abol jouse chu apha ding'a abol ah ahi" chu iti dih ngei ah hitam.  

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, November 5, 2021

PARASHA TOLDOT, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיִּתְרֹצְצוּ הַבָּנִים בְּקִרְבָּהּ

Vayitrotzetzu habanim bekirbah…

( asung’a um chapang teni chu akidel jing lhon in ahileh…)

~ Bereshit 25:22

Khazal ho’n hilai pasuk a thucheng “hitrotzetztu” hi “ritza (lhei)” ti’n jong drash apeuvin, chujong leh “kinah-kibao/kitomona” in jong drash apeuve. Midrash Bereshit Rabbah, Parashat Toledot a Khazal ho’n aseinauva anu sung’a aum pet lhon chun Esav in Yaakov chu tha ding ago ji’n, chuma bang chun Yaakov in jong Esav chu tha ding ago’n – chuti chun phatseh tobang in akidel jing lhon in ahi. Chuti’a naosen teni akidel jing lhon toh kilhon’a Rivka chun anaovop chu achuti thuhlel ah ahiye.

Oznayim La’Torah in hilai mun a hin hitin dohna asem e,”naobu sung’a aumpet lhon’a Esav miphalou pa’n asopipa atha kigot chu kahethiem e, hinlah ipi atileh Yaakov in jong asopipa chu tha ding agot ah hintem?”. Ama’n ahilchetna ah hitin asei e: Gemara Masechet Sanhedrin Daf 72a mun a Khazal ho’n hitin asei uve,”koi hileh nathat ding’a hung’a chu kipan in lang that in”. Esav in Yaakov chu tha ding agot toh kilhon a Yaakov in jong Esav chu tha ding agot ah ahi. 

Midrash Rabbah a Khazal ho’n aseibenauva (“hitrotzetzu” kiti chu “ritza (lhei)” kiseina ahi ti’a iseima bang uva) Rivka chu Beith Knesset le Beith Midrash mun’a aum tieng asung’a um Yaakov chu lhei ji’a, naobu a kuon hung doh ding kisai lei ji; langkhat a Avoda Zara kibolna mun ajotpa tieng Esav chu lhei ji’a, hung doh ding kisa kit ji ah ahiye.  

Chuti’a chapang teni chu phatseh a akitom jing lhon’a, kichol lou hiel’a aum jing lhon phat chun Rivka imeinu in jong athuhlel vaal ta’n, thil umdan chu Shem le Eber Yeshiva mun’a agadong ta’n ahi. Ihetsa ma bang uvin asung’a chu naosen 2 kijiel a, amani a kuon a chu nam lentah 2 hung pengdoh ding, chapang teni chu ahindan lhon jong chuom cheh hi ding, khat chu khat sang’a loupi jo’a, alenjo pa chun anaopa kin abol’a ajen le ding ahi ti’n ahin seipeh uve.

Langkhat a tuchung Parasha ivet leh hiche naosen teni kichol lou hiel’a asung’a alhei jing lhon jeh chun Rivka in jong athuh lel vaal in “im ken lama jeh anokhi” (eipao’a sei ding hileh “hibang’a kathuhgim ding leh ipi ham kahinlo…” ti ding dan ahi ) ti’n aphun in, P-thien dong ding in ache e akiti e. 

Rivka imeinu chu ihetsa ma bang uva tzaddeket hi’a, amaphatna jaal’a ipi’u Sara damlai’a anaum thil 3 – ponbuh chung’a Shechina, changlhah chung’a bercha chule ponbuh sung’a thaomei Erev Shabbat a kipat Erev Shabbat chan thilou hiel’a vah jing – ho jong hung kile kit uva anahiye (Parasha masapa ve’n). Chuti ahileh iti dan a Rivka imeinu in anaovop chu athuhlel in, aphun in, kampao kilomlou tah jieng jong akam’a kuon alha e kiti a hintem? Khenkhat in ahileh “im ken lama jeh anokhi” kiti chu “Hiti bang’a hahsa ding pi hi ipi ding’a naovopna ding’a P-thien heng’a kanatao a  ham” ti’n Rivka chun asei ti’n aledoh nalai uvin ahi. Phatecha igel leh hetthiem ahahsa lheh in, tahsan lel jong aum jojen e.  

Hinlah tu’a i-kushiya doh uhi chutilom a hetthiem hahsa ah ahipoi.  Khazal ho le Mefarshim ho’a kuon kihe chu Rivka imeinu in asung’a naosen ni kijiel ahilam anahetlou ah ahi. Chubep hilou’a ama lunggim napen chu adang hilou’a Beith Knesset ahilouleh Beith Midrash munho’a aum tieng naosen chu hung lhei doh ding kisa ji’a, chuma bang’a Avoda Zara kibolna munho ajotpa tieng jong leh hung doh ding akisah kit jipa chu ahi. Aphatmo ding jong leh kichehsel in phamo tahen lang, aphat ding jong leh kichehsel in pha hen, hinlah phatseh tobang’a ahina akikhel jing chu adatmah a hichun alung asuhgim pipen ah ahiye.  

Mefarshim ho’n aseinauva hitobang cha – khatvei leh Tzaddik bang’a um, khatvei leh milim hou ding jieng’a jong thanopna nei kit, ahina kichieh lou ama’a kuon ahung pen ding chu Rivka imeinu in apotnat ah ahi. Hitobang cha kanei ding sang in neida leng phajo hilou ham ti’a apohnat a, chuleh ipi atileh hitobang hung penna ding’a chu P-thien heng’a kanatao a ham ti’a asei ah anahijoi. Tzaddikim ho ding’a tahsa thohgimna le gentheina hochu thupi ah ahipo’n, lhagao lang toh kisai pachu apohtna pen uleh athuhlel pen u anahijin ahi.      

Langkhat a chuti ahitah jong leh, tichu khatvei le Tzaddik bang a um, khatvei leh Rasha kisoh kit ji ahijong leh ipi chutilom a pohnat ding um a ham? Ko’n ijat ahet em khonung tieng leh hung kisem pha thei kit mo ding ham? Menashe lengpa jieng jong chutilom’a aphatmo’a, Judah te lengho lah’a aphamo pen’a akisei jieng vang chun khonung in kisihna dihtah ahin nei in, Khazal ho’n asei nauva Gan Eden mun a Ba’alei Tshuva ho jouse chung’a aluboh in apang e. 

Haga’on Rabbi Yehoshua Aharon Tzvi Weinberg (Maharitz ti’a jong kihe) Shut Maharitz kiti lekhabu sunpa (amahi Khatam Sofer student lah’a khat jong anahin ahi) in hiche i-kushiya pauhi hitin hilchetna ape e: Henge, akisei ma bang’a Rivka imeinu chun asung’a naosen chu khatbou dan a anagel ah ahi. Chujong leh naosen chu khatvei le Tzaddik bang ji, chuleh khatvei kit leh Rasha bang’a um kit ji ah ahi. Tuchan a isei chan uva hi Rivka Imeinu ding’a chutilom a lunggimna thei tah-tah ima aum naipoi. Ajehchu phamo jong leh kisihna ahin nei’a, hung kisemthah’a Tzaddik ahikitmona ima aumpoi. Khatvei le phaji, khatvei le phamo ji chu chutilom lom a lunghimona ding aumpo’n ahi.

Hinlah Rivka Imeinu lunggimna pen leh pohnat pen chu hiti ahiye. Mi khenkhat chu abul tiel lang in aphamo uvin, hinlah khonung tieng ahung kisem thah uvin ahi. Hitobang chu ahileh Khazal ho’n “Ba’alei Tshuva ho dinna mun’a Tzaddikim G’murim ho ading jou pouve” ti’a aseima bang uva thil-hoi tah ahinai. Hinlah langkhat a mi khenkhat ahiuleh abul tiel’a Tzaddik hiuva hinlah achaina lang’a pumkhel’a kikhel uva, Rasha ahilouleh kofer kisoh jong aumdapoi (vetsahna Yokhanan Kohen Gadol, kum 80 lang Kohen Gadol anahi’a achaina a Tzadukki kisoh). Hitobang hochu Khazal ho’n Masechet Pesachim Daf 49b mun a “shanah ufeirash, kashe mikulam” ti’a asei bang uva amangthah pai-pai ah ahitauve. (Torah anasim a, khonung’a hung chekhel hochu Khazal ho’n aseinauva ahahsapen uvin ahi atiuve, Ajehchu hitobang mihochu P-thien thu’a avel’a kainai kit ding dan lampi aumtapoi. Chuma bang’a hilaiya jong hi atile’a Tzaddik anahi’a khonung’a Rasha kisoh hochu avel’a ahung kisemthahna diu ahahsa’n, amangthah pai-pai ji tauvin ahi.) 

Ahileh Rivka Imeinu lunggimna le chuti’a thuh hahsa asah chu ipi jeh pen ahitadem?

Maharitz in aseina ah Midrash Rabbah a Khazal ho thusei pa chu phatecha ivet a dikdek ibol a ahileh adonbutna mudoh thei in aum e. Khazal ho kamcheng pa ivet leh Rivka imeinu chu amasapen in Beith Knesset le Beith Midrash munho’a aum tieng asung’a kuon naosen hung doh ding akisah thu akisei in, chujou chun Avoda Zara kibolna munho ajotpa tieng naosen hungdoh ding akisah thu akisei kit e. 

Ravpa’n aseibena ah Khazal ho kamcheng’a kuon thilsoh pa hi ivet a ahileh Rivka Imeinu lunggel pa hetdoh thei ahi. Thilsoh pa hung kiseidan ivet a ahileh “naosen chu ahung pen tieng Tzaddik hi’a, hinlah khonung tieng Rasha hung kisoh ding” ti langkai joh’a Rivkah imeinu chun akilah khah ah, chuphat a chu achuti pohnat a ipi atileh hitobang cha hung penna ding’a P-thien heng’a chu kanathum a hitan tem ti’a lungnopmo ah ahita’n ahi. Hitobang  – atiel a Tzaddik hi’a, achaina lang’a Rasha soh a mangthah pai-pai ah cha kiti chu hung penda jo taleh phajo lou ham ti lunggel anei’a, Chuphat a chu thil umdan kholchilna nei ding’a Shem le Eber Yeshiva mun’a chu gache ah ahiye. Hinlah chulai mun’a chun thil umdan ho phate’n ahin seipeh uvin; asung’a chu khat bouseh hilou’a naosen ni - ahina kibang lou cheh hung peng chuleh khonung’a itobang hung hilhon ding ham tiho ahin seipeh phat uchun alunggel akichol thei pan bep in ahi. 

SHABBATH SHALOM LEKULAM