Friday, August 26, 2022

Parashat Re'eh 5782

Yossi Lhungdim


Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כִּי אִם־אֶל־הַמָּקוֹם אֲשֶׁר־יִבְחַר יְהֹוָה אֱלֹהֵיכֶם מִכׇּל־שִׁבְטֵיכֶם לָשׂוּם אֶת־שְׁמוֹ שָׁם לְשִׁכְנוֹ תִדְרְשׁוּ וּבָאתָ שָּׁמָּה

Ki im el hamakom asher yivkhar H’ Elokeikhem mikol shivteikhem lasum eth shemo sham leshikhno tidroshu uvata shama… 

(Hinlah Pakai na’P-thien uvin nangho phungsung’a kuon aminthieng chenna ding’a alhendohna mun, chulai mun bouseh’a chu ama nagahol uva, chulai mun’a chu nahung di ahi…)     ~ Devarim 12:5


Torah sung’a kisun thupeh – Mitzvot 613 holah’a khat chu “Pumgo-thilto ho tuona ding mun kiti chu  munkhat bou hiding” ti ahi. Hichu hoilai mun ham itileh Beith Bekhirah – P-thien in alhendoh inn ahilouleh Beith Hamikdash kiseina ahiye. Beith Hamikdash Harishon akisahdoh ma chun Mishkan anaum in, chuti chun Mishkan  bou’a chu pumgo-thilto ho tuoding phal anahiuve. Mishkan hi ahikit leh mun ijat ham’a anakichon le-le ahitoh kilhon in Mishkan akiphit lhah’a akitundoh kit tokah chu anuom pa’n ama dei-deina mun a maicham - mizbeakh akisem a pumgo-thilto anato thei’a ahiye. Hinlah Beith Hamikdash Harishon ahung kitundoh a pat vang mundang him-him a maicham sem ding phal ahitapoi.  Chutoh kilhon a Beith Hamikdash akisuhset kalse  pumgo-thilto kitoh ho jouse jong ataang tai.

Chuti ahileh Beith Hamikdash sah ding kiti jong chu thupeh lah’a khat tina ahi. Rambam ivet leh Hilkhot Melakhim, Perek 1, Halakha 1 a hitin asun e: Canaan gam alut ding uchun Am Israel te thupeh 3 anakipe uve: Khatna a, Achung uva vaihom ding Leng akilhen diu; Nina a Amalek suon-le-pah ho suhmang ding; thumna a Beith Bekhira sahdoh ding. 

Hilai’a Rambam in Beith Hamikdash sah ding kiti ti thupeh 3 lah’a apansah hi tuchung Parasha a kisun pasuk – leshikno tidroshu uvata shama a kuon ajildoh a ahiye. Langkhat a Rambam, Hilkhot Beith Habekhira, Perek 1, Halakha 1 mun ivet leh Beith Hamikdash sah ding thupeh hi Parashat Terumah a kisun “ve’asu li mikdash veshakhanti betokham” (Shemot 25:8) a kuon kijildoh dan in akisun kit e. 

Lekhem Mishneh (Hilkhot Rambam hilchien lah’a khat) in hiche toh kisai hin hitin dohna asem e: Ipi atileh Rambam in Beith Hamikdash sah ding toh kisai thupeh hi pasuk chuomcheh, mun 2 apat ahin jildoh a hintem? (tichu Hilkhot Melakhim ivet leh tuchung Parasha a kisun pasuk a pat dan a asei a; HIlkhot Beith Habekhira ivet a ahileh Shemot lekhabu a kuon dan a asei a ahi. Iti dan’a pasuk khat bouseh pansan a Beith Hamikdash sah ding thupeh ajildoh lou ham ti ahiye) 

Rashi Hakadosh hilchetna ivet a ahileh Parashat Re’eh a kisun pasuk – sham leshikno tidroshu kiti hi Shiloh mun’a kitung Mishkan kiseina ahi ti’n asei in; Chuleh Parashat Re’eh ma’a kisun pasuk – vehaya hamakom asher yivkhar H’ Elokeikhem bo leshakhen shemo… (Devarim 12:11) hi Yerushalayim khopi’a kisa Beith Hamikdash kiseina ahi ti’n asei e.  Ahileh tu’n kidong leuhen, iti dan’a Rambam in hiche pasuk ( Devarim 12:11) a kuon a hi Beith Hamikdash sah ding thupeh ajildoh lou a hintem? Rashi Hakadosh hilchetna dungjui’a iche ding’a ahileh pasuk dang-dang ho sang’a Devarim 12:11 a kisun pa’a kuon a hi Beith Hamikdash sah ding thupeh kijildoh leh kilomjo lou’a ham? Ajechu hiche pasuk pahi Beith Hamikdash toh kisai hi’a, adang ho ahiuleh Mishkan toh kisai hibou a ahi. 

Lekhem Mishneh in Rashi Hakadosh hilchetna le tu’a ithuodoh u pansan hin chunglang’a kushiya adoh chu hilchetna hiti’n ape e. Hetding chu Parashat Terumah a kisun “ve’asu li mikdash” le Parashat Re’eh a kisun “ leshikno tidroshu uvata shama “ teni hi ani-ni  a Mishkan sah ding toh kisai ahilhon e. Khat ahileh bamidbar mun’a Mishkan sah ding toh kisai thupeh ahi’n; khat ahileh Shiloh mun’a Mishkan toh kisai ahi. Pasuk teni hi Mishkan sah ding toh kisai ahitoh kilhon a Rambam ngaidan a akikhetna ima aumpo’n, pasuk chuom-chuom hijieng jong leh khat a kuon akijildoh thei bang’a, khat a kuon a jong jildoh kit thei  a ahi ti ahiye. CHuti ahitoh kilhon a Hilkhot Melakhim a chu Parashat Re’eh apa pansan a ajildoh a, Hilkhot Beith Habekhira a chu ahileh Parashat Terumah a kisun pasuk pansan a ajil a ahi.

Ahileh iti dan’a Beith Hamikdash sah ding thupeh chu Mishkan sahna ding toh kisai thupeh a chu ajildoh a, Beith Hamikdash chungchang kisutna pasuk apat ajildoh lou a hintem? 

Lekhem Mishneh in aseina a Mishkan sah ding thupeh aum tah’a ahileh Beith Hamikdash sah ding thupeh chu seilou’a hetsa ahi ti’n asei e (Khazal ho’n aseinauva Mishkan le Beith Hamikdash hi khat ahi atiuve). Chubep hilou’a Mishkan sahna ding kisutna pasuk teni hi ivet a ahileh thucheng kimang hohi ajhara al mitzvat ta’aseh (bolding thupeh chungchon’a kihilchahna) hiuva ahi (veasu li mikdash veshakhanti betokham – kiti chu thupeh- commandment ahina ban’a ajhara- kihilchahna  jong ahiye. Tichu P-thien chu eiho sung’a achenna ding’a Mishkan sah peh ding, isahlou uva ahileh chenglou ding. leshikno tidroshu – kiti jong hi commandment ahilou leh kihilchahna hikit  a ahi. Tuchung Parasha a kisun “tidroshu” pa hi veleu chun P-thien in alhenna mun bou’a pumgo-thilto tuo ding thu akisut bep hilou’a mundang a tuo ding phallou ahidan jong hilchahna phatecha kisun a hi). Langkhat a Beith Hamikdash toh kisai pasuk (Devarim 12:11) pa a hin ajhara ima aumpoi. Chuti ahitoh kilhon a Rambam in ajhara al mitzvat ta’ase jaona pasuk pa joh a kuon Beith Hamikdash sah ding ajildoh a ahi. 

Chuta chu Beith Hamikdash ahung kisahdoh a kipat mundang him-him a pumgo-thilto tuo ding phal ahitahlou na ban’a kumseh le Kutpi 3 ho hung lhun seh leh gakilulah tei-tei ngai ding ti ahikit e. Beith Hamikdash anadin lai’a chu Eretz Israel chuleh khutz la’aretz a anakhosa Juda techu, mungamlha tah’a kipat hung uva Jerusalem mun’a um P-thien inn a chu hung kilulah jiuva anahin ahi. 

Langkhat a kidang tah khat chu, Parashat Shoftim ivet’a ahileh Ir Miklat chungchnag’a hitin akisun e,”takhin lekha haderekh” (lampi chu gongtoh sa’n kikoi in – Devarim 19:3). Rashi Hakadosh in Gemara Masechet Makot Daf 10b pansan a ahilchetna a “Ir Miklat jotna lampi ho’a chun sign akitah in, sign ho’a chun ‘miklat’, ‘miklat’ ti’n akisun e”. Tidan chu tuosoi a mikhattou in midang khat ahin tha khah tah’a, ir miklat juon’a ajaam tieng baicha khen’a kiselna khopi alhun’a akihinsona thei ding’a Ir Miklat jotna lampi ho’a chu sign kitah sohkei’a ahiuve. Chuti lou hileh lampi ahet tahlou’a, miho adohle a ahitah leh phuba la kigo pachun aumna ahetdoh a, athalo khah thei a ahi.

Ahileh tu’n kidong leuhen Ir Miklat ho jotna lampi’a signpost akitah bang’a Jerusalem jotna lampi ho’a jong chu Signpost tah’a pha hilou ham? Mun gamlha tah-tah a kuon mi hung’a, Jerusalem khopi’a um Beith Hamikdash mun chu ahin jot jiuva ahi’n, tulai bang’a Waze umlou, gari umlou ahitoh kilhon a lampi mat le-le ding kiti chu thilbai ahilou ding seilou’a hetsa ahiye. Hinlah ivet’a ahileh Ir Miklat jotna lampi ho bang’a Jerusalem jotna lampi ho’a signpost tah ding ti thupeh aumlam akisim doh khapo’n, chuleh um jong umlou’a anahiye. Ipi jeh hintem?

Midrash Aggadah, Midrash Yalkut Shimoni chuleh Yerushalmi Berachot Perek 9, Halakha 5 ho ivet leh Khazal ho’n Shmuel pa Elkanah chungchang a hitin asei uve: Kumseh leh Kutpi 3 ho ahung lhun uva, Shilo mun’a kilulah ding’a ache tieng alampi akhel jieng kei in ahi. Tidan chu tukum a Shilo chena ding’a anajot lampi chu akum kit le ajon kit ji tapoi. Chuma bang chun ache lang’a lampi a chun ahung kinungle kit ji po’n ahi. Ipi ding’a hitachu abol a ham? Am Israel te ho’n athilbol chu amu uva, chu’a kuon amaho’n jong Elkanan bang’a Shilo mun’a agakilulahna ding u ti ahi. 

Kutpi 3 ho ahung nai tieng Elkanah le a-insung miteho Shilo juon’a ahung kitol uchu miho’n amu tieng uleh amaho jong kigo uva, che ding’a kigolou khat jong ama-le-ama kitielkhou ji’a Shilo mun’a chu gakilulah ji a anahin ahi. Chuta chu Yehudi khat a kuon Yehudi dang khat in khizuk akimu thei a ahiye.

Rabbi Khayim Mivolozhin chapa Rabbi Yitzkhak Mivolozhin in Shmuel pa Elkanah chungchang’a Khazal ho thusei pansan a aseina’a Jerusalem jotna lampi ho’a signpost akitahlouna jeh chu tu’a isei u tobang chu ahi ati. Ir Miklat ho jotna lampi bang chun Signpost kitah taleh bailam cha’a Jerusalem khopi chu kilhung thei ding’a ahi. Hinlah Torah in hichu adei’a ahipoi. Tuchung Parasha a “leshikno tidroshu” akiti ma bang’a P-thien chu holdoh tho ngai a ahiye. Shmuel pa Elkanah in Shilo ajotna lampi kumseh a akhel jeh isei ma bang uva Jerusalem jon’a che a chun lampi hochu akiholthu a, miho adoh le ding; Chu’a kuon a chu ama jaal’a midang ho’n jong kitielkhouna anei uva, pumgo-thilto tuo ding nei’a tuhlou lai ho jieng jong chun “Jerusalem kache poimo ahe” ti ahin kigeldoh uva, Jerusalem a um Beith Hamikdash mun’a gakilulah ding uva ti ahi. r

SHABBATH SHALOM LEKULAM