Friday, April 1, 2022

Parashat Shmini 5782

 SHEMINI, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַתֵּצֵא אֵשׁ מִלִּפְנֵי יְהֹוָה וַתֹּאכַל אוֹתָם וַיָּמֻתוּ לִפְנֵי יְהֹוָה

Vatetze esh milifnei H’ vatokhal otam vayyamutu lifnei H’…

(Chuin P-thien masang’a kuon mei ahung potdoh in, amani chu aka’n, chutichun P-thien masang’a athi lhon tai…)

~ Vayikra 10:2


Im Israel pumpi’n anangalel mama u nikho loupi, mishkan kithienso ni chu ahung lhung tai. Gemara Masechet Megillah Daf 10b mun ivet leh Khazal ho’n aseinauva Mishkan hung kithienso’a, P-thien sh’china hiche leiset’a mihem holah’a ahung chenglut kit toh kilhon chun “Mishkan kithienso ni chu P-thien a ding’a jong kipa nikho ahi’n; Vaan-le-leiset ahin sem a akipa bang chun hiche nikho jong hin P-thien chu akipah in ahi” ti’n asei uve. Chuleh Gemara Masechet Shabbat Daf 87b ivet leh Khazal ho’n Mishkan kithienso ni toh kisai’a aseinauva “hiche nikho hi nikho dang ho sang’a aloupi dan chu loupina lal-lukhuh 10 jen atumbeleh in akipe in ahi” atiuve. 

Hijieng jong leh chubang’a kipa nikho le nikho loupi tah maichu lunghemna in ahin jui pai jieng ta’n; Aharon Hakohen chapa teni – Nadav le Avihu chu chuche nikho chun aleiset hinkho lhon anabei tai. Tuchung parasha a kisun ma bang in, “vayyakrivu lifnei H’ esh zara asher lo tziva otam” – P-thien thupeh lou hiel’a esh zara - hetkhahlou mei agatuo lhon toh kilhon chun P-thien masang’a kuon hung potdoh mei chun anakalih lhon ta’n ahiye. 

Nadav le Avihu thina jeh, Torah a kisun chu ivet leh “esh zara atolhon jeh” ti’n akisun in, hinlah hiche esh zara – hetkhahlou mei chu ipi chet ahi kicheh tah in akisuntapoi. Midrashei Khazal, Gemarot a agaddot le Mefarshim ho ivet leh ajeh tamtah asei uvin ahi. Chuche holah’a khat chu Gemara Masechet Sanhedrin Daf 52a mun’a hitin akisun e: Nadav le Avihu thina jeh chu adang ahipo’n “Hiche ahan teni (Aharon le Moshe kiseina) hi itih leh abei lhon in amani khel in eini mipi lamkai in ipang lhon dem” ti’a asei jeh lhon ahi. Chuche pet chun P-thien in “Koi joh in koi avui em ivet ding u ahi” ti’n asei e.

Hilai’a Gemara dungjui’a ivet a ahileh, achomlam tah’a sei ding’a, Nadav le Avihu teni athilhonna jeh khat chu apa lhon - Aharon Hakohen le apaneo lhon - Moshe Rabbeinu thi kal anagalel lhon’a, amani khel a lamkai hiding anop jeh lhon ati ti ahiye. Hinlah langkhat a athi lhon jou’a Moshe Rabbeinu in Aharaon Hakohen alhamonna kamcheng hochu ivet a ahileh Nadav le Avihu teni chu lhagao lang dinmun’a Aharon le Moshe teni sang’a darga saangjo lhon’a ahi ti mudoh thei ahikit e. (Moshe in Aharon alhamon’a chu ipi asei em itileh “Mishkan kithienso nikho leh P-thien in Am Israel sung’a Tzaddik ho ama ding’a akilah ding ahi ti kanahen, chuleh nichu nang le kei khat joh pen-pen ihi tei lhon ding in kanagel e. Hinlah tun vang koi ahi kaheta’n; nachapa teni hi eini sang’a lhagao lang’a sang jo lhon a ahiti kamutai”.)

Chuti ahileh Nadav le Avihu teni chu Tzaddik ahidan lhon kinielna beihiel’a mudoh thei tina ahi. Langkhat a hilai mun’a hetthiem hahsa tah mai chuleh dohna semthei chu - chubang’a Tzaddik teni chun ipi ding’a chutobang lunggel, P-thien a ding’a thet umtah, tichu apa le apaneo lhon athi’a amani lamkai hiding chu anei thei lhon a ahidem?  

Hiche i-kushiya uhi Mefarshim tamtah in adong uvin, ahilchetna jong jat-jat apeuve. Aipi hileh chuche hilchetna holah’a khat, Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in alekhabusut Ya’arot Davash a anapeh chu eiho’n tuni’n veu hite. 

Am Israel te khangthusim’a hetthiem hahsa tah khat mai chu Hashmonayim te’n Greek te gaal’a anajo jou uva amaho (Kohen ho) leng’a anakitundoh pauchu ahi. Torah a mefurash tah’a kisun chu “Leng tenggol chu Judah a kuon kiladoh lou ding” (Bereshit 49:10 ve’n) ti ahiye. Hashmonayim hochu Kohen ahina ban uva Tzaddikim jong hiuva ahi (Greek anadou ho chu). Chuti ahileh Judah phung kuon hilou midang in lengvai ahop ding kiti chu Torah toh kikal ahi ti ahettei ding u tina ahi. Hinlah Greek te ajo jou uchun amaho leng in ahung kitung tauvin, achaina’n amangthah del uvin ahiye. 

Gemara Masechet Kiddushin 70b le Masechet Avoda Zara 3b ivet leh  Khazal ho’n aseinauva Hashmonayim te insung chu amangthah/a-inn’gap a ahitauve; Herod in abon uva anatha chai a ahitai. Tulai’a mikhat ahung’a Hashmonayim te insung kuon kahi ati’a ahileh amachu asoh teu suon-le-pah ahibou uve ti ahi. Ramban in aseina ipi atileh chuchan’a hamsetna chu Hashmonayim te chung’a analhung a mangthah vel uva hintem itileh Torah in aphallou khat anabol uva, amaho leng’a anakitundoh jeh u ahi. 

 Ahileh iti dan a Hahsmonayim te chun Torah in aphallou khat anabol uva hintem? 

Hiche tuchan’a i-kushiya doh hou ihin hilchet tieng uleh ihetthiem theina ding uchun thildang khat vet be leuhen. Tannayim ho khanglai’a Juda te anakivaipoh dan chu ivet leh Nasi um a chuleh Av Beit Din jong ana um a ahi. CHuleh hiche Nasi kiti chu Hillel Hazaken khang’a kipat Juda phung le David insung kuon ahingai ding ti’n Khakhamim ho’n dan ahin sem uvin. Chutoh kilhon chun chuhun a kipat Hillel Hazaken le asuon-achilhah ho bou in anatuh tauvin ahi. Hitobang daan Khakhamim ho’n ahin semna jeh uchu adang hilou’a Hillel Hazaken chu David lengpa chilhah anahi’a, chuna ban’a “Leng Tenggol chu Juda phung a kuon kiladoh lou ding” ti pansan a ahinsem uva ahiye. 

Hinlah Rabban Gamliel Nasi ahi khang chun ama le Rabbi Yehoshua kikah’a  makhloket ahung umta’n, Khakhamim ho’n Rabban Gamliel chu Nasi ahina a kuon ahaisah uvin, athakhel in Rabbi Elazar Ben Azarya joh anatung tauve (Khonung in Rabban Gamliel chu avel in atungdoh kit nauve). Langkhat a Rabbi Elazar Ben Azarya chu Ezra Hasofer suon-le-chilhah hi’a, Kohen hi’a ahi. Ahileh hilai mun’a jong lungdon umtah chu ipi atileh Rabban Gamliel thakhel a chu Rabbi Elazar Ben Azaraya, Kohen khat chu Nasi a kitung thei a ham? Juda phung’a kuon leng Tenggol kiladoh lou ding ti pansan a Hillel Hazaken khang’a kipat Nasi chu Juda phung le David Leng suon-le-pah tilou adang hithei lou ding ti ahileh Khakhamim ho’n Rabbi Elazar Ben Azarya Nasi ding’a atundoh uchu Torah toh kikal’a hitalou ham? 

Tuchan a i-kushiyot doh hou hi ivet’a ahileh akimatna um sohkei a ahiuve. Hichu adang hilou’a Juda phung hilou khat in lengvai/Nasi atuh chu iti thil anahithei ham ti ahi. Hiche ithudoh hou jouse hi Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in makah akhat in aboncha’n hilchetna ahung pe’n, chu’a kuon chun abul lang’a i-kushiya doh u – Ipi atileh Nadav le Avihu teni chun apa le apaneo lhon thi’a amani khel’a lamkai hiding lunggel anei thei lhon ham tijong chu hilchetna ahung pe’n ahi. 

Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in Ya’arot Devash, Khelek Bet, Drush 17 mun a hitin asei e: Talmud Yerushalmi in aseina a Khakhamim ho’n Hillel Hazaken le ama suon-le-pah ho Nasi a ahin tundoh najeh uchu David suon-le-pah  ahijeh’u ti ahiye. Hinlah Hillel Hazaken chu Leng David suon-le-pah ahivang in anu lang’a kuon joh anahi’n ahi (tichu Hillel Hazaken penna pa chu Leng David suon le pah hilou’a anu joh anahi a ahibou e). Chuti ahileh Masechet Sanhedrin Daf 5a mun a Tosfot ho’n aseinauva mikhat chu apenna nu Juda phung (Shevet Yehudah) ahi’a ahileh Leng le Nasi hina ding’a chu Juda phung kuon bang’a kisim thei tina ahi. 

Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in aseina a chuti ahileh tu’n veleuhen Rabban Gamliel Nasi ahina’a kuon anapaidoh uva Rabbi Elazar Ben Azarya joh Khakhamim ho’n anatun uchu Torah toh akikalna umlou a ahi. Ajehchu Kohen iti tieng ihetsa ma bang uva Aharon suon-le-pah ho kiseina hi’a, chuleh Aharon jinu chu koi dang hilou’a Nachshon Ben Aminadav (Juda phung te lamkaipa) sopinu hi’a ahi. CHuti ahileh Kohen hochu anu lang’a vet ding’a Shevet Yehuda a kisim thei’a, leng hina le nasi hina chu changthei uva tina anahiye. Chutoh kilhon a Khakhamim ho’n Rabbi Elazar Ben Azarya chu Nasi a anatundoh uva; CHutobang ma’a chu Hashmonayim hojong Kohen hijieng jong leu amaho le amaho Leng’a anakitungdoh uva ahi. (Hashmonayim te manthahna hi Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz hilchetna dungjui’a ivet ding uva ahileh Leng’a anakitudoh jeh u hitalou’a khonung’a Torah le Mitzvot a kuon ahung paampet jeh u ahijoi.)

Ahileh tu’n tuchung Parasha toh kisai’a i-kushiya u veleuhen. Rabbeinu Yehonatan Eibeshitz in aseina a Nadav le Avihu teni lunggel jong chu tuchan’a isei u tobang ma ahiye. Hichu ipi ham itileh amani geldan’a apa lhon le apaneo lhon, tichu Aharon le Moshe Rabbeinu teni chu lamkai ding’a lhing joulou dan’a anagel lhon khah a ahiye. Ipi jeh in em itileh apa lhon hihen anu lhon hitaleh Shevet Yehuda a kuon khatcha umlou a ahi. Langkhat a amani ahilhon a ahileh anulhon chu Nachshon Ben Aminadav sopinu Elisheva hi’a, Shevet Yehuda a kuon hi a ahi. Chuti ahileh anu lang’a vet ding’a Shevet Yehuda a kuon dan’a kisim thei lhon a, chu’a kuon a chu chutobang lunggel - “hiche ahan teni hi itih le athi lhon in nang le kei in mipi ilamkai lhon dem” – ti ahin neikhah lhon a ahibou e.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM