Friday, April 15, 2022

Pessakh 5782

By Yossi Lhungdim

 
PESACH, 5782

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

רַבָּן גַּמְלִיאֵל הָיָה אוֹמֵר: כָּל שֶׁלֹּא אָמַר שְׁלשָׁה דְּבָרִים אֵלּוּ בַּפֶּסַח, לא יָצָא יְדֵי חוֹבָתוֹ, וְאֵלּוּ הֵן: פֶּסַח, מַצָּה, וּמָרוֹר

Rabban Gamliel haya omer: Kol shelo amar shelosha devarim ellu bapesach, lo yatza yedei khovato, ve’ellu hen – Pesach, Matza Umaror…

(Rabban Gamliel in hitin anasei ji’e: Koi hileh Pesach tieng hiche thil 3 ho seilou’a chun thupeh asubulhit pouve. Chuleh hiche thil 3 hochu – Pesach, Matza le’Maror …)

~ Masechet Pesachim Perek 10, Mishna 5


Hilai’a Rabban Gamliel thusei hi Hagaddah bu’a jong akisun in, Pesach jaan seder tieng jong leh akisim ji’n ahi. Chuleh Rabban Gamliel thusei hi ipi kiseina ham itileh mefarshei Mishna ho’n aseinauva “hiche thil 3 – Pesach, Matza le Maror hohi ipi kiseina ahi hilchet ding” ti ahi (Bertenura, Tosfot Yom Tov le adang-dang ho ve’n). Chukit leh “lo yatza yedei khovato” – thupeh suhbulhit lou – kiti hi leil seder pa asuhbulhit lou tina ahidehpo’n, hinlah Mitzvah chu ahiding bang in, tichu ahoithei pen in asubulhit poi tina ahijo’n ahi.  

Rambam in hiche Mishna ahilchetna ivet leh “Halakha ke’Rabban Gamliel” – Halakha chu Rabban Gamliel tobang ahi ti’n asei e. Chutoh kilhon chun Hagaddah bu chu aban isimbe leh Pesach, Matza le Maror ho hilchetna akisun pei in ahi. 

Pesach hilchetna ahileh Egypt gam’a chapa peng masaho anatha’a P-thien in Israel chate inn ho anachopkan (Hebrew a chopkan chu “pasakh” kit ahi) kiseina ahi’n; Matza ahileh Egypt ahin dalhah uva chu kinocheng’a hung potdoh uva ahitoh kilhon in aneh ding’u changlhah jieng jong anapom ma’n tapo’n – hiche kinocheng’a ahung doh u geldohna ahi. Maror ahileh Egypt gam’a soh-le-sal a anaum lai uva natoh hahsa le hesoh-genthei anathoh hou geldohna ahikit e. 

Ahileh hilai’a lungdon umtah khat chu ipi atileh Rabban Gamliel in hiche thil 3 ho khel-khel hi atumbeleh a hilchet angai dan ahung sei a hintem? Pesach jaan seder tieng hiche thil 3 ho bep hilou’a Mitzvah dang tamtah jong um a hilou ham? 

Sefer Barukh She’amar al Hagaddah Shel Pesach in hiche ithudoh uhi adong in hiti’n adonbut e. Masechet Berachot Daf 13b mun ivet leh Khazal ho kikah a makhloket aum in, khenkhat in “Mitzvot tzrikhot kavannah” – Mitzvah ho suhbulhitna ding’a Kavannah angai tei-tei e atiuvin, khenkhat in ahileh Mitzvot suhbulhitna ding’a Kavannah angaipoi atiuve. Rabban Gamliel in ahileh “Mitzvot tzrikhot kavannah” tiho ngaidan dungjui’a psak halakha apeh a ahiye. Chuleh kavannah peh ding iti tieng ipi kiseina ham itileh “Mitzvah kibol chu ipi jeh’a kibol a ipi vetsah ham ti phatecha gel’a, het ding”, chuche lunggel pum’a Mitzvah chu suhbulhit ding ti ahi. Chutoh kilhon a hiche Mitzvah 3 – Pesach, Matza le Maror hohi kavannah nei pum’a boltei ngai’a, ahilchetna hou jong peh ding ti’a Rabban Gamliel in ihung hil uva ahiye. (hetding chu Pesach, Matza le Maror hohi Beith Hamikdash anadin lai’a Khag Pesach toh kisai’a Torah a kuon thupeh poimo cheh ho ahiuve. Tulai’a Beith Hamikdash aum tahlou toh kilhon in Korban Pesach akitoh thei tapo’n, chuleh Maror ineh jieng u jong Derabannan ahita’n ahi. Rabban Gamliel in asei chu adang ahipo’n hiche Mitzvot De’oraitah hohi suhbulhitna ding’a kavannah ngai’a ahitoh kilhon a phatecha hilchet ding ti ahiye. )

 

Langkhat a hilai’a Rabban Gamliel in asei thil 3 ho seder pahi ivet leh amasapen a Pesach, aban a Matza hi’a, chuleh achaina’a Maror hi a ahi. Hiche seder pahi ivet’a ahileh kidang tah chu Maror chu achaina in apang in ahiye. Pesach in makat bekhorot a P-thien in ipu-ipa teu inn akalchuh chu avetsah a, chuna ban’a Matza chun kinocheng’a Egypt ahin dalhah u avetsah’a ahitah leh Egypt gam’a sohchan lai’a thohgimnaho leh hahsat-gentheina ho vetsah Maror chu anukhah pen hilou’a amasapen a pang ding dol’a hilou ham? Chuti ahileh ipi ding’a Rabban Gamliel in Maror hi anukhah pen’a ahin pansah a hitan tem? 

Hiche kushiya hi Hagaddah bu hilchetna pe Mefarshim jousen adoh u tithei ahi. Chuleh ama-ama hetdan dungjui in ta’am – ajeh jong apeuvin; seithei tamtah um jong leh tamlou veuhite. 

Sefer Efod Bad al Hagaddah shel Pesach in ahileh hitin hilchetna ape e. Kohelet 7:14 a hitin akisun e,”beyom tova heyeh betov, uveyom ra’ah re’eh gam eth zeh leumat zeh asa ha’Elokim..”(Kipana le hamphatna hung lhun nikho tieng kipah thanom in lang, hamsetna nikho tieng leh geldoh in – hiche hihen, khuche hitaleh ani-ni a P-thien sem ahi). Pesach le Matza teni hin chamlhatna le huh-hingna avetsah a ahi’n, langkaht a Maror hin sohchanna chu avetsah a ahiye. Chuti ahileh a seder dungjui’a Maror chu masa ding dol a ahi. Hinlah Rabban Gamliel in Maror anukhah a ahin pansahna jeh hi adang ahipo’n, Shlomo Lengpa’n Kohelet lekhabu a asei bang’a kipana nikhoho tieng kipana le thanopna pa chu ahithei chan’a tamsah ding ti jaal ahi. Pesach toh Matza teni hi’n Am Israel te chung’a P-thien in ichan’a khotona le ngailutna anei em ti ahung vetsah’a ahitoh kilhon a potdoh thusim isei tieng hiche kipana teni’a chu ipat’a ahileh kipana jong chu kibe jieng a ahi. 

Efod Bad in aseina a potdoh thusim kisei hi “vehigadta lebinkha” – tichu cha-le-nao teho kom’a potdoh thusim sei’a, chuta chu akhang-akhang a akoi jouse “Egypt gam’a sohchanna a kuon eimatah jong potdoh bang’a kigel ding” ti ahitoh kilhon a thupha le kipana, chamlhatna le huh-hingna vetsah Pesach le Matza a chu kipan a ahiye. Chapang ho heng’a sei ding ti ahitoh kilhon a hesoh-genthei vetsah Maror a chun kipan taleh akipanau le athanopnau kisudai bep ding a ahi. Pesach hin avetsah pipen chu chamlhatna ahitoh kilhon a chamlhatna le huh-hingna vetsah Pesach le Matza a chu kipan a, Maror chu kinukhahsah a ahi ti ahiye.

Langkhat a Rabbi Yekhezkel Landau, Baal Sefer Noda Biyhuda in Perushim al Shas asutna lekhabu Tzalakh a chun hiche i-kushiya u toh kisai hilchetna hoitah khat ihung hil uve. 

Gemara Masechet Pesachim Daf 116b mun a Hatzalakh in hitin dohna asem e: Brith Bein Habeitarim a chun P-thien in Avraham Avinu heng’a nason-napah ho ahetkhahlounau gam’a soh-le-sal a kum 400 gataang diu ahi ti’n aseipeh e. Chuti ahileh iti dan a ipu-ipa tehou chu Egypt gam’a kum 210 soh agatan jou uva hung doh thei uva hintem? 

Hiche thudoh donbutna chu Hatzalakh in Midrash Shemot Rabbah pansan in hitin ape e. KHazal ho’n Midrash a aseinauva kum 400 hiding chu kum 210 jou’a iti chamlhatna amu uva hungdoh thei uva ham itileh ajehchu ahahsat gentheinau asaan vaal tah toh kilhon a asohchonna phat u jong chu bulhing a ahitai. Tidan chu kum 400 sohchanna phat sung’a atohdoh ding dol u P-thien in agonsa hochu kum 210 sung’a chu achai uva ahita’n, chuphat a chu kum 400 lhing hih lai jong leh hung doh uva ahita’n ahi. 

Iti dan in em? Khazal ho’n Midrash a aseinauva Am Israel te hesoh-gentheina asaan dan chu sun-le-jaan khentum umlou in Egypt ho’n naham ahin tohsah tauvin. Chuna ban’a Israel numei ho’n nao khatvei nei’a 6 jen tah anei uva, achuti pun u jong chu ahung kikhan let-let uleh soh in apang lei kit jiuvin ahi. Chuta sun-le-jaan umlou a mi tamtah in hesoh-genthei thoh a, hahsatah a sohna ahin toh u toh kilhon a sohchanna jong chu aphat lhing lou’a kichai a ahitai.  Chuti ahileh Maror – hesoh-gentheina chun geula – huh-hingna le chamlhatna chu ahin lhut tina ahi.

Rabban Gamliel in Pesach, Matza le Maror ti’a ahin guol jong chu, tu’n veleuhen hetthiem ahahsa tapoi. Maror chu hesoh-gentheina pa bouseh dan’a ilah a ahileh Rabban Gamliel in seder ahin sem chu hetthiem hahsa’a, amasa ding nukhah sah dan’a che a ahi. Hinlah hiche Maror chun chamlhatna chu ahin kaina a, hiche maror jaal’a chu Egypt sohchanna a kuon ihung potdoh bai joh u ahidan ihet tieng ima jouse akicheh ji tai.

Harav Barukh Rosenblum in Hagaddah toh kisai’a lekhabu asut Neyimot Yomeru a iti asei em, “Pesach, Matza U’Maror” kiti chun “maror hu khelek meha’geulah” ti avetsah a ahi. Gemara Masechet Niddah 31a mun a Khazal ho’n hitin asei uve: Loicha ni, sumkolvei-mi (businessman) aum lhon e. Nikhat sumkolvei ding’a apotdoh lhonna a khatpa hi ling in atahsa ahin sun kha ta’n, malam juon thei talou in akinung le tai. Chupet chun alunghang vaal in aphun in sapset thei chan asam se’in, ahang jah-jah jieng e. Nikho ijat ham khat jou in hiti’n thu aja’n, agolpa touna long chu twipi lah’a akhelut e ti miho’n asei peh uve. Hichun amajong akipah vaal in, chuche ling in asut jeh’a sohcha ahi ti ahetthiem phat chun P-thien heng’a kipathu achuti sei in ahi.

Khazal ho’n aseinauva hiche mashal kisei  adiang ahipo’n Yishayahu 12:1 a kisun “Veamarta bayom hahu odekha H’ ki anafta bi, yashov apekha utnakhameni” (Chuche nikho tieng hitahi nasei ding ahi: kachung’a nalung ahan vang in najah’a kipathu kasei e P-thien; nalunghan nakilesah in neilhamon e) kiseina ahiye.

Ahileh hilai’a Khazal ho’n Mashal aseinauva sumkolveipa, ling in asutkhah pahi ipi jeh’a abul tiel’a chu phun a, sapset thei chan asap set a hintem? Ajehchu thil hochu aboncha amukim lou lai a, ling in asut chu ama ding’a thilpha ahilam ahetlou lai jeh ahiye. Hinlah khonung’a thil jouse chu bulhingsel’a ahin mu thei’a, thilsoh jouse P-thien in ama phatna ding’a abol a ahi ahin hetphat a chu koi phun malah, ngah ji helou a kipathu asei a ahitai. 

Neyimot Yomeru in aseina a Maror itiu jong chu chutima ahi. Egypt gam’a hesoh-gentheina le hahsatna ho sangtah’a inathoh hou jong chu khonung’a ivet uva ahileh hiche chun chamlhatna pa chu ahin kainai a, chuche hahsat gentheina ho jaal a kum 400 sohchang ding te chu kum 210 jou’a P-thien in Egypt gam’a kon ihin puidoh uva ahi. Chutoh kilhon a Maror jong chu achaina’a kipansah a ahiye. Ajechu Pesach, Matza le Maror ho’se chun abon uva chamlhatna avetsah uva ahisoh kei e.        

KHAG PESACH KASHER VESAMEAKH USHABBATH SHALOM LEKULAM