Friday, April 29, 2022

Parashat Kedoshim 5782

 KEDOSHIM, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim


 וָאהַבְָתּ לְרﬠֲךָ כָּמוֹךָ אֲנִי יְהוָהְ

Ve’ahavata lere’akha kamokha, ani Ad-nai…

(Nangma nakingailut bang in naheng-nakom jong ngailu’n; Keima Pakai chu kahi …)  ~ Vayirka 19:18~ Masechet Pesachim Perek 10, Mishna 5


Rashi in Sifra (Torat Kohanim ti’a jong kihe Midrash jat khat) lekhabu klal gadol ba’Torah. 
Rabbi Akiva thusei hi ipi kiseina ham itileh thil kiti jouse’n Klal, tichu chena-lhuongpi “Rules and Regulation/Principle” anei bang’a Torah in jong Klal anei in. Chuche Klal chu hiche pasuk a kisei “Nangma nakingailut bang in naheng-nakom jong ngailu’n” tipa hi ahiye. 
 Hiche pasuk pa poimo dan le loupi dan chu Hillel le Giur bolnom Goy pa thusim (akoi jousen ijahkhah soh kei diu) a kuon jong mudoh thei in aum e. 
Gemara Masechet Shabbat 31a mun’a hitin akisun e:
 Nikhat Giur bolnom Goy pasal khat Shammai heng ah ahung 
in, ajah ah “kakeng lang khat bou’a kadin sung’a Torah pumpi kajilchai theina ding in Giur nei bol in…” ti’n ahung sei e.
Goy pa thusei ajah chun, koi Giur bol malah, Shammai chun akom a pat anadaldoh in ahi. 
Chu’in chuche Goy pa machu Hillel kom ah ahung in. Shammai heng’a asei tobang ma chun ajah ah ahung sei in ahileh Hillel in jong Giur abol in, aheng’ah hitin asei e “Mi’n nachung’a abol ding’a nadeilou thil chu nang in midang chung’a bol hih in -  Hiche hi Torah pumpi ahi’n, adang ho jouse ahilchetna ahibou e. Tu’n che’n lang Torah gajil in…”
Hilaiya Hillel in Giur hung bol Goy pa kom a asei hi imadang hilou’a tuchung Parasha a kisun pasuk pa hilchetna ahibou e. Ajehchu tuchung I Parasha uva kisun pasuk pahi ivet leh apao kimandan hetthiem hahsa tah khat mudoh thei um ah ahi. Hichu ipi ham itileh ipi ding’a Torah in “Ve’ahavata eth re’akha” tilou a “ve’ahavta lere’akha” joh ati ahidem? 
Ivrit pao thothei jouse’n ihetsohkei ding uchu thilkhat idei ham, ahilou leh mikhat kom a kahin lungset e iti ding leh Ivrith a isei tieng “Ani ohev eth jeh” (hiche hi kadei e), ahilou leh “Ani ohev otkha/otakh” (Kahin lungset e)  ti’a kisei ji ah ahi. Koiman “Ani ohev lejeh”/”Ani ohev lekha” ti’a asei lou hiel ah ahi. Ajehchu hiti’a chu isei kalse “Hiche hi kadei e”/”Kahin lungset e...” ti khel a “Hiche hi kahin deipeh e…” ( Ani ohev lekha…) ahilouleh “Nang a ding in hiche hi kalungset e” (Ani ohev lekha) tijoh soh a ahi.
Hinlah hetding chu hilai pasuk hi Torah in asutkhel, ahilouleh paocheng pahi amankhel hilou hiel ah ahi. Hillel in asei bang’a hilaiya hi Torah in “Klal gadol” – chena-lhuongpi poimotah khat ihung hil kigot joh uva ahijoi. Hichu ipi ham itileh “eima ikilungset bang’a iti iheng-ikom jong akilungset thei dem?” ti pa ahiye.
Ahileh iheng-ikom chu eima ikilungset bang’a iti kilungset thei in tem? Adonbutna chu “Veahavata lere’akha, kamokha” a um ah ahi. Hichu ipi ham iti leh “Nangma ding’a thilpha-thilhoi bouseh nadei bang chun naloi-naguol, naheng-nakom ding in jong dei peh in” ti ahiye. 
Mihem in eima le eima ikilungset le ikingailut bang’a midang khat moh ngailut jieng ding chu thil bailam hilou hiel ah ahi. Hinlah hahsa lheh jong leh hichu ahitheimona aumpoi. I pasuk uvin asei chu ahileh eima chan ding’a thilpha-thilhoi bouseh idei bang’a midang ding’a jong thilpha-thilhoi bouseh ihin dei peh thei tieng achung uva jong ngailutna hung kinei thei ji ah ahiye. Hillel in Giur bol kigo Goy pa kom a asei jong chu hichet chu ahi. 
Langkhat a ipi atileh Rabbi Akiva in hiche “ve’ahavta lere’akha kamokha” hi Torah a ding’a chena-lhuongpi poimo pen tobang a asei a, chuleh Hillel in “hiche hi Torah pumpi ahi’n; adang jouse khu hichepa hilchetna ahibou e…” ti’a asei lhon ah hintem? Chuleh Hillel in “Hiche hi Torah pumpi ahi…” ti’a asei a ahitah leh ipi ding’a “tu’n che’n lang, Torah gajil in…” ti asei kit ah hintem? Goy pa akeng khat bou a adin pet a Torah pumpi aseipeh a ahitah leh ipi jil be ding um nalai em?
Hilaiya I “Kushiyot” hou toh kisai hilchetna tamtah um jong leh Rabbi Elazar Lau in alekhabu sut “Sama Dekhayei” a hilchetna hoitah, eiho ding’a kihilna phatah khat ape’n. Hitoh kilhon chun ama hilchetna pa pansan in eiho’n jong I kushiyot hou lhaplhahna nei kigo uhite.
Tukhang ti dau te, aitih laiya kipat mikhat in Torah sung’a kisun Mitzvot jouse akimkeiya asuhbulhit ding dan lampi umlou ah ahi. Mikhat chu Tzaddik lheh ta’n ti’n Mitzvot jouse akim kei’a kasuhbulhit ding ahi tijong leh thil hithei lou ah ahiye. Ajehchu Mitzvot inei hou hi Kohen hobou in asuhbulhit thei um, Beith Hamikdash ading lai bou’a suhbulhit thei um, Eretz Israel bou’a suhbulhit thei um kit…hiti’a chu a “list” saotah um ah ahi. Tekahna a, hetbailam pen ding in kisei leh “Mitzvat Pidiyon Haben” bang chu chapa peng masa “Bekhor” neilou ho ding’a asuhbulhit ji umlou ah ahimai e. 
Hinlah langkhat ah Khakhamim ho’n eihilnauva kuon mudoh thei chu Mitzvot jouse suhbulhit di dan lampi 3 um ah ahi. Hiche hochu…
#1. Kingailutna le chamna a kuon Mitzvot jouse suhbulhit thei ah ahi. Kingailutna le Chamna aum tieng Am Israel pumpi chu “tahsa khat” hiji uva; mikhat in amachangseh in Mitzvah jouse subulhit thei tahih jong leh Am Israel jouse chu tahsa khat ahung hitieng Mitzvot jouse aboncha asuhbulhit thei ji uva ahitai. (Kol Israel arevim jeh le jeh kiti ma bang’a kingailutna le chamna akuon kipumkhatna chun akoi jouse Mitzvot bol hochu khat a ahin gopkhom ji ahi. Nang in nabol theilou Mitzvah khat chu midang khat in anabol thei tei ding ahi’n, hiti’a chu khat le khat “mashlim” kikibol tu ah ahiye.) 
#2. Torah jil le sim a kuon. Beith Hamikdash kisuhset kalse pumgo thilto ho tothei ahitapoi. Hijieng jong leh Khazal ho’n aseinauva Mikhat chun Torah asim a, Korbanot toh kisai daan-le-moul ho asim/ajil a ahileh amachun pumgo thilto atuo toh thakhat a kisim ah ahiye. Chutobang ma’a Torah isim a kuon itahsa tah’a isuhbulhit theilou Mitzvot hochu isuhbulhit toh thakhat a kisim ah ahi. (KHazal ho’n Gemara sung’a hiche toh kisai mun tamtah a asei uve…tekahna Mikhat chun cha nei tahih jong leh midang ho cha hochu Torah ahil a ahileh a “students” hochu amacha bang a kisim ah ahi. Torah in “Veshinantam levaneikha” ti’a asei a, mipa jouse’n achateu pasal ho Torah ahil ding u ti thupeh apeh chu ama’n cha aneilou vang’a midang cha ho ahil a kuon asuhbulhit ah ahiye akiti…)
#3. “Gilgul” , tichu pengkuon a kipat. 613 Mitzvot jouse suhbulhit na thei lampi khat kit chu ahileh “gilgul” akuon ahi. Tu-le-tu a nangma “gilgul” pahin Israel in napeng ta’n, Kohen ho bouseh in asuhbulhit thei MItzvot ho nasubulhit thei tapoi. P-thien in avel’a nahin penkuon sah kit’a, chuphat tieng chuleh Kohen innsung a nahung pen’a, na “gilgul” masa’a nasuhbulhit theilou Mitzvot hochu nasuhbulhit thei ding a ahita’n ahi. Hiti’a chu P-thien in na “gilgul” jouse a Mitzvot hochu ahingopkhom a, 613 Mitzvot jouse chu nasuhbulhit thei ding ah ahiye.
Rabbi Elazar Lau in chung’a isei u thil chi 3 ho pansan chun hitin asei e: Giur bol Goy pa’n Hillel kom a “kakeng khat bouseh a kadin pet a Torah pumpi neihil in….” ati chu thil imadang aseina ahipo’n, hiche ka “Gilgul” pa bouseh (regel akhat – keng khat atichu gilgul pa aseina) a hin ipi bol leng Torah a kisun Mitzvot jouse kasubulhit thei dem, nei hil in ati ahiye. 
Hillel in adonbutna chu ahileh “Veahavta lere’akha kamokha” – nangma le na Yehudi chan khompi jouse kikah a kingailutna le chamna aum a ahileh, chu’a kuon a chu Yehudi dang jouse toh tahsa khat a nakisim khom tha ding; chutieng Mitzvot jouse chu nabon uva suhbulhit khom diuva ahi. 
Hiche jeh ahi Rabbi Akiva in “Veahavta lere’akha kamokha” hi  Torah a chena-lhuongpi lah’a apoimo pen a asei a, chuleh Hillel in “Torah” pumpi ahe atilona pen. Ajehchu hiche hi Torah a ding’a a Klal poimotah ahina ban’a ama akuon a Torah pumpi suhbulhit a umthei ah ahi.
Langkhat ah Hillel in Giur hin bol Goy pa jah’a chun hitin aseibe kit e,”tu’n che’n lang Torah gajil in…”.
I-heng-ikom ngailut ding chu Torah pumpi ahi’a, hichu ahil a ahitah leh ipi ding’a Torah agajil be ding’a asol a ham? Rabbi Elazar Lau in aseina ah ajehchu kingailutna le chamna jaal in Israel jouse chu tahsa khat in kisim tahen lang, hiche a kuon a chu Mitzvot jouse suhbulhit thei hijong leh phat hung che ding, nikho khat tieng, tichu Beith Hamikdash hung dinlou nung tieng itahsa tah’a suhbulhit theilou ding Mitzvah tamtah hung um ding ah ahitai. Chuni tieng chu hiche “kingailutna le chamna” pa toh “Talmud Torah” – Torah jil – teni a kuon a hi Mitzvot jouse kisubulhit thei thou thou nalai ding ah ahiye ti eihil nuom jeh u ahi. (Hetding chu Hillel khang a chu Beith Hamikdash ana ding nalai ah ahi. Hijong leh Hillel chun ahung lhung ding thil amumasat a, Giur bol pa jah’a asei chu akoi jouse ding’a asei ah ahiye.)
Tukhang’a hi Mitzvot jouse eima tahsa tah’a suhbulhit thei ahitapoi; Am Israel pumpi chu tahsa khat hijong leh Beith Hamikdash a bol ding Mitzvot ho suhbulhit thei hilou ah ahitauve. Hijieng jong leh Torah isim uva, Torah a ikidii jing uva ahileh Mitzvot jouse chu suhbulhit thei hinalai ah ahiuve. 
Langkhat a akoi jouse’n Torah chu phatseh in akisimthei chuom po’n; chuti ahileh Torah sim jing theilou ho chu ipi iti tadiu vem?  Rabbi Akiva le Hillel in asei “Ngailutna le Chamna” pa chu aum pou leh Am Israel pumpi chu tahsa khat hiuva; phatseh a Torah sim jing ho Torah sim pachu adang ho’n jong isim tobang uva P-thien in eisaan peh uva ahiye. Hiti’a chu Mitzvot jouse jong suhbulhit thei a umjing nalai ah ahi.
Eiho jouse’n jong Mitzvat aboncha isuhbulhit theina ding uvin P-thien in phatthei eiboh uhen lang; ilah uva kingailutna le chamna in vai ahin hom a, chuleh akoi jouse’n phatseh a Torah isim jing theina ding uvin in P-thien in hetna le chihna chuleh phattheina eipe tauhen. 
SHABBATH SHALOM LEKULAM

Friday, April 15, 2022

Pessakh 5782

By Yossi Lhungdim

 
PESACH, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

רַבָּן גַּמְלִיאֵל הָיָה אוֹמֵר: כָּל שֶׁלֹּא אָמַר שְׁלשָׁה דְּבָרִים אֵלּוּ בַּפֶּסַח, לא יָצָא יְדֵי חוֹבָתוֹ, וְאֵלּוּ הֵן: פֶּסַח, מַצָּה, וּמָרוֹר

Rabban Gamliel haya omer: Kol shelo amar shelosha devarim ellu bapesach, lo yatza yedei khovato, ve’ellu hen – Pesach, Matza Umaror…

(Rabban Gamliel in hitin anasei ji’e: Koi hileh Pesach tieng hiche thil 3 ho seilou’a chun thupeh asubulhit pouve. Chuleh hiche thil 3 hochu – Pesach, Matza le’Maror …)

~ Masechet Pesachim Perek 10, Mishna 5


Hilai’a Rabban Gamliel thusei hi Hagaddah bu’a jong akisun in, Pesach jaan seder tieng jong leh akisim ji’n ahi. Chuleh Rabban Gamliel thusei hi ipi kiseina ham itileh mefarshei Mishna ho’n aseinauva “hiche thil 3 – Pesach, Matza le Maror hohi ipi kiseina ahi hilchet ding” ti ahi (Bertenura, Tosfot Yom Tov le adang-dang ho ve’n). Chukit leh “lo yatza yedei khovato” – thupeh suhbulhit lou – kiti hi leil seder pa asuhbulhit lou tina ahidehpo’n, hinlah Mitzvah chu ahiding bang in, tichu ahoithei pen in asubulhit poi tina ahijo’n ahi.  

Rambam in hiche Mishna ahilchetna ivet leh “Halakha ke’Rabban Gamliel” – Halakha chu Rabban Gamliel tobang ahi ti’n asei e. Chutoh kilhon chun Hagaddah bu chu aban isimbe leh Pesach, Matza le Maror ho hilchetna akisun pei in ahi. 

Pesach hilchetna ahileh Egypt gam’a chapa peng masaho anatha’a P-thien in Israel chate inn ho anachopkan (Hebrew a chopkan chu “pasakh” kit ahi) kiseina ahi’n; Matza ahileh Egypt ahin dalhah uva chu kinocheng’a hung potdoh uva ahitoh kilhon in aneh ding’u changlhah jieng jong anapom ma’n tapo’n – hiche kinocheng’a ahung doh u geldohna ahi. Maror ahileh Egypt gam’a soh-le-sal a anaum lai uva natoh hahsa le hesoh-genthei anathoh hou geldohna ahikit e. 

Ahileh hilai’a lungdon umtah khat chu ipi atileh Rabban Gamliel in hiche thil 3 ho khel-khel hi atumbeleh a hilchet angai dan ahung sei a hintem? Pesach jaan seder tieng hiche thil 3 ho bep hilou’a Mitzvah dang tamtah jong um a hilou ham? 

Sefer Barukh She’amar al Hagaddah Shel Pesach in hiche ithudoh uhi adong in hiti’n adonbut e. Masechet Berachot Daf 13b mun ivet leh Khazal ho kikah a makhloket aum in, khenkhat in “Mitzvot tzrikhot kavannah” – Mitzvah ho suhbulhitna ding’a Kavannah angai tei-tei e atiuvin, khenkhat in ahileh Mitzvot suhbulhitna ding’a Kavannah angaipoi atiuve. Rabban Gamliel in ahileh “Mitzvot tzrikhot kavannah” tiho ngaidan dungjui’a psak halakha apeh a ahiye. Chuleh kavannah peh ding iti tieng ipi kiseina ham itileh “Mitzvah kibol chu ipi jeh’a kibol a ipi vetsah ham ti phatecha gel’a, het ding”, chuche lunggel pum’a Mitzvah chu suhbulhit ding ti ahi. Chutoh kilhon a hiche Mitzvah 3 – Pesach, Matza le Maror hohi kavannah nei pum’a boltei ngai’a, ahilchetna hou jong peh ding ti’a Rabban Gamliel in ihung hil uva ahiye. (hetding chu Pesach, Matza le Maror hohi Beith Hamikdash anadin lai’a Khag Pesach toh kisai’a Torah a kuon thupeh poimo cheh ho ahiuve. Tulai’a Beith Hamikdash aum tahlou toh kilhon in Korban Pesach akitoh thei tapo’n, chuleh Maror ineh jieng u jong Derabannan ahita’n ahi. Rabban Gamliel in asei chu adang ahipo’n hiche Mitzvot De’oraitah hohi suhbulhitna ding’a kavannah ngai’a ahitoh kilhon a phatecha hilchet ding ti ahiye. )

 

Langkhat a hilai’a Rabban Gamliel in asei thil 3 ho seder pahi ivet leh amasapen a Pesach, aban a Matza hi’a, chuleh achaina’a Maror hi a ahi. Hiche seder pahi ivet’a ahileh kidang tah chu Maror chu achaina in apang in ahiye. Pesach in makat bekhorot a P-thien in ipu-ipa teu inn akalchuh chu avetsah a, chuna ban’a Matza chun kinocheng’a Egypt ahin dalhah u avetsah’a ahitah leh Egypt gam’a sohchan lai’a thohgimnaho leh hahsat-gentheina ho vetsah Maror chu anukhah pen hilou’a amasapen a pang ding dol’a hilou ham? Chuti ahileh ipi ding’a Rabban Gamliel in Maror hi anukhah pen’a ahin pansah a hitan tem? 

Hiche kushiya hi Hagaddah bu hilchetna pe Mefarshim jousen adoh u tithei ahi. Chuleh ama-ama hetdan dungjui in ta’am – ajeh jong apeuvin; seithei tamtah um jong leh tamlou veuhite. 

Sefer Efod Bad al Hagaddah shel Pesach in ahileh hitin hilchetna ape e. Kohelet 7:14 a hitin akisun e,”beyom tova heyeh betov, uveyom ra’ah re’eh gam eth zeh leumat zeh asa ha’Elokim..”(Kipana le hamphatna hung lhun nikho tieng kipah thanom in lang, hamsetna nikho tieng leh geldoh in – hiche hihen, khuche hitaleh ani-ni a P-thien sem ahi). Pesach le Matza teni hin chamlhatna le huh-hingna avetsah a ahi’n, langkaht a Maror hin sohchanna chu avetsah a ahiye. Chuti ahileh a seder dungjui’a Maror chu masa ding dol a ahi. Hinlah Rabban Gamliel in Maror anukhah a ahin pansahna jeh hi adang ahipo’n, Shlomo Lengpa’n Kohelet lekhabu a asei bang’a kipana nikhoho tieng kipana le thanopna pa chu ahithei chan’a tamsah ding ti jaal ahi. Pesach toh Matza teni hi’n Am Israel te chung’a P-thien in ichan’a khotona le ngailutna anei em ti ahung vetsah’a ahitoh kilhon a potdoh thusim isei tieng hiche kipana teni’a chu ipat’a ahileh kipana jong chu kibe jieng a ahi. 

Efod Bad in aseina a potdoh thusim kisei hi “vehigadta lebinkha” – tichu cha-le-nao teho kom’a potdoh thusim sei’a, chuta chu akhang-akhang a akoi jouse “Egypt gam’a sohchanna a kuon eimatah jong potdoh bang’a kigel ding” ti ahitoh kilhon a thupha le kipana, chamlhatna le huh-hingna vetsah Pesach le Matza a chu kipan a ahiye. Chapang ho heng’a sei ding ti ahitoh kilhon a hesoh-genthei vetsah Maror a chun kipan taleh akipanau le athanopnau kisudai bep ding a ahi. Pesach hin avetsah pipen chu chamlhatna ahitoh kilhon a chamlhatna le huh-hingna vetsah Pesach le Matza a chu kipan a, Maror chu kinukhahsah a ahi ti ahiye.

Langkhat a Rabbi Yekhezkel Landau, Baal Sefer Noda Biyhuda in Perushim al Shas asutna lekhabu Tzalakh a chun hiche i-kushiya u toh kisai hilchetna hoitah khat ihung hil uve. 

Gemara Masechet Pesachim Daf 116b mun a Hatzalakh in hitin dohna asem e: Brith Bein Habeitarim a chun P-thien in Avraham Avinu heng’a nason-napah ho ahetkhahlounau gam’a soh-le-sal a kum 400 gataang diu ahi ti’n aseipeh e. Chuti ahileh iti dan a ipu-ipa tehou chu Egypt gam’a kum 210 soh agatan jou uva hung doh thei uva hintem? 

Hiche thudoh donbutna chu Hatzalakh in Midrash Shemot Rabbah pansan in hitin ape e. KHazal ho’n Midrash a aseinauva kum 400 hiding chu kum 210 jou’a iti chamlhatna amu uva hungdoh thei uva ham itileh ajehchu ahahsat gentheinau asaan vaal tah toh kilhon a asohchonna phat u jong chu bulhing a ahitai. Tidan chu kum 400 sohchanna phat sung’a atohdoh ding dol u P-thien in agonsa hochu kum 210 sung’a chu achai uva ahita’n, chuphat a chu kum 400 lhing hih lai jong leh hung doh uva ahita’n ahi. 

Iti dan in em? Khazal ho’n Midrash a aseinauva Am Israel te hesoh-gentheina asaan dan chu sun-le-jaan khentum umlou in Egypt ho’n naham ahin tohsah tauvin. Chuna ban’a Israel numei ho’n nao khatvei nei’a 6 jen tah anei uva, achuti pun u jong chu ahung kikhan let-let uleh soh in apang lei kit jiuvin ahi. Chuta sun-le-jaan umlou a mi tamtah in hesoh-genthei thoh a, hahsatah a sohna ahin toh u toh kilhon a sohchanna jong chu aphat lhing lou’a kichai a ahitai.  Chuti ahileh Maror – hesoh-gentheina chun geula – huh-hingna le chamlhatna chu ahin lhut tina ahi.

Rabban Gamliel in Pesach, Matza le Maror ti’a ahin guol jong chu, tu’n veleuhen hetthiem ahahsa tapoi. Maror chu hesoh-gentheina pa bouseh dan’a ilah a ahileh Rabban Gamliel in seder ahin sem chu hetthiem hahsa’a, amasa ding nukhah sah dan’a che a ahi. Hinlah hiche Maror chun chamlhatna chu ahin kaina a, hiche maror jaal’a chu Egypt sohchanna a kuon ihung potdoh bai joh u ahidan ihet tieng ima jouse akicheh ji tai.

Harav Barukh Rosenblum in Hagaddah toh kisai’a lekhabu asut Neyimot Yomeru a iti asei em, “Pesach, Matza U’Maror” kiti chun “maror hu khelek meha’geulah” ti avetsah a ahi. Gemara Masechet Niddah 31a mun a Khazal ho’n hitin asei uve: Loicha ni, sumkolvei-mi (businessman) aum lhon e. Nikhat sumkolvei ding’a apotdoh lhonna a khatpa hi ling in atahsa ahin sun kha ta’n, malam juon thei talou in akinung le tai. Chupet chun alunghang vaal in aphun in sapset thei chan asam se’in, ahang jah-jah jieng e. Nikho ijat ham khat jou in hiti’n thu aja’n, agolpa touna long chu twipi lah’a akhelut e ti miho’n asei peh uve. Hichun amajong akipah vaal in, chuche ling in asut jeh’a sohcha ahi ti ahetthiem phat chun P-thien heng’a kipathu achuti sei in ahi.

Khazal ho’n aseinauva hiche mashal kisei  adiang ahipo’n Yishayahu 12:1 a kisun “Veamarta bayom hahu odekha H’ ki anafta bi, yashov apekha utnakhameni” (Chuche nikho tieng hitahi nasei ding ahi: kachung’a nalung ahan vang in najah’a kipathu kasei e P-thien; nalunghan nakilesah in neilhamon e) kiseina ahiye.

Ahileh hilai’a Khazal ho’n Mashal aseinauva sumkolveipa, ling in asutkhah pahi ipi jeh’a abul tiel’a chu phun a, sapset thei chan asap set a hintem? Ajehchu thil hochu aboncha amukim lou lai a, ling in asut chu ama ding’a thilpha ahilam ahetlou lai jeh ahiye. Hinlah khonung’a thil jouse chu bulhingsel’a ahin mu thei’a, thilsoh jouse P-thien in ama phatna ding’a abol a ahi ahin hetphat a chu koi phun malah, ngah ji helou a kipathu asei a ahitai. 

Neyimot Yomeru in aseina a Maror itiu jong chu chutima ahi. Egypt gam’a hesoh-gentheina le hahsatna ho sangtah’a inathoh hou jong chu khonung’a ivet uva ahileh hiche chun chamlhatna pa chu ahin kainai a, chuche hahsat gentheina ho jaal a kum 400 sohchang ding te chu kum 210 jou’a P-thien in Egypt gam’a kon ihin puidoh uva ahi. Chutoh kilhon a Maror jong chu achaina’a kipansah a ahiye. Ajechu Pesach, Matza le Maror ho’se chun abon uva chamlhatna avetsah uva ahisoh kei e.        

KHAG PESACH KASHER VESAMEAKH USHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, April 8, 2022

Parashat Metzora 5782

Yossi Lhungdim

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְנָתַתִּי נֶגַע צָרַעַת בְּבֵית אֶרֶץ אֲחֻזַּתְכֶם

Venatati nega tzara’at beveith eretz akhujatkhem…

(chule aluo diu gam’a a-inn uva chu tzara’at natna kapeh ding …)

~ Vayikra 14:34



Tzara’at natna iti leh ihetsa ma bang uva Lashon Hara sei jeh’a hung lhung gotna ahiye. Langkhat a Khazal ho’n aseinauva mihem khat chun Lashon Hara asei’a ahitah leh tzara’at hi thakhat a achung’a hung chulei’a ahipoi. Amasapen a a-inn bang ho’a hung kilang masa’a, kisemphatna ima aneilou’a ahileh asil-achen ho chung’a hung kichuon a; chu’a jong chu kisihna le kisemphatna ima aneilou lai’a ahitah leh achaina tieng atahsa chung’a hung chu ji a ahita’n ahi. 

P-thien mikhotona aletdan chu aphamo ho jieng jong agot masang’a akisemphatna ding’u phat-lemchang ape ji’n, chujong leh atahsa chung uva gotna amoh peh masat ji po’n ahi. Chubep hilou’a KHazal ho’n aseinauva atahsa chung’a Nega Tzara’at hung lhung jieng jong hi gotna dan a isei vang uva P-thien mikhotona hithou-thou a ahi atiuve. Iti dan in em?

Parasha masapa, Parashat Tazria ivet leh hitin akisun e: vehaya be’or besaro lenega tzara’at (Vayikra 13:2). Langkhat a Khazal ho’n aseinauva hoilai mun hileh “vehaya thucheng akiman leh kipana/thilpha avetsah a; vayihi thucheng ahung kiman le thilse/thilphalou avetsah a ahi” ti ahi. Chuti ahileh, Rabbeinu Alshich Hakadosh in hilai pasuk toh kisai hin hitin kushiya adong e: Ipi atileh tzara’at chungchang’a chu Torah in “vehaya be’or besaro…” ti’a asut a ham? “vehaya” kiti chun kipana thei thupha/thilpha avetsah leh hilai’a nega tzara’at toh kisai’a hi ipi kipana thei thupha/thilpha um a Torah in “vehaya” thucheng ahin man hintem? 

Alshich Hakadosh in aseina a chutilom a lungdonna ding ima aumpoi ati. Ajehchu tzara’at natna hi lhagao lang toh kisai natna ahi’n, tahsa lhahsamna le veisetna a kuon dammona ahipoi. Chubep hilou’a P-thien khotona a kuon ahijo’n ahi. 

Ahileh iti dan a Alshich Hakadosh in hitachu asei hintem? Pirkei Avot Perek 4, Mishna 11 mun a khazal ho’n hitin asei uve,”ha’ose mitzvah akhat, koneh lo praklit ekhad; veha’over aveira akhat koneh lo katagor ekhad”. Tichu mikhat in Mitzvah khat asuhbulhit a ahitah leh chunglang Beit Din a khu amalang’a pang ding vantil khat akisemdoh a, hinlah Aveira khat aboldoh kalse vang ama hehse a pang ding vantil khat akisemdoh a ahiye. 

Ashich Hakadosh in aseina a Lashon Hara sei’a jong chun chunglang Beit Din a aphatmona ho sei jing ding le hehse jing ding vantil “katagor” akisem doh a ahitai (lashon hara atam sei laise katagor tamtah akisembe jing ding tina ahinalaiye). Ahileh hitobang vantil “katagor” hochu ipi ibol’a ahileh suhmang thei ahidiuvem? Tshuva inei’a ikisemthah tieng chuche vantil hochu vantil pha a kiheidoh jiuva ahita’n ahi. Chutoh kilhon a lashon hara sei’a chu Tzara’at ahung vei tieng ngahmun polang’a achangseh’a kikoi ji a; chulai mun a chu phatecha kheshbon nefesh ahin nei ding; asuhkhel-abolkhel naho ahin kihetdoh a kisihna ahin nei tieng anatna jong chu bei’a, chuta chu athien tieng avel’a ngahmun sung’a chu hung nungkile thei pan bep a ahiye. 

Chuti ahileh nega tzara’at kiti chu chunglang’a kuon a “kisempha’n…” ti’a hetsahna hung kinei tina ahi’n, chuleh chu’a kuon a chu mikhat in lashon hara asei jeh’a vantil phalou akisemdoh hochu asuhmang thei tina ahi. Chuti ahileh tzara’at chu lashon hara seiho ding’a damdoi tobang hi’a, P-thien khotona a kuon ahidan kicheh tah’a mudoh thei ahiye.

KHafetz Khayim in aseina a tulai khang in hiche Tzara’at hi aumtapoi. Mi khenkhat in gel leh thilpha dan’a alah maithei uva ahi’n hinlah hichu phat tah sang’a asetna tamjo ahi atiye. Masang lai’a lhagao lang’a anasaan u toh kilhon chun apet-pet in lhagao lang’a anatna hou jendamna ding ahung kipe pai uvin, Lashon Hara asei uva ahileh tzara’at anavei jiuva ahi. Hinlah tulai’a vang achuti tapoi. Lhagao lang’a mihem ho aniem vaal tah leh, bohna asaan vaal ta jeh in tzara’at aum tapo’n ahi. Hijieng jong leh hiche sang’a khohse jo, lhagao lang’a tzara’at joh aumtai ati e. Tulai khang’a mikhat chun Lashon Hara asei leh atahsa chung’a tzara’at khel’a alhagao lang joh’a vei ji a ahita’n ahi. 

Ahileh tuchan’a iseihou chu ivet leh Khet Lashon Hara chu ichan a khamur a ham ti mudoh thei in aum e. Langkhat a Tzara’at toh kisai’a abul lang’a isei ma bang uchun, mihem bep hilou’a inn jieng jong tzara’at avei thei in ahi. Parasha masapa a chun mihem tzara’at vei to kisai chule sil-le-chen chung’a tzara’at toh kisai daan-le-moul ho akisun in ahi. Tuchung parasha a hin inn a Tzara’at ahung um tieng daan-le-moul ho akisun e. 

Hinlah kidang tah khat mai chu, tuchung Parasha ivet leh, hiche inn a tzara’at hung um toh kisai daan-le-moul ho Torah in asutna a “venatai nega tzara’at beveith eretz akhujatkhem” ti’n apan in ahi. Hiche ipi atileh “kidang tah” ti’a isei u ham itileh ajehchu “venatati nega tzara’at” – Nega Tzara’at chu kapeh ding – ti’a akisut jeh ahi. Khazal ho’n aseinauva “noten” thucheng ahung kiman tieng “matanah”-thilthonpeh, English a gift itiu kiseina ahi atiuve. Ahileh hilai’a hi ipi matanah ahina um a ham?

Rashi Hakadosh in hiche pasuk ahilchetna a Khazal ho pasan in hitin asei e. Am Israel te Egypt a kuon ahungdoh u ahet phat uvin Canaan mite’n sana-dangka le suongmantam anei hou chu kum 40 sung in a-inbang kikah uva chun anasel uvin ahi. Hitachu ipi ding’a abol uva ham itileh Israel chate’n Canaan gam ahin luo tieng uleh a sana-dangka ule a-suongmantam hou chu khat jieng cha jong amulouna diu ti ahi. Hinlah P-thien in ipi abol em itileh nega tzara’at chu inn ho’a ahin vei sah ta’n, chutachu Israel chateho’n inn hochu aphiet lhah tieng uleh bangkah’a um sana-dangka le suongmantam hochu amudoh thou-thou jiuvin ahi. 

Achomlam’a sei ding’a hiche sana-dangka le suongmantam kiselmang ho amuna thei ding uva chu P-thien in a-inn houva nega tzara’at  ahin veisah’a, chutoh kilhon a Torah in “venatati nega tzara’at” ti’a ahinsut ahi, hichu matana kiseina jong chu ahiye.   

Hijieng jong leh hilai mun’a Khazal ho thusei hi hetthiem ahahsai nalai in ahi. Ajehchu P-thien in Am Israel techu nei-le-gou, sana-le-dangka apehnuom a ahitah leh apehna thei lampi tamtah um a chula. Ipi ding’a nega tzara’at mangcha khel-khel a chu ahin peh a hintem?

Hiche kushiya hi Ba’al Arukh Hashulkhan (Halakha kisutna lekhabu lah’a aminche loi tah khat ahiye), Harav Yekhiel Epstein in adong in hilchetna hoitah khat hiti’n ape e.

Tehillim 119:71 ivet leh Leng David in hitin asei e,”Tov li Torat pikha me’alfei jahav vakhasef” – Nakam a kuon Torah thuhing chu sana-dangka asang-aja sang in kadei joi. 

Hiche pasuk toh kisai hin Ba’al Arukh Hashulkhan in hitin asei e: hiche pasuk hi leng David in itih a asem hintem? Leng ahung hinung’a asem ahi iti tei diuva ahi. Ajehchu “sana-dangka asang-aja neilou a chun iti sum-le-pai ninglhingset’a nei nop dan ahet thei ding ham, chuleh ahetlou leh iti Torah toh atekah thei ding ham. Leng David in Torah toh sana-dangka atekah thei leh tamtah anei tina hitei ding ahi” ti’a igel tei diuva ahiye. Hinlah ahipoi. Leng ahi masang, ahahsat-genthei lai’a laa hi anasem a ahitai. Hichu hoi’a kuon kimudoh thei em itileh chuche masang pasuk chu ivet leh hitin akisun e, “tov li ki’uneiti lema’an elmad khukeikha” – chaga-genthei kahi hi kei’a ding in ahoi e; chu’a kuon chun nathupehho kasim thei e.

Ahileh Leng ahima’a David Lengpa chun hiche laa hi anasem a ahitah leh “ Nakam a kuon Torah thuhing chu sana-dangka asang-aja sang in kadei joi “ ti’a asei hi ipi kiseina hintem? 

Gemara Masechet Khagigah 9b a Khazal ho’n hitin asei uve,”ya’a anyuta le’israel…”- vaichat le neilel kiti hi Israel te ding’a thilpha ahi. Hiche gemara a Khazal ho thusei pansan in Ravpa’n hitin asei e: Leiset a hin patepna len 2 aum e – khatchu haosatna a kuon patepna ahi’n, khat chu vaichatna a kuon patepna ahi. Hiche teni kah’a hi hoiche joh hahsa jo em itileh “haosatna a kuon patepna” pachu ahiye. Ajehchu haosatna a patepna pa’a mikhat chu adin joulou tieng achaina le Kofer – P-thien jieng jong aumpoi tichan gei in alhamang jita’n ahi. Masechet Khagiga a Khazal ho thusei jong hi chuche ma ahiye. Vaichatna le neilelna kiti chu thilpha ahi atiuva ahipoi. Hinlah haosatna a patepna pa sang in vaichatna a kuon patepna pa joh chu Am Israel te ding in ahoijoi ti ahiye. Ajehchu haosatna pa’a kuon chu P-thien ahaimil jiuvin, hinlah vaichatna pa chun Israel te asuthieng joi. Leng David in jong P-thien avahchoina chu adang ahipo’n haosatna le ninglhinna sang’a hahsat-gentheina, vaichatna le neilelna ho’a anapatep a, chu’a kuon Torah anasim a, P-thien anahetthei pa jaal chu ahiye. 

Ba’al Arukh Hashulkhan in aseina a hilai (tichu I Parasha uva pasuk pa) a Khazal ho’n aseinuom pen ujong chu adang ahipo’n hahsat-gentheina a kuon P-thien in Am Israel te apatep pachu ahi. A pasuk lhingkei ivet leh hitin akisun e: ki tavo’u le eretz Cana’an asher ani noten lakhem la’akhuja venatati nega tzara’at beveith eretz akhujatkhem. Canaan gam’a anacheng nam mite chu sumkolvei mi, mi-haosa ngensen anahiuve. P-thien in Am Israel techu Canaan gam’a ahin puilut a, agam chu aluo ding uva ahin peh tieng hiche Canaan mite nei-le-gou jouse jong chu amaho chan ding’a apehtha kigot a ahi. Hinlah agam aluo-luo uchun chuti chun bol hen lang, nei-le-gou hochu pe pai taleh, “haosatna a kuon patepna” itipau patepna a chu ding lei ding uva ahitai. Hinlah isei ma bang uva hitobang patepna chu thil hahsa tah mai, akoi jouse’n ajoulou a ahiye.  Chutoh kilhon chun P-thien in “natati nega tzara’at” ti’n asei e, tichu haosatna le ninglhinna ho khel chun hahsat-gentheina ho joh ahin pe masa ta’n ahi. Ahileh hiche hahsat-gentheina a kuon patepna ho’a chu mihem ahung din tieng, David Lengpa a kuon iseima bang uva P-thien thuhing Torah le Mitzvot hojong chu ahiding bang tah in asim in, suhbulhit ding ago jo’n ahi. Chuta Torah le Mitzvot ho ahin nei tieng haosatna pa akuon patepna jong chu hahsa lheh jieng jong le ajou thei ji ta’n ahi. Chutieng bep le chun P-thien in eipehna gam u jong chu “eretz akhujatkhem” – iluo ding u gam akiti thei bep in ahi.     

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, April 1, 2022

Parashat Tazria 5782

TAZRIA, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כֻּלּוֹ הָפַךְ לָבָן טָהוֹר הוּא

Kullo hafakh lavan tahor hu…

(Atahsa pumpi abang/akaang soh tah’a ahileh athieng a ahitai…)

~ Vayikra 13:13

Natna-hise, dammo-veiset - Mihem tahsa sukha thei le khas ve khalila that thei tamtah aum uve. Hijieng jong le Torah in chuche natna-hise tamtah holah’a chun nega tzarat bouseh hi asun in ahi. Hiche hi chutilom’a lungdon ding jong ahipo’n, ihetsa ma bang uva ajehchu nega tzarat hi thildang hilou’a lashon hara sei jeh’a kuon hung lhung natna ahijeh ahi. Chuti’a lhagao lang toh kisai natna ahitoh kilhon a hiche natna neiho hi Doctor kom’a jong ache u ngailou, Kohen khat heng’a ache’u le hun jieng a anahiye. 
Nega Tzarat toh kisai daan-le-moul tamtah aum in, aboncha kei in seithei hih jong leuhen hiche natna toh kisai’a kidang tah mai, daan-le-moul khat veu hite. Tuchung Parasha ivet’a ahileh mikhat chu tzarat avei tah’a, atahsa pumpi aboncha ahung bang/kaang soh kei’a ahitah leh amachu Kohen pa’n “athieng tai” ti’a aphon doh ding ti ahi. 
Langkhat’a tuchung Parasha ma’a imu uchu ipi ham itileh mikhat in atahsa chung mun khat tou a maha/thou-pop tobang anei’a, chuleh hichu abeh a ahung kaan tah’a ahileh Kohen pa heng’a che ding, agakivetlhah sah ding. Kohen pa’n avet’a, akaanglai mun chu avun dangho sang’a athuhlut tah’a ahileh amanu/amapa chu tzarat vei’a ahita’n, abuoh’a aphon doh ding a ahitai. 
Ahileh hilai mun’a lungdon umtah chu atahsa mun khattou a nega tzarat nei’a chu abuoh a ahitah leh iti dan’a atahsa pumpi nega tzarat in atuom pa/nu chu thieng thei kit a hintem? Atahsa pumpi nega tzarat in atuom a chu adangho sang in jong buoh jo cheh leh kilom a hilou ham?
Hichu khat hitaleh. Gemara Masechet Sanhedrin 97a ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Lenggam jouse’n P-thien ahin pomlou uva, a daan-thupeh ho kalna’a vai ahin hop tieng uleh David chapa chu hung pan ding a ahi. Hichu hoi’a kisun em?  “Kullo hafakh lavan tahor hu” a kuon kijildoh a ahi. Ahileh Mashiach hung ding toh Nega Tzarat chun ipi kimatna anei lhon’a Khazal ho’n hiche teni hi ahung seimat uva hintem? 
Tuchung Parasha (Vayikra 13:2) ivet leh hitin akisun e: Adam ki ihyeh be’or besaro se’et o’safakhat o’vaheret vehaya ve’or besaro lenega tzarat…Hiche pasuk hin Tzarat hung kipatdan asut a ahi; se’et chu atahsa abeh’a pom kiseina hi’a, Safakhat ahileh atahsa mun khattou atumbeleh a sanlha jieng kiseina hi’a, chule Baheret itileh atahsa/avun beh khattou a color hung kikhel kiseina ahiye. Hiche ho’a hi hung kipan a chujou le Tzarat chu hung sudoh ji’a ahiuve.
Midrash Vayikra Rabbah a Khazal ho’n hiche pasuk toh kisai’a drash apehnauva Se’et chu Babel kiseina ahi atiuvin; Safakhat ahileh Medes (Medo-Persia) kiseina hi’a; Baheret ahileh Greek te kiseina hi’a; Chuleh achaina’a tu’a kisei ho sese hi ahung kaang tah uva ahileh nega tzarat hiji a ahita’n hichu Edom kiseina ahi atiuve. 
Maharsha in hilai Midrash a Khazal ho pansan a hilchetna apehna a hitin asei e. Vun chung’a um akaang lai in mikhat chu Nega Tzarat aso bang’a hiche hin Edom lenggam toh kisai bohna – eima deidan-dan a chon a P-thien doumah bol chu avetsah a ahiye. Mikhat vun’a hiche akaang lai chu ahung um tieng, amachu buoh’a ngahmun polang’a akikoidoh ji bang’a hichun Edom lenggam nuoi’a Am Israel te galut a aum diu avetsah a ahi. Chuta hiche angou lai chu ahung machal jing’a, tichu Edom lenggam bohna chu amachal jing’a achaina a apumpi’a ahung kaan lhah sohkei tieng, Tzarat veipa/veinu athien’a, ngahmun a ahung kilekit bang’a Am Israel te jong P-thien in huhhingna chu ahin solpeh diuva ahi. 
Khatam Sofer in aseina a chuta lenggam chu setna lang’a ahung machal jing’a, miphalou ho alet cheh-cheh tieng uleh yemot hamashiach nai’a tina ahitai. Am Israel te’n Torah anungsun uva, P-thien thupeh ho’a kuon apaampet tieng uleh ahung kisemphat kit theina ding uva P-thien in “Haman bang’a phalou Leng ahin tuhdoh” ji a, chutobang Leng phalou chun Israel te chung’a hahsat-gentheina tamtah ahin lhunsah ji’a, chu’a kuon a chu tshuva ahin nei ji uva ahiye. 
Khatam Sofer in aseibena a chuta Lenggam phalou le P-thien hephalou ahung pun jing’a lenggam jouse aboncha uva phalou ahung hisoh kei tieng uleh Am Israel te hesoh-gentheina jong akhon kheh hung hiding, hichun tshuva ahin lhut’a chu’a kuon a chu anam pumpi chu suhthieng a um ding a ahi. Chutieng hichun Mashiach Ben David  hungna ding lampi ahin suh-ong/sem ding a ahitai.
Tuchan a iseihou jouse chu Gemara Masechet Sanhedrin a Khazal ho thusei toh kisai a ahin. Langkhat a tuchung Parasha a nega tzarat toh kisai i-kushiya doh u jong tua isei u bang’a hilchet thei a ahikit e. 
Harav Shimshon Pinkus (zichrono tsaddik livrakha) in aseina a mihem khat chu athuhgimna le agentheina akhonkheh ahung hitieng P-thien in achung’a khotona ahin nei ji’n, chuma bang chun nega tzarat nei’a jong apumpi’a ahung buoh tieng Torah in “athieng a phondoh ding ahi” ti’a ahin sei a ahiye. 
Harav Shimshon Pinkus in hiche tobang daan-le-moul hi gaal-boldan toh kisa a jong mudoh thei ahiye ati. Rambam Hilkhot Melakhim Perek 6 Halakha 7 mun a hitin akisun e: Gaal nakuon uva khopi khattou lah ding nati tieng uleh khopi chu apumpi in umkuol hih uvin, hinlah khomite ho jamdohna thei ding mun ong koi peh uvin. Chuleh hiche daan pahi Sifri (Midrashei Khazal lah’a khat) a kuon Rambam in ahin lahdoh ahiye.
Ahileh hiche tobang daan hi ipi atileh Khazal ho’n ihung hil uva hintem? Ajeh khat chu jaamdohna ding lampi aumlou tieng gaalmite chun thi chan gei in pan ahin la jiuvin, kho neocha jieng jong akijoulel thei ji’n ahi. Hinlah jaamdohna thei ding mun akisem peh tieng akoi jouse’n akihinsona ding ahin kihol ji’n, gollel ding dan’a aum tieng uleh kihinsona ding in ajaam mang ji tauve. 
Langkhat a Gemara Masechet Yoma 69b mun a Khazal ho’n aseinauva miphalou rasha jieng jong achung’a hahsatna gentheina alhun a, akisuhgenthei vaal tieng chung’a kuon a khotona achung’a alhung thei ji nalai in ahi. Kohelet lekhabu ivetleh Shlomo Hamelekh in hitin asei e,”Ha’El-kim yevakesh eth nirdaf”(Eipao’a sei ding hileh” del’a um a hahsa-genthei hochu P-thien in ahol e” – Kohelet 3:15. Nirdaf iti tieng mikhat tha ding’a kidal a jam tina jong ahi; Rashi in hiche pasuk ahilchetna a P-thien midal’a pang pa chu gotna apeh tei ding ti’n asei e. ).  
Harav Shimshon Pinkus in aseina a Rambam Halakha a kisei gaalmite kho i-um tieng ajamdohna diu mun ot ding kiti jong chu ajeh adang ahipo’n chutobang’a akibol lou tieng khosung’a um miho chu Nirdaf – mi’n tha ding’a adal le jeh’a jam toh thakhat hiuva, hitobang dinmun a chu miphalou hijieng jong leu hesoh-genthei athuh pau ahung khonkheh tieng achung uva P-thien in khotona ahin neikhah thei’a, chutieng gaal chu kilel thei a ahi ti ahi. 
Ravpa’n aseina a chuma bang’a nega tzarat vei’a jong a tzarat chu ahung machal jing’a atahsa pumpi ahung bang doh tieng ahesoh-gentheina jong chu akhon kheh ahita’n, nirdaf kisei tobang ahitah toh kilhon a P-thien in achung’a khotona anei a anatna a kuon thieng ji’a ahitai.       
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Shmini 5782

 SHEMINI, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַתֵּצֵא אֵשׁ מִלִּפְנֵי יְהֹוָה וַתֹּאכַל אוֹתָם וַיָּמֻתוּ לִפְנֵי יְהֹוָה

Vatetze esh milifnei H’ vatokhal otam vayyamutu lifnei H’…

(Chuin P-thien masang’a kuon mei ahung potdoh in, amani chu aka’n, chutichun P-thien masang’a athi lhon tai…)

~ Vayikra 10:2


Im Israel pumpi’n anangalel mama u nikho loupi, mishkan kithienso ni chu ahung lhung tai. Gemara Masechet Megillah Daf 10b mun ivet leh Khazal ho’n aseinauva Mishkan hung kithienso’a, P-thien sh’china hiche leiset’a mihem holah’a ahung chenglut kit toh kilhon chun “Mishkan kithienso ni chu P-thien a ding’a jong kipa nikho ahi’n; Vaan-le-leiset ahin sem a akipa bang chun hiche nikho jong hin P-thien chu akipah in ahi” ti’n asei uve. Chuleh Gemara Masechet Shabbat Daf 87b ivet leh Khazal ho’n Mishkan kithienso ni toh kisai’a aseinauva “hiche nikho hi nikho dang ho sang’a aloupi dan chu loupina lal-lukhuh 10 jen atumbeleh in akipe in ahi” atiuve. 

Hijieng jong leh chubang’a kipa nikho le nikho loupi tah maichu lunghemna in ahin jui pai jieng ta’n; Aharon Hakohen chapa teni – Nadav le Avihu chu chuche nikho chun aleiset hinkho lhon anabei tai. Tuchung parasha a kisun ma bang in, “vayyakrivu lifnei H’ esh zara asher lo tziva otam” – P-thien thupeh lou hiel’a esh zara - hetkhahlou mei agatuo lhon toh kilhon chun P-thien masang’a kuon hung potdoh mei chun anakalih lhon ta’n ahiye. 

Nadav le Avihu thina jeh, Torah a kisun chu ivet leh “esh zara atolhon jeh” ti’n akisun in, hinlah hiche esh zara – hetkhahlou mei chu ipi chet ahi kicheh tah in akisuntapoi. Midrashei Khazal, Gemarot a agaddot le Mefarshim ho ivet leh ajeh tamtah asei uvin ahi. Chuche holah’a khat chu Gemara Masechet Sanhedrin Daf 52a mun’a hitin akisun e: Nadav le Avihu thina jeh chu adang ahipo’n “Hiche ahan teni (Aharon le Moshe kiseina) hi itih leh abei lhon in amani khel in eini mipi lamkai in ipang lhon dem” ti’a asei jeh lhon ahi. Chuche pet chun P-thien in “Koi joh in koi avui em ivet ding u ahi” ti’n asei e.

Hilai’a Gemara dungjui’a ivet a ahileh, achomlam tah’a sei ding’a, Nadav le Avihu teni athilhonna jeh khat chu apa lhon - Aharon Hakohen le apaneo lhon - Moshe Rabbeinu thi kal anagalel lhon’a, amani khel a lamkai hiding anop jeh lhon ati ti ahiye. Hinlah langkhat a athi lhon jou’a Moshe Rabbeinu in Aharaon Hakohen alhamonna kamcheng hochu ivet a ahileh Nadav le Avihu teni chu lhagao lang dinmun’a Aharon le Moshe teni sang’a darga saangjo lhon’a ahi ti mudoh thei ahikit e. (Moshe in Aharon alhamon’a chu ipi asei em itileh “Mishkan kithienso nikho leh P-thien in Am Israel sung’a Tzaddik ho ama ding’a akilah ding ahi ti kanahen, chuleh nichu nang le kei khat joh pen-pen ihi tei lhon ding in kanagel e. Hinlah tun vang koi ahi kaheta’n; nachapa teni hi eini sang’a lhagao lang’a sang jo lhon a ahiti kamutai”.)

Chuti ahileh Nadav le Avihu teni chu Tzaddik ahidan lhon kinielna beihiel’a mudoh thei tina ahi. Langkhat a hilai mun’a hetthiem hahsa tah mai chuleh dohna semthei chu - chubang’a Tzaddik teni chun ipi ding’a chutobang lunggel, P-thien a ding’a thet umtah, tichu apa le apaneo lhon athi’a amani lamkai hiding chu anei thei lhon a ahidem?  

Hiche i-kushiya uhi Mefarshim tamtah in adong uvin, ahilchetna jong jat-jat apeuve. Aipi hileh chuche hilchetna holah’a khat, Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in alekhabusut Ya’arot Davash a anapeh chu eiho’n tuni’n veu hite. 

Am Israel te khangthusim’a hetthiem hahsa tah khat mai chu Hashmonayim te’n Greek te gaal’a anajo jou uva amaho (Kohen ho) leng’a anakitundoh pauchu ahi. Torah a mefurash tah’a kisun chu “Leng tenggol chu Judah a kuon kiladoh lou ding” (Bereshit 49:10 ve’n) ti ahiye. Hashmonayim hochu Kohen ahina ban uva Tzaddikim jong hiuva ahi (Greek anadou ho chu). Chuti ahileh Judah phung kuon hilou midang in lengvai ahop ding kiti chu Torah toh kikal ahi ti ahettei ding u tina ahi. Hinlah Greek te ajo jou uchun amaho leng in ahung kitung tauvin, achaina’n amangthah del uvin ahiye. 

Gemara Masechet Kiddushin 70b le Masechet Avoda Zara 3b ivet leh  Khazal ho’n aseinauva Hashmonayim te insung chu amangthah/a-inn’gap a ahitauve; Herod in abon uva anatha chai a ahitai. Tulai’a mikhat ahung’a Hashmonayim te insung kuon kahi ati’a ahileh amachu asoh teu suon-le-pah ahibou uve ti ahi. Ramban in aseina ipi atileh chuchan’a hamsetna chu Hashmonayim te chung’a analhung a mangthah vel uva hintem itileh Torah in aphallou khat anabol uva, amaho leng’a anakitundoh jeh u ahi. 

 Ahileh iti dan a Hahsmonayim te chun Torah in aphallou khat anabol uva hintem? 

Hiche tuchan’a i-kushiya doh hou ihin hilchet tieng uleh ihetthiem theina ding uchun thildang khat vet be leuhen. Tannayim ho khanglai’a Juda te anakivaipoh dan chu ivet leh Nasi um a chuleh Av Beit Din jong ana um a ahi. CHuleh hiche Nasi kiti chu Hillel Hazaken khang’a kipat Juda phung le David insung kuon ahingai ding ti’n Khakhamim ho’n dan ahin sem uvin. Chutoh kilhon chun chuhun a kipat Hillel Hazaken le asuon-achilhah ho bou in anatuh tauvin ahi. Hitobang daan Khakhamim ho’n ahin semna jeh uchu adang hilou’a Hillel Hazaken chu David lengpa chilhah anahi’a, chuna ban’a “Leng Tenggol chu Juda phung a kuon kiladoh lou ding” ti pansan a ahinsem uva ahiye. 

Hinlah Rabban Gamliel Nasi ahi khang chun ama le Rabbi Yehoshua kikah’a  makhloket ahung umta’n, Khakhamim ho’n Rabban Gamliel chu Nasi ahina a kuon ahaisah uvin, athakhel in Rabbi Elazar Ben Azarya joh anatung tauve (Khonung in Rabban Gamliel chu avel in atungdoh kit nauve). Langkhat a Rabbi Elazar Ben Azarya chu Ezra Hasofer suon-le-chilhah hi’a, Kohen hi’a ahi. Ahileh hilai mun’a jong lungdon umtah chu ipi atileh Rabban Gamliel thakhel a chu Rabbi Elazar Ben Azaraya, Kohen khat chu Nasi a kitung thei a ham? Juda phung’a kuon leng Tenggol kiladoh lou ding ti pansan a Hillel Hazaken khang’a kipat Nasi chu Juda phung le David Leng suon-le-pah tilou adang hithei lou ding ti ahileh Khakhamim ho’n Rabbi Elazar Ben Azarya Nasi ding’a atundoh uchu Torah toh kikal’a hitalou ham? 

Tuchan a i-kushiyot doh hou hi ivet’a ahileh akimatna um sohkei a ahiuve. Hichu adang hilou’a Juda phung hilou khat in lengvai/Nasi atuh chu iti thil anahithei ham ti ahi. Hiche ithudoh hou jouse hi Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in makah akhat in aboncha’n hilchetna ahung pe’n, chu’a kuon chun abul lang’a i-kushiya doh u – Ipi atileh Nadav le Avihu teni chun apa le apaneo lhon thi’a amani khel’a lamkai hiding lunggel anei thei lhon ham tijong chu hilchetna ahung pe’n ahi. 

Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in Ya’arot Devash, Khelek Bet, Drush 17 mun a hitin asei e: Talmud Yerushalmi in aseina a Khakhamim ho’n Hillel Hazaken le ama suon-le-pah ho Nasi a ahin tundoh najeh uchu David suon-le-pah  ahijeh’u ti ahiye. Hinlah Hillel Hazaken chu Leng David suon-le-pah ahivang in anu lang’a kuon joh anahi’n ahi (tichu Hillel Hazaken penna pa chu Leng David suon le pah hilou’a anu joh anahi a ahibou e). Chuti ahileh Masechet Sanhedrin Daf 5a mun a Tosfot ho’n aseinauva mikhat chu apenna nu Juda phung (Shevet Yehudah) ahi’a ahileh Leng le Nasi hina ding’a chu Juda phung kuon bang’a kisim thei tina ahi. 

Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in aseina a chuti ahileh tu’n veleuhen Rabban Gamliel Nasi ahina’a kuon anapaidoh uva Rabbi Elazar Ben Azarya joh Khakhamim ho’n anatun uchu Torah toh akikalna umlou a ahi. Ajehchu Kohen iti tieng ihetsa ma bang uva Aharon suon-le-pah ho kiseina hi’a, chuleh Aharon jinu chu koi dang hilou’a Nachshon Ben Aminadav (Juda phung te lamkaipa) sopinu hi’a ahi. CHuti ahileh Kohen hochu anu lang’a vet ding’a Shevet Yehuda a kisim thei’a, leng hina le nasi hina chu changthei uva tina anahiye. Chutoh kilhon a Khakhamim ho’n Rabbi Elazar Ben Azarya chu Nasi a anatundoh uva; CHutobang ma’a chu Hashmonayim hojong Kohen hijieng jong leu amaho le amaho Leng’a anakitungdoh uva ahi. (Hashmonayim te manthahna hi Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz hilchetna dungjui’a ivet ding uva ahileh Leng’a anakitudoh jeh u hitalou’a khonung’a Torah le Mitzvot a kuon ahung paampet jeh u ahijoi.)

Ahileh tu’n tuchung Parasha toh kisai’a i-kushiya u veleuhen. Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in aseina a Nadav le Avihu teni lunggel jong chu tuchan’a isei u tobang ma ahiye. Hichu ipi ham itileh amani geldan’a apa lhon le apaneo lhon, tichu Aharon le Moshe Rabbeinu teni chu lamkai ding’a lhing joulou dan’a anagel lhon khah a ahiye. Ipi jeh in em itileh apa lhon hihen anu lhon hitaleh Shevet Yehuda a kuon khatcha umlou a ahi. Langkhat a amani ahilhon a ahileh anulhon chu Nachshon Ben Aminadav sopinu Elisheva hi’a, Shevet Yehuda a kuon hi a ahi. Chuti ahileh anu lang’a vet ding’a Shevet Yehuda a kuon dan’a kisim thei lhon a, chu’a kuon a chu chutobang lunggel - “hiche ahan teni hi itih le athi lhon in nang le kei in mipi ilamkai lhon dem” – ti ahin neikhah lhon a ahibou e.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM