Friday, January 28, 2022

Parashat Mispatim 5782

 MISHPATIM, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְשֹׁחַד לֹא תִקָּח

Veshokhad lo tikkakh

(Chuleh nehguh la hih in…)

~ Shemoth 23:8

Ipu-ipa tehou Egypt a kuon ahung potdoh u, ni 50 nichun P-thien amatah Sinai muol a amasang uva ahung kilah in, thusom 10 peh chu ipu-ipa tehou anape e. Chelai mun’a chun Am Israel te’n “na’aseh venishma” ti’n Torah pumpi jong anakisaan uvin ahi. 
Ahileh chutobang a thilsoh – mipi lakh 6 masang’a P-thien amatah ahung kilah – atepi thei ding umlou khop’a loupi, mihem khangthusim’a anaumkhalou chuleh nung umkit talou ding thilsohpa kichai-chai chun P-thien in Am Israel techu thildang hilou in mihem-le-mihem kikah a jui ding thupeh le daan-le-muol ho (Ivrit a Mishpatim ti’a kiminvo) ahin pe’pai in ahi. Chuleh hiche daan-le-muol holah’a pang thupeh poimo tah khat chu - thu dihtah’a tan ding, chule chuche na ding’a chu thutan’a pang “Shoftim/Dayyanim” ho’n nehguh “shokhad” alahlou diu ti ahi. 
Parashat Mishpatim ivet leh hitin akisun e: veshokhad lo tikkakh ki hashokhad ye’avver pikekhim visalef divrei tzadikkim. Tichu Torah in thutan-vaihom a pangho jah’a chu nehguh kiti him-him alahlou ding uvin thu ape’n ahi. Ajehchu nehguh kiti hin miching ho mit jieng jong achotsah in; thutah jieng jong aheikoi thei in ahiye. 
Gemara Masechet Ketubot 105a mun ah Khazal ho’n hitin asei uve: “veshokhad lo tikkakh” eino tzarik lomar shokhad mammon ella afilu shokhad devarim namei asur midelo ketiv “betza lo tikkakh”. 
Eiho hetthei ding’a sei ding hileh Khazal ho’n aseinauva “Nehguh la hih in…” kiti hi sum-le-pai bep kiseina ahipon; Kamcheng’a phatah’a kihou jieng jong phal ahipo’n ahi (tichu thutanna masang’a ding diho’n Thutan’a pang ding pachu kampha atho uva, alunglhai lhai na ding’a phatecha agahoupi kigot uva ahileh khatpa chu chuche ho kuon jieng’a jong chu akiven ngai ah ti ahi). Hichu hoi’a kuon kihethei em itileh nehguh iti tieng sum-le-pai toh kisai bouseh kiseina hitaleh Torah in “shokhad lo tikkakh” ti khel’a “betza lo tikkakh” ti’a asut ding ah ahi. (“betza” iti tieng sum-le-pai lang toh kisai’a “profit” atuong muna thei thil ho bouseh kiseina ahiye.)
Torah Temimah lekhabu in aseina ah hiche kamcheng jieng’a jong nehguh a kisim thei – shokhad devarim kiti hi vetsahna a mikhat chun Thutan a pang “shofet” pachu hundang-phatdang ho’a ahoupi khah ji jong hilou, hinlah Beit Din a thu tan ding anei phat’a Shofet pa masang’a chu kampha atho’a agahoupi’a ahileh hichu thutan’a pangpa ding’a shokhad a kisim thei ah ahiye. Hiche to kiloutah thilsoh khat Gemara (Masechet Ketubot 105b mun ve’n) a jong muthei in aum e. Nikhat Amorai Shmuel chu long chung’a atou in vadung ahin pal galkai in ahileh side lang khat aphah a, long’a kuon akum lhah kigot pet chun pasal khat ahung in akhut ahung tuh peh in ahi (phatecha akum theina ding a). Chuin Shmuel in jong “koi nahim? Ipi thu um ham?” ti’a adoh leh khatpa’n “Na Beit Din a thu tan ding poimo kanei e” ti’n adonbut e. Chulai mun a chun Shmuel in jong khatpa heng ah hitin asei e: Chuti ahileh kei nang thu tan ding in kalhing jou tapoi.  
Ipi jeh a Shmuel in hita chu asei hintem? Ajehchu achung’a khatpa’n thil abol chu neocha hijieng jong leh amani kikah a kiguijopna/kihetthiemtona  jatkhat um ahitah toh kilhon a Shmuel chu thutan in pang taleh sehnei-langnei na neokhat beh aneikhah thei ah ahitai. Long’a ahung kum a khatpa’n akhut ahung tuh peh mai-mai jieng jong chu sum-le-pai lang toh kisai’a tuonna thei “profit” ima um hih jong leh Shmuel ding’a shokhad – nehguh tobang ahitah toh kilhon a thutan a pan ding chu nuomlou ah ahita’n ahi. 
Chubep hilou’a Gemara Masechet Ketuboth ivet’a ahileh Khazal ho’n aseinauva shokhad lah phallou kiti hi thutanna mun’a athiemmo-pa/athiemmo-nu a kuon nehguh lah phallou ti bep hilou’a athiemjo-pa/athiemjo-nu a kuon jieng jong lah ding phal ahipoi. “Athiemmo ho lang’a kuon kalah a ahitah leh thutanna chu adihlou a katan tei ding ah ahi’n, hinlah athiemjo ho lang’a kuon kalah a ahileh thu chu adih tah’a katan thou-thou ding, chuti ahileh athiemjo lang ho’a kuon nehguh kalah a ipi asetna um ding ham” ti’a lunggel nei’a kithiemchanna thei aumpo’n ahi. Achomlam a sei ding’a nehguh kiti him-him phallou tina ahimai e. Ajehchu chuti’a “thu adih a akitan phot le aboipi” itii ding uleh Torah in thu adih tah’a natan ding uva ahi ti thupeh chu mundang a eipeh uva ahi (Devarim 16:19 ve’n “lo tatteh mishpat” – thu dihlou tah’a tanlou ding ti’n akisun e).
Chuna ban’a Shokhad lahlou ding kiti hi Khazal ho’n aseinauva khat’a kuon lah’a khat’a kuon lahlou bep hilou’a thutanna mun a ding ho, akoi-akoi hileu alangni uva kuon lahlou ding ti ahi. 
Ahileh shokhad – nehguh kiti chu ipi lom-lom hi’a Torah in achuti thet hintem, chuleh iti dan’a thu adihtah’a kitan ding lai khat ahilou lang tah’a aheikoi jou jieng ah ahidem? Hiche thudoh hi Khazal ho’n Gemara Masechet Ketubot 105b mun’a adong uvin, hiti’n adonbutna jong ape uve: Ajechu mihem kiti hin eima mitmona le thepmona ho akimu jipo’n (tichu akoi jouse adih’a kikikoi sohkei ji) ahi. Chuleh mikhat chun midang khat’a kuon nehguh ahin lah ji tieng hichun amani kikah’a kihetthiemtona le kiguijopna khat atum in ahin semdoh ji’n, amani chu khat tobang ahin so ji ta’n ahi. Chutieng le Dayan pa’n chuche nehguh alah jeh chun anehguh lahna pa chungthu chu ama chungthu bang in akilah ji ta’n, amitmona ho jieng jong amu ji tapoi. Ipi ham”Shokhad” kiti thucheng chu? “shehu khad” tina ahiye (tichu ama chu khat ahi tina; hichu ipi kiseina ham itileh anehguh lah chun Dayan pa le anehguh lahna pachu khat aso tina ahi). 
Chubep hilou’a nehguh toh kisai’a Khazal ho’n aseinauva thutanna mun’a mi ahung kiheh tieng ingailut ahiloule ikinaipi khat ajao kalse Dayan/shofet pa ding phal ahipoi. Chuna ban’a akiheh ho lah’a khattou chu imi-muda khat ahikhah tah jong leh thutan a pang ding phal ahipo’n ahi. Negi’ah k’tana tichu eima thutanna tongkha/kikhelsah thei thil neocha aum jieng jong leh hichu shokhad toh thakhat ahijieng in ahi. 
Sefer Halakhot tamtah inei lah uva chal lang mama jieng khat chu Shak ti’a jong kihe Shiftei Kohen ahiye. CHuleh hiche lekhabu hinsun a chu Poskei Akharonim holah’a minthang tah mai, Rabbi Shabbetai Kohen ahi. Amahi tu kum 400 masang’a chu anapeng ah ahi’n, alekhabu sut holah’a minche pen tiding, Shiftei Kohen pa jaal’a vannoi in akihet toh kilhon in Shak ahilouleh Shiftei Kohen ti’n jong akiminvo pai-pai in ahi. (Shiftei Kohen lekhabu hi Shulkhan Arun sung’a Yore De’ah le Khoshen Mishpat ho hilchetna le piskei halakha ahiuvin ahi; Tulai’a Shulkhan Aruk khelek Yore De’ah le Khoshen Mishpat sim jouse’n Shiftei Kohen toh kisim khom tei-tei tobang ah ahitai)
Ahileh Rabbi Shabbetai Kohen ho phatlai a thilsoh khat veu hite. Nikhat Baal Shiftei Kohen le aloi khat kikah’a sum-le-pai toh kisai boina ahung pengdoh ta’n ahi. Akoi joh sang athiemmo ding nomlou, anigel gel lhon a dih akisah cheh lhon toh kilhon chun athuchu moh’a seitoh thei ahitapo’n, hichun amani’n jong achungthu ho’n seicham ahina ding chun chuphat laiya g’dolei hador holah’a khat, chule Novhardok kho’a Rav, Rabbi Avraham Aba heng’a che’a thutansah ding in akinopto lhon tai.
CHuti chun din Torah anei nikho hung lhun masang se chun Rabbi Shabbetai Kohen in jong lekhabu vetthei chan ave’n; Talmud hitah tah, Rambam hitah ta, chuleh piskei halakhot vetthei jouse ave’n, thutanna mun a chu ama adih teina ding’a pan la ding chun akiging vam setta’n ahi. 
Ahileh Din Torah anei ding nikho chu ahung lhung ta’n, agolpa toh chun Novhardok mun chu ajon lhon ta’n ahi.  Rabbi Shabbetai Kohen chu phatecha kiging’a che ahitoh kilhon chun thutanna mun’a chu Dayan pa’n ama ajosah tei ding akinem in; jou tei-tei ding chun akikoi jieng in ahiye. CHutichun din chu ahung chelha ta’n, Rabbi Shabbetai Kohen in jong akigin dan toh kitoh chun Dayan pa masang’a athepmolou dan ho asei in ahi. Hinlah thulhuhna ahung kisem ta’n, Rabbi Avraham Aba chun Rabbi SHabbetai Kohen joh chu amosah ta’n ahi. (Hetding chu tulai bang’a TV, Computer le Smartphone ho umnailou ahitoh kilhon a Rav len ho jieng jong chu amel u itobang ahi anakimoh hetlou ah ahiye. Rabbi Avraham Aba jieng jong chun Rabbi Shabbetai Kohen chu Shiftei Kohen lekhabu sunpa ahilam anahetphahlou ah ahi. )
CHuta Dayan pa’n amajoh ahin mosah phat chun Rabbi Shabbetai Kohen jong chu alung dong lheh jieng ta’n, Dayan pa heng’a chun hiti hin ngehna anei e: Kavod Harav, Talmud, Rambam, Rishonim le Piskei Halakhot ho jouse toh kitoh a kadih dan kasei ah ahi’n, chuti ahileh iti dan a khayav kahi thei ham, lungset in neihin hilchien thei dem?. Rabbi Avraham Aba chun thu tam seilou in atouna mun’a kuon ading doh in, alekhabu kikoina sifriya a kuon chun lekhabu khat ahin ladoh in, Rabbi Shabbetai Kohen jah ah hitin asei e: Kum ihat ham masang chun kakom’a hiche lekhabu hoitah hi ahung lhung in. Koi sut hi’a, itobang mi ham ti kahepoi. Hinlah alekhbu sut kasim in ahileh asung’a kisun hohi pai ding khatcha kamupo’n, asunpa hi Talmid Khakham lentah mai, Torah hetna sangtah nei ahiding kamudoh jieng e. Tuni’a kathutanna jong hiche Shiftei Kohen lekhabu a kisun piskei halakhot hotoh kitoh’a katan ah ahi’n, hiche dungjui’a chu nang joh namo ah ahi.
Chuphat chun Rabbi Shabbetai Kohen in jong koi ahi Rabbi Avraham Aba jah’a chun akiphongdoh in, Shiftei Kohen lekhabu sun’a chu koima dang hilou’a ama ahidan aseipeh e. Chuleh chulai mun’a chun Rabbi Shabbetai Kohen in kipahtah le thanom tah in hitin asei e: Khazal ho thusei ichan a loupi’a chuleh “Ein adam roeh khova le’atzmo” ( mihem kiti’n eima mitmona le thepmona akimu ji po’n ahi) atiu chu ichan a dih ah hitam. 
Ba’al Shiftei Kohen jieng jong chu chuchan a Tzaddik le Talmid Khakham ahijieng vang’a negi’ah tichu athu in ama ahin tohkah phat a ama mitmona le thepmona pa amu theilou ah ahitai. Chubep hilou’a amatah in asut lekhabu le piskei halakhot ho dungjui’a themmo ahijieng lam jong anakihetphahlou ah ahinalai e. Hiche chu Ba’al Shiftei Kohen in ahin hetdoh phat’a  Khazal ho thusei pa adih dan avel’a ahin mudoh kit’a hitachu asei ah ahi. Aipi hileh hiche a kuon shokhad kiti chu ichan a phalou ham, chuleh ichan gei’a chu shokhad iti tieng negi’ah neocha jieng in jong mihem mit achotsah thei em ti mudoh thei ahiye. 

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, January 21, 2022

Parashat Yitro 5782

Yossi Lhungdim

 YITRO - 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁלִישִׁי לְצֵאת בְּנֵי־יִשְׂרָאֵל מֵאֶרֶץ מִצְרָיִם בַּיּוֹם הַזֶּה בָּאוּ מִדְבַּר סִינָי

Bakhodesh hashelishi letzet benei Israel me’eretz mitzrayim bayom haze bau midbar sinai…

(Egypt gam’a kuon ahung potdoh’u lha thumna, hiche nikho hin Israel chae Sinai gamthip-gam ahung lhung uve…)

~ Shemoth 19:1


Khazal le Mefarshim ho’n aseinauva Egypt gam’a sohchanna a kuon ahung potdoh u, lha thumna, Rosh Khodesh Sivan ni chun ipu-ipa tehou midbar Sinai ahung lhung tauvin ahi. Ahileh hoi’a kuon hiche nikho hi Rosh Khodesh ahi ti kihethei em?(Torah ivet leh lha thumna – Sivan lha ahi ti akisut vang’a Rosh Khodesh ni ahi mong nai ti mefurash tah in akisunpoi) . Shiftei Khakhamim in aseina ah Mitzvat Kiddush Hakhodesh chungchang (Shemot 12:2 ve’n) a “hakhodesh haze” ti’a akisut bang’a tuchung Parasha a jong “bayom haze” ti’n akisun in; khat Rosh Khodesh kiseina ahi bang’a tuchung jong Rosh Khodesh ma ahi ti “haze” thucheng a kuon gezera shava a jildoh thei ah ahi (gezera shava iti tieng Torah “drash” pehna ding’a “rule/formula” 13 holah’a khat ahi, chuleh hiche hi Moshe in Sinai muol a P-thien a kuon ahin kisaan ahiye).

Chutichun Rosh Khodesh Sivan ni’n Sinai gamthip-gam ahung lhung uvin; Sivan tarik 6 ni’n P-thien amatah Am Israel te masang’a ahung kilah in, Torah thuhing chu ipu-ipa teuvin Sinai mun a chun anakisaan uvin ahi. Khazal ho’n aseima bang uvin chuta Am Israel te’n Sivan tarik 6 ni’a Sinai muol masang’a Torah ahin kisaan utoh kilhon in vaan-le-leiset kisep – ma’aseh bereshit chu chuche nikho chun abukim pan in ahi. Tichu Torah jaal bou’a P-thien in vaan-le-leiset chule asung’a um jouse ahin sem ah ahi’n (Bereshit 1:1 a Rashi hilchetna ve’n), Sinai mun a Am Israel te Torah ahin kisaan u toh kilhon a ma’aseh bereshit jong chu bulhing pan bep ah anahiye. 

Leiset kiseplona Torah jaal; Am Israel te P-thien in Egypt gam’a asohchanna uva kuon ahin puidohna jeh pipen jong Torah akisaan uva P-thien namlhen, namtin-vaipi ding’a Thiempu nam – Kohanim ahina ding u. Chuti ahileh hilai mun’a Mefarshim tamtah in kushiya adoh uchu ipi ding’a P-thien in Am Israel te chu lha thumna, tichu Sivan lha bou’a chu Torah apen pan a ham? Nissan lha’a Egypt gam’a kuon ahung potdoh-doh uva chu Torah apeh pai a iti em? Shemot 3:12 ivet’a ahi jong leh hitin akisun e,”behotzi’akha eth ha’am mimitzrayim ta’avdun eth haelokim al hahar haze” (mipi hochu Egypt akuon nahin puidoh tieng hilai muol a hi P-thien naa atoh ding uva ahi). Chuti ahileh Egypt a kuon ahung doh uva chu Sinai mun a Torah akisaan pai ding dol u hilou ham ti ahiye. 

Ohr Hakhayim Hakadosh in jong hiche i-kushiya pauhi adong in hitin hilchetna ape e. Ama’an aseina’a ahiding doltah a chu Am Israel te Egypt a kuon ahung potdoh-doh uva P-thien in Torah chu anapeh ding dol ah ahiye. Hinlah ihetsa ma bang uvin Egypt a kuon ahungdoh u lha 3 na, Sivan lha tarik 6 ni, Egypt ahin dalhah u ni 50 ni bou chun P-thien in Torah chu Am Israel te ape pan bep in ahi. Hiche ho jouse hi adang ahipo’n P-thien in Am Israel te angailut jaal ahibou e. 

Ohr Hakhayim Hakadosh in aseina ah Matan Torah kiti chu P-thien in Am Israel te heng’a achanu deitah – A Torah chu mou ding’a apehdoh toh thakhat ahiye. Chuleh Lengpa chanu toh kicheng ding kiti chu tahsa lang hihen lhagao lang hitaleh alhin (a fit) ngai ah ahi. Langkhat a Am Israel te ahiuleh kum khujat pi Egypt gam’a agasohchan nung uva chu atahsa bep u hilou’a lhagao lang’a jong boh uva ahitai. Bohlou malah bohna kelkot a 49 channa gei galhung uva ahita’n ahi. Chutoh kilhon a Lengpa chanu toh akichen theina ding uva bohna ho’a kuon akisuhthieng masat uva ngai ahi. Zohar Hakadosh in asei bang’a chuche na ding’a chu sefirat ha’omer sung ni 50 chu ihung kipe uva ahiye. 

Ohr Hakhayim in aseibena ah chuti ahijong leh P-thien in Am Israel te chu Egypt gam’a kuon ahung potdoh-doh uva Sinai muol mai chu alhut pai’a, Torah akisaanna ding mun uva chu ni 50 akingah uva iti em? Yitzkhak jinei na ding’a jong P-thien in Avraham sohpa Eliezer chu alampi asuhchom peh’a, ni khat sung’a Aram Naharam mun chu galhung jieng ah hilou ham? Ipi atileh P-thien in ipu-ipa tehou chu Egypt a kuon ahung potdoh uva ni khujat pechu gamthip-gam a ahin puile-le a, Rosh Khodesh Sivan a chu Sinai mun lhung bep uva hintem?

Ohr Hakhayim in aseina ah ajehchu abul lang’a iseima bang uva ima jouse P-thien in Am Israel te angailut jaal ahibou e. Pasal khat chu jinei ding hita hen lang, chuleh aji ding nu pa chun ajah ah “kachanu toh nakichenna ding mun a chun ni 50 ngah in” moh pong titaleh hichun koi kingailutna vetsah malah, thil kibol hochu pasal pa ding’a  kigotna bang’a um ding ah ahitai. Hinlah khatuna masang ni ijat ham bouseh kivat ahi kalse pasal pa ding’a chu thanop um’a, mounu pa in jong angailut dan kilang ding ah ahiye. Chuta Am Israel te Khatuna a ding’a akiginna ding u leh angailut dan vetsahna a P-thien in Sinai muol masang’a chu Rosh Khodesh Sivan a chu ahin puilhung pan ah ahi. 

Langkhat ah Harav Khayim Cohen Rappaport in jong alekhabusut shut mayim khayim ah achapa min in hiche i-kushiya uhi hilchetna hoitah ape e. 

Gemara Masechet Avoda Zara 4b mun ah Khazal ho’n hitin asei uve: Torah diktiv bah “emeth”, diktiv “emeth kanah ve’al timkor”(Mishlei 23), ein Hakadosh Barukh Hu oseh lifnim mishurat hadin; din delo ketiv beih “emeth” Hakadosh Barukh Hu oseh lifnim mishurat hadin.

Khazal ho thusei hi eiho jouse hetthei ding’a sei ding hileh chunglang BeitDin a kitrug – tichu Satan in ahin hehset ji tieng khatvei-vei leh P-thien in midat harakhamim pa mangcha’a thutanna chu aphalang’a aheidoh thei ji ah ahiye. Chutobang dinmun a chu mihem in phatna “zkhut” chutilom in neihih jong leh P-thien in amihepina pa jaal’a achung’a lhung kitrug pachu aphalang’a aheidoh ji thei ah ahi. Hinlah Khazal ho’n aseinauva hichu phatseh a hithei jingkei ah ahidehpoi. Torah sung’a “emeth” ti’a kiminvo thil ho ahitieng kitrug ache kalse mihem zkhut a kingam ah ahiji tai. 

Shut Mayim KHayim in aseina ah Midrashei Khazal ho’a kimu bang’a Am Israel te Egypt a kuon ahung doh uva chu achung uva Satan in chunglang Beit Din a anahehset jing ah ahiye. Thildang-dang ho’a chu P-thien in amikhotona pa mangcha’n thutahnna chu aphalang in anaheidoh jing e. Hinlah Torah ahin kisaan ding uva chu ahileh midat harakhamim mangcha’a mishurat hadin a P-thien in athu u atan ding chu hitheilou ah ahitai. Ipi jeh in em itileh Masechet Avoda Zara a Khazal ho’n aseima bang uva Torah chu “emeth” ahitoh kilhon a thutanna chu zangjel’a tanlhah ngai a, Torah saanna ding’a chu ima jouse “emeth” – thutah bouseh a adin ngai ah ahita’n ahi. 

Satan in chunglang’a kitrug abol’a asei chu “halalu ovedei avoda zara vehalalu ovdei avoda zara”, tichu Egypt mite le Am Israel techu ipi ham akikhetnau? Khat ho jong milim septhu hou, khat ho jong milim septhu hou ma ti anahiye. Chuti ahileh milim-septhu hou khat in Torah akisaan ding kiti chu thil hitheilou beh anahi’n ahi. Ahileh hiche kitrug akuon a-ondoh uva, Torah akisaan theina ding uva chu P-thien in Am Israel techu gamthip-gam a anapuile a, Egypt a kuon ahungdoh u lha 3 lhinna, Rosh Khodesh Sivan lha bou’a chu Torah kipehna ding mun chu ahin lhut bep uva ahiye. Chuche Egypt a kuon ahung doh uva Torah akisaan tokah phat sungse’a lamkah’a athilto houva kuon a chu ipu-ipa teuvin kisemthahna tshuva ahin nei uva, chuta chu Torah saangthei ding’a lhingjou pan uva ahi.

Ahileh chuche phat sung’a chun ipu-ipa tehou vin tshuva anei uvin, Torah saangthei ding in alhingjou tauve ti iti kihetthei em? Harav KHayim Rapaport in achapa min a aseina ah Shemot 19:2 ivet leh hitin akisun e: vayyisu mirefidim vayyavou midbar Sinai. Rashi Hakadosh in aseina ah ipi atileh Refidim mun’a kuon akitol uvin Sinai gamthip-gam ahung lhung uve ti’a avel’a kisun kit a ham?(tichu Torah in avel in hin sut kit hih jong leh ihetsa uva hitalou ham). Ajehchu adang ahipo’n Refidim mun’a kuon ahung potdoh pet uva lhagao lang’a adinmun u toh Sinai mun alhun uva lhagao lang’a adinmun uchu thakhat ahi ti eihetsah nuom jeh u ahiye. Chuleh lhgao lang’a itobang dinmun a anading uvem itileh pasuk chaina lang’a kisun “vayikhan sham Israel neged hahar” (muol ma’a chun Israel in ngahmun asem e ti’a kisun) a kuon mudoh thei ahi. “vayikhan” (singular- ngahmun asem e) ti’a Torah in asut a “vayikhanu” (plural – ngahmun asem uve) ti’a asutlou a kuon Am Israel techun tshuva anei uvin, lungkhat-thakhat in mi chujat pichu thakhat in, mikhat bouseh bang in adingkhom uve ti avetsah ah ahi.  

Chuta Am Israel te’n tshuva ahin neiphat uva chunglang’a Satan in achung uva kitrug anei jong chu dingjou talou’a, Ipu-ipa teuvin thutah “emeth” le thuhing - Torah pachu ahin kisaan thei bep uva anahiye. Chuleh chuche na ding’a chu P-thien in Torah chu Sivan lha’a Am Israel te anapeh bep ah ahi.     

   

SHABBATH SHALOM LEKULAM 


Friday, January 14, 2022

Parashat Beshalakh 5782

 BESHALAKH, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וִידֵי מֹשֶׁה כְּבֵדִים וַיִּקְחוּ־אֶבֶן וַיָּשִׂימוּ תַחְתָּיו

Viydei Moshe kevedim vayyikkhu even vayyisimu takhtaiv…

(Moshe khut chu agih ta’n ahileh suong alauvin anuoi’a chun akoi uve…)

~ Shemoth 17:12

Ipu-ipa tehou Egypt a kuon ahung potdoh uvin,Twipisan ahin pal galkai uvin, P-thien in thilkidang tamtah achung uva analhunsah e. Chubep hilou in aneh ding uvin vaan’a kuon manna ahin lhahsah kit in ahi. Hoilai mun hitaleh achena mun jouse uva P-thien in anaumpi jing uvin, anakilhonpi jing uve. Hijieng jong leh Refidim mun ahinphah uchun “ilah uva Pakai um mong ah hinam?” ti’n khat-le-khat akidong uvin, chuta atahsannau alhahsam phat chun Amalek ahung in achung uva gaal ahung bol ta’n ahi. 
Amalek in Am Israel te chung’a gaal ahung bol hi Khazal ho’n belpi sung’a twi ki-omsou kikoi a, bel chu koima’n anaingam lou lai pet’a alunggel kisuhlou khat hung’a twisou lah’a ahung kichoplut a kuon twisa chu ichan ham a asuhkhing toh thakhat ahi ti’n asei uve. Ipu-ipa tehou Egypt a kuon ahung potdoh uva chu namtin-vaipi in anagin uva, anatijat uva ahi’n, hinlah Amalek in achung’a uva gaal ahung bol phat chun miho’n P-thien chule Israel chate aginna pau chu adailha ta’n ahi. 
HItobang a miphalouAmalek thilbol chu Am Israel te chung bep’a gaal abol ah ahipo’n, P-thien chung jieng’a jong gaal abol ah ahiye. Chutobang a mihem lunggel “daplhah sah thei”,tichu P-thien aginna pa subei thei’a Amalek kitichu P-thien in hoilai mun hihen itih lai phat hijong leh asuon-apah ho suhmang ding in thupeh eipe uvin ahi. Chubep hilou’a hiche Amalek thilbol hi niseh a geldoh jing ding ti ahinalai in ahi. 
Ahileh chuti’a Amalek in Israel chate chung’a gaal ahung bolphat chun Moshe in jong Yehoshua lamkaina’n pasal ijat ham alhengdoh in, ajing nikho chun Amalek tetoh agakisaat tauve. Moshe ahileh Aharon le Khur toh gaalkisatna mun kom’a um muol khat a chun aum in ahi. Moshe in chunglang’a nga’a akhut alha’n tieng Israel techun ajou ji uvin, akhut alhahsuh sah tieng Amalek techu ahatjo kit ji tauve. Chupet chun Moshe khut chu ahung gih ta’n, akhut chu ama changseh a adopjou lou ding phat in Aharon le Khur in suong ala lhon in, suong chung’a chun Moshe atou in chule akhut chu adop peh lhon in ahi. Chutichun Refidim mun a gaalkisatna a Am Israel te’n Amalek techu anajou uve.  
Hiche Amalek tetoh Refidim mun a gaalkisatna chungchang’a tuchung Parasha ivet leh “Viydei Moshe kevedim” ti’n Moshe khut gih thu akisun e. Rashi in hiche mun ahilchetna ah Khazal ho pansan in hitin asei e: Mitzvah suhbulhitna ding’a amatah kipanlou’a athakhel a midang asol jeh’a akhut gih ah ahi (Mechilta De’Rabbi Yishmael 17:12:1). Tidan chu Amalek chung’a gaalbol ding chu P-thien thupeh ahitoh kilhon’a amatah kipan a gaal agasat ding dol ah ahi’n, hinlah akhel’a Yehoshua asol tah jeh’a punishment amu’a, akhut chu gih ah ahiye ti ahi.
Ahi’a chuti ahiding mong leh iti dan a Moshe Rabbeinu chun ipi agel’a amatah galsat ding’a kipanlou’a Yehoshua chu asol ah hintem? 
Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah Amalek in Am Israel te chung’a gaal ahung bolna jeh chu adang ahipo’n Torah lang’a alhahsam jeh u ahiye. Hiche chu Moshe Rabbeinu in ahet toh kilhon a “Torah a sun le jaan a kidii jing, ponbuh (Torah kisimna kiseina) dalha khalou (SHemot 33:11 ve’n)” Yehoshua chu gaal-lamkai ding’a alhen ah ahi. ( Langkhat a Moshe Rabbeinu, amatah ahileh mipi lamkai ahitoh kilhon a Torah a asun-ajaan a kidii jing theilou ah anahi’n, ama aga lamkai ding chu thil hitheilou ah ahiye.) CHuleh Moshe Rabbeinu in aguon bang chun Yehoshua ache’n, Torah lhahsam jeh’a gaal hung bol a Amalek chu Torah a asun-ajaan a kidii jing pa chun agajou in ahi. 
Or Hakhayim Hakadosh hilchetna chu adihpoi tina ahipo’n hinlah ivet leh chunglang’a Rashi hilchetna toh kitoh a sei ding in kushiya aum thou-thou nalai in ahi. Hichu ipi ham itileh Moshe Rabbeinu khut chu ipi ding’a P-thien in agih sah’a ham? (Mihem hina a chunglang nga’a ikhut idop a ahileh ahung sot tieng kham a, gih ding mong ah ahi. Hinlah hilai mun’a Mefarshim ho’n Kushiya adohna jeh u chu adang ahipo’n Amalek chung’a gaal kibol chu Mitzvah ahitah a, chubep hilou’a Moshe in akhut adop sang le akhut alhahsuh sah toh kitoh a galkisatna mun a chu koi gollel a, koi hat ham ti ahileh thiljouse bolthei a P-thien chun Moshe Rabbeinu khut chu “agih lou sahthei” a hilou ham, chuti ahileh ipi ding’a gih a hintem ti ahiye. )    
Maharal Mi’Prague in Gur Aryeh mun a ahilchetna ah ahitin asei e. Ajehchu Ovadia lekhabu a kisun “vehaya beit Yaakov esh ubeit Yosef lahava ubeit Esav lekash vedalku bahem veakhlum ( Yaakov insung chu mei hiuva, chule Yosef insung chu meisel hidiu; Chuleh Esav insung chu changpol hiuva, meisel chu akah uva avallhum diu…  Ovadia 1:18)” bang’a Esav insung kiti chu Yosef insung (tichu Yosef suon-le-pah ho) in bou ajo ding ti ahi. Amalek ahileh Esav suon-le-pah hi’a, Yehoshua ahileh Efraim phung’a kuon hikit ah ahi. CHutoh kilhon a Moshe Rabbeinu chun adang hilou’a Yehoshua chu anasol ah ahiye. Hijieng jong leh amatah jieng jong gajao ding dol ah ahi’n, hinlah chuta abollou phat a akhut chu gih asah ah ahitai.
 Henge, Yehoshua chu gaal’a kuon ding, Amalek agasat ding mong ah ahi. Hijieng jong leh chuman a chu Moshe Rabbeinu chu ongthol dehlou a, chuleh anilhon achu galsat a chu kondoh lhon ding ah anahin ahi. Moshe Rabbeinu in Yehoshua bou galmun’a asol chu ama ding’a lhahsamna chuleh P-thien thupeh suhbulhitna ding’a nongkaina bang’a kilahpeh ah anahiye. 
Aipi hileh tuchung Parasha a kisun Amalek chung’a gaal anakibolna a kuon Mussar poimo tah jildoh thei aum in ahi. Gemara Masechet Ta’anit Daf 11a mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve. Moshe Rabbeinu chu ipi atileh suong chung a tou’a ham? Puon kahepoi, tangkhap kahepoi – thildang ngap thei umlou a ham suong chung khel-khel a atou a chu? Hinlah hilai’a kuon a chu ipi kijildoh em itileh mipi’n hesoh-genthei athuh tieng mipi a kuon paampet lou ding, mipi hahsatna pa chu eima’n jong hetpeh a thuh peh ding ti ahi. Koi hileh mipi’n hahsat-genthei athuh nikho ho’a kihetmosah lou’a, mipi gentheina le hahsatna ho lah’a jao a thuh a chun mipi chung’a huhhingna le kipana hung lhung pa jong amit’a amutei ding ah ahiye. 
Tuchung Shabbat a kisim di, Parashat Beshalakh bul lang ivet leh ipu-ipa tehou Egypt a kuon ahung potdoh uva, Canaan gam ahin jot uva chu abul tiel a Philistine te gamlang juon’a anakitol thu u akisun e. Hilang lampi chu ipu-ipa teuvin ajot uva ahileh ni 3 sung’a Canaan gam lhung ding uva ahitai. Hinlah P-thien in chomkhat jou in amaho chu anapuile kit in, akinung tol uvin, twipisan lang joh chu anajuon tauve. Ipi jeh in em? 
Ihetsau ma bang’a Moshe Rabbeinu lamkaina’a Egypt a kuon ahung kitoldoh u kum 30 masang’a chu Efraim phung ho’n geulah phat alhung tai ti’a Canaan gam anajot uleh lamkah a Philistine te’n analamtin uva, mi tamtah anathi uva ahi. Hiche holoi gu-le-chang hochu um nalai a, chutoh kilhon a P-thien in chuche lampi a chun pui taleu, asopiu anathiho gu-le-chang ho muleu kicha-tija uva Egypt gam’a chu kinungle khadiu ahitoh kilhon a twipisan lang’a chu apui ah ahitai ti ahi. 
 Langkhat a hilai mun’a kushiya dohthei chu itidan a Efraim phung hochu P-thien in anaumpi lou ah hintem? Aphat lhunglou lai’a ahitah jong leh gaalmite’n atha sang uchun Egypt gam’a chun hung kinung le leu iti a ham?
Besiyata Dishmaya, keima Khiddush hinsei leng ajeh chu adang ahipo’n asopi tehou in Egypt gam’a hahsat-genthei athuh uva, akaa le mao pet uva Am Israel pumpi hesoh-gentheina akimumosah uva, amaho ding bou agel jeh uva hichan chu lhung a, Efraim phung hochu mi lakh 3 lang jen Philistine te khut’a thi uva ahiye. Chubep hilou’a Masechet Ta’anit a Khazal ho seima bang’a mipi hesoh-gentheina a kuon apam pet uva klal Israel lah’a ajaolou u toh kilhon a Am Israel pumpi in chamlhatna le huhhingna amupa jong chu “agu-achaang hou” jieng in jong amu ding P-thien in adeilou toh kilhon a Twipisan lang juon’a chu mipi hochu apui ah ahitai.  
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, January 7, 2022

Parashat BO 5782

By Yossi Lhungdim

 BO, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

הַחֹדֶשׁ הַזֶּה לָכֶם רֹאשׁ חֳדָשִׁים

Hakhodesh hajeh lakhem rosh khodashim…

(Hiche lha hi nangho ding’a lhaho luboh hiding…)~ Shemoth 12:2

Am Israel techu Egypt gam’a sohchanna mun’a kuon hung potdoh ding koncha ahitauve. Gotna chi 10 lah’a anukhah pen makat bekhorot – pengmasa ho thina bou chu vaat ah ahitai. Ahileh Egypt akuon ahung potdoh na ding’u lha – Nissan lha ahung lhun, chuche lha Rosh Khodesh ni chun P-thien in Moshe Rabbeinu chu lhathah chu anavetsah in, Mitzvat Kiddush Hakhodesh chu anapetai. 
Torah sung’a thucheng masapen “Bereshit” hilchetna apehna a Rashi Hakadosh in aseina ah Torah hi thupeh ho kisutna lekhabhu ahitoh kilhon’a hiche pasuk, tichu “hakhodesh hajeh lakhem rosh khodashim…” ahi kipan ding dol ah ahi. Ajehchu Mitzvat Kiddush Hakhodesh hi P-thien in Am Israel te heng’a thupeh anapeh holah’a amasapen ahi’n ahi. Hinlah khonung’a namdang-jatdang ho’n Am Israel techu “gucha-michom nahiuvin, migam hunam in nalah peh uve” ti’a ahin sei tieng uleh “Vannoi-leiset le asung’a jouse P-thien sem ahisoh kei in; aboncha ama’a ahitoh kilhon a anopna gam-gam chu aman adeilhen pen-pen ho apeh thei ahi” ti’a idonbut theina ding u ahi ti ahiye. 
Midrashim ho ivet leh Khazal ho’n aseinauva ma’aseh bereshit a kipat Egypt gam’a sohchanna a kuon Am Israel te ahung potdoh ding kuon chan uva chu chunglang Beit Din in “lha athah tai…” ti’a anaphondoh uva, lhathah chu anasuhthieng jiuva ahi. Hinlah hiche thupeh Kiddush Hakhodesh pa Am Israel te heng’a pehdoh ahi’a kuon noilang Beit Din in lha athah tai ti’a aphondoh’a, suhthiengna anei tokah chunglang Beit Din jieng in jong tha ima aneilou ah ahitai. Chutoh kilhon a Rosh Hashana ni’a P-thien in leiset mihem ho chungthu atan ding jieng jong noilang Beit Din a Am Israel te’n “Tishrei lha ahitai” ti’a ahin phondoh uva, lhathah/kumthah chu ahin suhthieng tieng uleh thutanna jong kipan ji ah ahibep e. Hijeh a chu tuchung Parasha ivet leh “hakhodesh hajeh lakhem”- hiche lha hi nang ho ding’a – ti’a kisun ah ahi. Tidan chu “lakhem” kiti thucheng in avetsah chu P-thien in Am Israel te heng’a “tu’a pat lhathah le thahlou nangho’a ahitai (nangho khut a kingam tina)” ti’a Moshe Rabbeinu heng’a asei ah ahi. 
Chuleh hiche Kiddush Hakhodesh pa toh kisai Halakha tamlou ve leuhen. Lhathah phondohna le suhthiengna chu Beit Din ho bou in tha anei ding’u, chujong leh alhompen’a mi 2 beh witness aum tei-tei ngai ding – tichu lha thah chu mi 2 beh in amu’a, Jerusalem khopi’a um Beit Din ho heng’a ahung sei tieng uleh bou lha athah tai ti’a phondohna um bep ding; lha khat sung’a chu alhom pen’a ni 29 beh um ding chuleh atam pen’a 30 khel umtheilou ding; kumkhat sung’a lha 12 um ding, hinlah kum ijat ham jouseh leh lha 1 kibelap ding (tichu lha 13 um ding tina, vetsahna a tukum jong lha 13 um)….chuleh adang dang…
 Langkhat a Jerusalem kisuhset a, Beit Din aumlou kalse Mitzvat Kiddush Khodesh pahi aumthei tapoi. Athalheng in Amoraim holah’a khat Hillel (amahi Hillel Hazaken ti’a kihe Hillel chu ahipo’n ahi) in calendar ahin gontoh pachu tuni nikho chan gei in akimangta’n ahi. 
Tukhang’a Kiddush Khodesh pa aumthei tahlou vang in lhathah toh kisai bolding poimo tah aum nalai e. Gemara Masechet Sanhedrin ivet leh Khazal ho’n aseinauva lha ahung thah’a pat akikhanlet tokah sung’a P-thien heng’a thangvahna sei ding ti ahi. Hichu adang hilou’a Kiddush Halevanah kisei ji pakhu ahiye. 
Hiche toh kisai’a Gemara Masechet Sanhedrin 42a mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve, “koi hileh lhathah thangvahna – kiddush Levana aphatcha sei’a chu Sh’china mai mu tobang ahi. Hiche hi hoi’a kuon kimudoh em itileh Kiddush Hakhodesh chungchang’a ‘hakhodesh hazeh’ ti’n akisun in, chuma bang chun Kiryat Yam Suf a jong ‘zeh Eli ve’anvehu’ ti’n akisun e”. Chuna ban’a chulai mun’a chu Abbaye in aseibena ah “Sh’china mai mu tobang” ahitoh kilhon a hiche thangvahna akisei tieng dinpum in akisei ji’n ahi. (Halakha lema’aseh a jong Kiddush Levanah isei tieng kiding ji ah ahi)
Harif in Ein Yaakov a hilchetna apehna ah hilaiya KHazal ho’n asei’u “Kiddush levanah sei’a chu P-thien sh’china mai mu tobang ahi” atiuhi “zeh” toh “zeh” teni gezera sava akoun ajildoh uva ahi ti ahi. (Torah drash pehna 13 midot holah’a khat chu hiche gezera shava hi ahiye).
Ahileh iti dan’a Birkat Kiddush Levana aphatcha sei’a chu P-thien Sh’china mai mu tobang’a kisei a ham? Chuna ban’a ipi atileh Egypt ahin dalhah kuoncha uva chu P-thien in hiche thupeh Kiddush Hakhodesh hi ahung peh khel-khel ah hintem?
Kushiya masapa hi Mefarshim tamtah in adong uvin, hilchetna jong tamtah apeuve. Hiche lah’a tamlou veleu hen. 
Maharsha in aseina ah Sh’china chu Eretz Israel bou’a Am Israel te heng’a hung kilah ji ah ahiye. Chuti ahileh Galut a ium phat uva Sh’china chu eiho masang’a ahung kilahna ji umlou tina ahitai. Hijieng jong leh lha ahung thah ji tieng hichun ipi avetsah em itileh P-thien in khonung tieng leh Am Israel te jouse galut a kuon eihin nungpui kit uva, agamthieng a ihin nungpui kit diu, chuche nikho tieng lechun P-thien sh’china chu imasang uva hung kilang kit ding avetsah ah ahiye. Chutoh kilhon a lha ahung thah’a, ahung kikhanglet sung’a khu Am Israel te’n Kiddush Halevanah isei tieng uleh khonung’a P-thien Sh’china ihin mu kit ding’u tobang ahiye ti ahi. 
Maharal Mi’Prague in Khidushei Aggadot a hiche toh kisai hin saotah asun in, eihon achomlam tah in seileuhen. Kiddush Levanah isei tieng asung’a khu itobang thangvahna kisei em itileh khonung tieng leh P-thien in lha jieng jong chu masang’a aloupina pa bang’a ahin semthah kit ding ti’n akisun e (Midrashei Khazal ho’a kisei bang’a Lha in P-thien heng’a complain anabol jeh a suhneo a um ah ahi). Chuni nikho tieng lechun lha jieng jong abul tiel’a P-thien in asem bang’a um kit ding ah ahitai. Tutadi a vang lha chu ahung thah tieng khang-khang’a, ni ijat ham jou leh nung khehsuh kit ji ah ahiye. Hiche lha hina pahi mihem hina tobang ahi’n, Mihem jong ahat phat um’a, akhehsuh phat um kit ji ah ahi. 
Maharal Mi’Prague in aseibena ah Kiddush Levana aphatcha seipa bep hilou’a, “kaballat pnei ha’shkhina”- Sh’china mai mu/lamto - toh kitekah thildang ijat ham aum e. CHulah’a khat chu ipi ham itileh, Gemara Masechet Shabbat Daf 127a mun a kisun bang’a “kaballat orkhim” – jin-le-leng lamdot jong ahiye. Mihem kiti chu “betzelem Elokim” a kisem ahitoh kilhon a Jin-le-leng lamto, ahilou leh maithah galamto kiti chu Sh’china mai lamto tobang ahi. Chuma bang’a lha athi’a ahung thah kit tieng maithah tobang ahi’n, hichu ilamto uva  P-thien ithangvah uva ahileh Sh’china mai kilamto tobang ahiye. Chubep hilou’a khonung tieng P-thien in lha chu abultiel’a aloupina pa bang’a ahin suhthah kit ding, chuma bang’a Am Israel te kom’a jong P-thien loupina Sh’china chu avel’a hung kilah kit ding ahi. Chutoh kilhon a tu-le-tu dinmun a Kiddush Levana aphatcha a kisei chu Sh’china mai kimu tobang ahitai.
Ahileh tu’n i-kushiya u anina pa chu veleuhen. Ipi ding’a Egypt gam’a kuon hungdoh ding kuoncha, akoi jouse Egypt dalha’a akisahboi cheng pettah uva chu P-thien in hiche Kiddush Hakhodesh pahi ahung peh khel-khel a ham? Hun-le-phat alemchang jep adang umlou ah hintem? 
Achomlam pen’a sei ding’a Kut ho jouse hi hiche Kiddush Hakhodesh ahi kingam ah ahiuve. Pesach hihen, Shavuot hihen, Yom Kippur hihen, Succot ipi kut hitaleh lhathah dungjui’a kimang ah ahisoh kei uve. Tekahna a hiche nikho hi’n lha athah tai ti Beit Din ahin phondoh a ahileh chuche nikho a pat a chu kisim a, Nissah lha bang ahileh lha hung thah jou ni 15 ni chu Pessach ni masapen hi ah ahi. Ahileh tu’a hi Am Israel te Egypt a kuon hungdoh diu ahitath toh kilhon a Kut ho hung kimang pan ding ahita’n, chuna ban’a Egypt gam jieng’a jong chu ahungdoh jiu jaan’a Pesach Mitzryaim pachu amanngai  diuva ahinalaiye. Chuti ahileh Pesach manna ding’a chu lhathah nikho hetlou hungpoimo ahitah toh kilhon a P-thien in hiche Mitzvat Kiddush Hakhodesh hi ahin peh ah ahitai. 
Langkhat a hiche a kuon a hi mussar heskel – kihilna thei thil loupitah mai mudoh thei aum in ahi. 
Rabbi Shimshon Rafael Hirsh in Mitzvat Kiddush Hakhodesh toh kisai in hitin dohna asem e: Khakhamim ho’n lha chu itih a thi’a, itih tieng thah kit ji em ti akhut dan ahetlou uva ahipoi. Masechet Rosh Hashana ivet leh lha athah tai ti’a Beit Din ho heng’a hettohsah a hung pang ji Witness hochu athusei’u jou ham, tah ham ti phatecha kholchilna kinei ji ah ahinalaiye (Khakhamim ho’n lhath le lhathah khotdoh ji ahetsau ahijeh a jou le tah chu ahetthei uva ahi). Chuti ahileh iti dan’a lhathah phondohna ding leh suhthiengna ding’a chu alhompen a mi 2 beh in amittah a amukhel-khel u ngai a ham? Lhathi phat le lhathah phat ho chu Khakhamim ho’n akhut uva, ahetdoh thei u ahileh witness umlou hiel’a calculation dungjui’a chu phondoh a pha hijieng lou ham?  
Rabbi Shimshon Rafael Hirsh in aseina ah ajehchu Mitzvat Kiddush Halevana hin thildang hilou’a phatseh a eima-le-eima kikholchil jing ding ti ihung hil nuom jeh’u ahi ati. Thil kiti chu mihem in iti kigel ji em, ima jouse ahiding dol’a angei bang’a machal jing le che jing bang’a kikoi ah ahi. Lha jieng jong chu ni 29 ahilouleh ni 30 jouseh leh angeina bang’a thah jing dan’a kigel ah ahi. Chutobang lunggel akinei jeh chun ikim-ivel a thilsoh ho khol’a, eima ding’a kihilna thei thilthah um inte ti koima’n akidon ji tapoi. Hitobang hina pachu adang hilou’a Egypt lengpa Paro hina chu ahiye. P-thien in Egypt gamsung’a thilkidang tamtah abol nung jieng jong chun alunggel ima akhelpo’n, thil hochu angeina bang’a soh in agel in, chutichun achaina gei in Israel chate chu ahin nungdel peh in, a-sepoy tamtah toh twipi-san mun a chun agachomlut peh nalaiye. Hiche ho jouse chu adang hilou’a Paro chun khatvei jieng jong kikholchilna phatecha aneilou jeh ahi’n ahi. 
Rabbi Shimshon Rafael Hirsh in aseina ah Mitzvat Kiddush Hakhodesh pa hin adang hilou’a hiche Paro hina toh kikaldel (opposite) – hitbonenut pachu apoimo dan ihung hil uva ahi. Henge, lhathi le lhathah chu mihem in calculate bol’a kholdoh thei ahinai. Chuleh hiche chu Khakhamim ho’n ahei uva ahipoi. Hinlah alhompen’a witness mi 2 beh, lhathah amittah a mu aum angai tei najeh chu adang hilou’a lha athah tai ti’a akimu tieng eima-le-eima kigel ding, lha athah tah leh kahinkho a ipi thilthah ngaicha am, tahsa le lhagao lang’a ipi akivaat um a, ipi kasemthah thei um am, thilpha itobang kabol a ka-hinkho a machalna um thei ding ham tiho kikholchilna nei ding ngai ah ahiye. Lhathah kiti chu mihem atamjo ding’a angeina bang’a lha kipei-pei a hung thah kit mai-mai himaithei ah ahi, hinlah Juda te ding’a hiche lhathah nikho hochu apoimona tamtah um ah ahi. Lhathah nikho chun Kut nikho ho itih a chu ding uva ham ti ihung hetsah uva ahinalaiye. Chuma bang’a hiche a kuon jildoh ding chu hinkho jong angeina bang’a moh machal jing’a, phat-le-nikho jong ahiding dol’a moh chejing ahilou dan geldoh jing ding ti ahi.   
Chuti ahijeh a Paro hina toh kikaldel vetsah Mitzvat Kiddush Hakhodesh pachu Egypt ahin dalhah ding kuon cha uva P-thien in Moshe Rabbeinu ahung peh khel-khel ah ahi.
SHABBATH SHALOM LEKULAM