Friday, September 30, 2022

Parashat Vayelekh

 

Yosi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֵּלֶךְ מֹשֶׁה וַיְדַבֵּר אֶת־הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה אֶל־כׇּל־יִשְׂרָאֵל
”Vayyelekh Moshe vaydabber eth hadevarim ha'elleh el kol Israel"
(Moshe ache'n hiche thuho jouse hi Israel te heng'a agasei e…)
                                   ~ Devarim 31:1

Parasha masapa, Parashat Nitzavim a kisun ma bang in Moshe Rabbeinu in Am Israel te jouse – asi-asen a kipat tehse ho gei, chuleh khonung'a hung peng ding Am Israel te lhagao ho chule giur hung bol ding ho lhagao jaona'n, amitakep  akou khom in, P-thien le amaho kikah'a kitepna Brith avel in anasem e. Ramban in aseina'a chuta kitepna asem jou uva, mipiho'n ama-ama ponbuh akijot jou nung'u chun Moshe Rabbeinu amatah akipan doh kit in, Am Israel te jouse ponbuh agachon in, chuche nikho'a chu thi ding ahitah toh kilhon in khuol-gamlha tah che ding khat in agol-apai ngai tah-tah ho availhah ji bang in Am Israel te jouse chu vailhahna aganei in ahi. 

Mefarshim dang-dang ho'n jong aseinauva Moshe Rabbeinu chu hiche leiset dalha a kicholdo ding ahitah toh kilhon a Am Israel te agalhamon'a chuleh angailut dan hou vetsahna a khat-khat a agachot sohkei a ahiye ti ahi.

Langkhat a hetding chu Am Israel te gamthip-gam a anaum lai uchun sumkon/pengkuol tiding ham, jat ni anamangcha uve. Khat chu Shofar (sumkon) ahi'n, khat chu Khatzotzerot (pengkuol) akiti'n ahi. Khatzotzerot hi ahileh mipi ho kisuhkhomna ding aum tieng kikoukhomna a anakimang ji a ahiye. Ahileh iti dan'a Moshe Rabbeinu in chuche nikho'a chu Am Israel te jouse agachut'a, agavailhah a ham? Khatzotzerot chu muut uhen lang mipi hochu koukhom kit in ti'n, abon uvin thakhat in vailhah leh iti a ham?

Khizkuni in Midrashei Khazal ho pansan'a hiche ithudoh u ahilchetna a hitin asei e: Moshe Rabbeinu in gamthip-gam a anasem Khatzotzerot chu athi ding nikho ahung lhun tah toh kilhon in P-thien in anaselmang ta'n, chuti ahitoh kilhon a mipi ho koukhom ding chu thil hitheilou a ahitai. Ahileh ipi ding'a selmang a aum ngai a ham? Ajehchu hiche Khatzotzerot hi Moshe Rabbeinu tilou koima dang  in amuut ding phal anahipo'n; Chuna ban'a "ein shilton beyom hamavet" (thi nikho tieng letna le lalna ima aum ngeipoi – Kohelet 8:8) ti ahitoh kilhon a Moshe Rabbeinu thi nikho ahung lhun tah toh kilhon a Khatzotzerot chu amuut a, mipi ho akoukhom ding jong phal ahitapoi, ajehchu Khatzotzerot kimuut chun lalna avetsah a ahi.  

Ahileh tu'n veleuhen, lungdon umtah khat chu, abul lang'a isei dan'u abah a ahileh Moshe Rabbeinu in Am Israel te akoukhom a availhah louna jeh chu adang ahipo'n amite angailut dan avetsah nuom jaal'a khat-khat a aponbuh u agachot sohkei a vailhahna aganei'a ahi ti ahiye. Langkhat a Khizkuni in Midrashei Khazal ho pansan a hilchetna apehpa hi ivet'a ahikit leh Khatzotzerot selmang'a aumtah jeh a mipi ho akoukhom thei tahlou toh kilhon a khat-khat a agachot a agavailhah dan in aumkit e. Tidan chu Khatzotzerot chu selmang in umlou anahileh Moshe Rabbeinu chun Am Israel te chu khat-khat a agachotlou ding toh kilou jojen a ahi. Chuti ahileh perush masa le anina hi akikalto toh akilou in, iti hin tem?

Hiche kushiya hi Mefarshim ho khat beh in hilchetna apeh tei ding uva ahi'n hinlah tuni gei in kasimdoh kha naipo'n; aipi hileh besiyata dishmaya, keima mudan khidush pa dungjui in hin hilchen kigong kate. Isei khah uva ahileh P-thien in akoi jouse phatthei eiboh u hen lang, tu imasang uva hung lhung ding Yom Kippur nikho tieng hinna lekhabu a imin u sutlut le khumkha in umsoh kei tahen. Amen, ken yehi ratzon.

Midrash Shemot Rabbah a Khazal ho'n hitin asei uve. Hung uvin lang hung vetiem uvin, Moshe le Shmuel teni ichan a kikhe lhon em. P-thien in Moshe chu ahoupi di tieng kitepna-ponbuh sung'a chun agalut ji'n, chutieng leh bou P-thien in Moshe chu thu asei peh ji bep a ahi. Langkhat a Shmuel ahileh P-thien in ahoupi di tieng amatah Shmuel heng'a ache in aga kilah ji'n ahi (Shmuel I 3:10 ve'n hitin akisun e: Vayyavo H' vayyityatzev). 

Khazal ho'n hilai mun a hin hitin dohna asem uvin chuleh adonbutna jong hitin anei uve: Ahileh ipi ding'a Moshe chu P-thien heng'a ache ngai'a, Shmuel ahileh P-thien amatah akom a hung'a ahung houpi ji a ham? Ajeh chu hiti ahi. Moshe le Shmuel kikhetna khat chu mipi ho'n boina-hahsatna anei uva Moshe heng'a ahung tieng uleh Moshe chu tou ji'a, mipi hochu ding uva, chuta chu aboina houchu angailhah'a anasuhlhap ji'a ahiye; Shemot 18:13 a kisun "vayyeshev Moshe lishpot eth ha'am vayyamod ha'am" ma bang'a.  Langkhat a Shmuel mihina ahileh hiti ahi. Thutan-vaihom a anapan sung chun Am Israel te chenna mun jouse, hoilai mun hitaleh mipi ho'n boina anei uva, Shmule chu angaichat phot uva ahileh amatah akipan doh in aheng uva anache ji'n ahi. Mipi ho hahsa-sa a aheng'a ahung uva, akisoh genthei ding uchu ananompoi (Shmuel I 7:16 ve'n "vehalakh midei shana beshana…veshafat eth Israel…" ti'n akisun e).

Khazal ho'n hitin asei uve: P-thien in hitin asei e,"Mihem kiti chu amihem chankhompi chung'a iti chon a iti um em, chutobang a chu kei jong amachung'a thutah le thudih mangcha'a kachon ji a ahi. Moshe heng'a mipi ho ahung tieng ama tou'a, mipi ho amasang a ding jiu, chuta chu achungthu u atan'a, aboina hou asuhlhap peh ji a ahi. Chuma bang'a chu kahoupi di tieng kitepna-ponbuh a ahung'a kamasang'a ahung ding ngai ding a ahiye. Langkhat a Shmuel ahileh ama ding agel po'n, Am Israel te'n angaichat tieng hoilai mun hijong leh achon ji'n, ama ding gellou'a mipi ding bou gel'a akisahboi jing toh kilhon a kei joh ama heng'a kache a kahoupi ji a ahi ".

Midrash a Khazal ho thusei chu hichan chu ahita'n. Langkhat a hilai mun'a lungdon umtah chu ipi atileh P-thien amatah in a Torah sung'a "leiset chung'a minunnem pen le kineosah pen" ti'a asei Moshe chu Shmuel bang'a Israel te kom'a chu che a, aboinahou chu asuhlhap peh lou'a ham? Shmuel khang'a chu agam'a cheng uva ahita'n, igel'a ahileh muntin chut ding kiti chu thil-hahsa mama hijieng a ahi. Hinlah Shmuel chun anachon e. Langkhat a gamthip-gam a chu chutilom a hahsa hilou ding a ahi. Chuti ahileh iti dan a Am Israel te joh chu boina anei tieng uleh Moshe Rabbeinu heng'a hung uva, Moshe chu amaho heng'a chelou a hintem? Moshe chu vannoi-leiset a mihem jouse lah'a mikineosah pen ahitah leh amatah agache chu kilom jo'a hilou ham ti ahiye.

Hiche Midrash toh kisai'a i-kushiya uhi Shut Mayim Khayim lekhabu'a Harav Khayim Hakohen Rappaport in adong in, apa Harav Simcha Hakohen Rappaport min in hitin hilchetna ape e: Hetding chu Moshe Rabbeinu in abol jouse hi adang jeh ahipo'n akineosah jeh ahijoi. Henge Moshe Rabbeinu chun jong Shmuel bang'a abol'a, Am Israel te lah'a boina nei'a ama ngaicha ho jouse heng'a chu gache thei a ahi. Hinlah chuti chun bol taleh ipi tin tem? P-thien chu ama heng'a hung a, ahung houpi ding; kitepna-ponbuh sung'a chu Moshe Rabbeinu agache ngailou ding'a ahitai. Hinlah iseima bang uva Moshe Rabbeinu chu vannoi-leiset mihem jouse lah'a kineosah pen ahitoh kilhon'a aheng'a P-thien ahung a, ahung houpi ding chu agel leh ama mihina pumpi chu kineosah ahitoh kitoh in adei po'n, chuta chu  Israel te heng'a chelou a anahitai.

Ahileh chuta chu isei uva, akineosah jaal'a Am Isreal te heng'a anachelou  iti ding uva ahileh iti dan'a tuchung Parasha a hi Am Israel te ponbuh jouse chu agachot a, khat-khat a agavailhah kit'a ahidem? Ravpa'n aseina a ajehchu hiche nikho hi athi ding nikho ahita'n, chu jong leh amathakhel a lamkai ding'a Yehoshua kilhengdoh a ahitai. Thil poimo, Am Israel te'n ahetlou uva khoh aum'a ahileh P-thien in Moshe Rabbeinu hilou'a Yehoshua joh ahoupi a ahita'n ahi. Chuti ahileh chuche nikho'a chu Shmuel bang'a ama jong Am Israel te heng'a agache chu asetna ima umlou a ahitai. Ajehchu tuchan a Shmuel bang'a Am Israel te heng'a agachelouna jeh – P-thien aheng'a hung'a ahung houpi ding – chu bei'a ahita'n ahi.

Ahileh tu'n abul lang'a i-kushiya uva nung choplut kit taleuhen. Moshe Rabbeinu in athi ding nikho'a Am Israel te ponbuh jouse agavil'a, vailhahna aganei chu amiteho angailut jaal ham, ahilou leh Khatzotzerot kiselmang jeh ham? Perush inapeh masapau dungjui'a ivet leh amite angailut jaal dan in akisei in; anina pa ivet kit leh Khatzotzerot umlou jeh dan in akilang kit e. Hoiche chu hintem?

Besiyata Dishmaya, hilai'a keima khidush chu ahileh perush masapa hihen aninapa hileh akikalna ima aumpoi. Moshe Rabbeinu in athi ding nikho'a Am Israel te jouse avil'a availhahna jeh chu angailut jaal ahi'n; chuna chung chon a AKINEOSAH jaal jong ahiye. Moshe Rabbeinu mihina chu anava – kineosahna hi a ahi. Abol jouse hiche midat anava a kipan a, midat anava ma'a kichai a ahiye.

Moshe Rabbeinu kineosah dan vetsahna a seithei kit khat chu Pesach jaan a kisim ji Hagaddah khu ahi. Mefarshim ho'n aseinauva Hagaddah sung'a hin Moshe Rabbeinu min khatvei joh akisun poi. Ipi jeh in em? Ajeh seithei tamtah um nante. Hinlah chuche holah'a khat chu akineosah jeh ahi atiuve. Moshe Rabbeinu chu vannoi-leiset mihem jouse lah'a kineosah pen ahitoh kilhon a leil seder  a potdoh thusim akisei tieng jong leh amin kiphapohlou a ahitai. Aki-iim mang laise akineosah dan pa kilang cheh, kilang cheh a ahiye.

Ahileh tu'n veleuhen. Khatzotzerot kiselmang najeh khat Khazal ho'n asei uchu "ein shilton beyom hamavet" ti suhbulhit a aumna ding ahi ti'n asei uve. Ajehchu khatzotzerot chu kiselmang hou hileh chuche nikho'a chu kimuut ding; muut in um taleh mipi ho hung kikhomkhom uva thi nikho'n lalna aumpoi ti toh kikal ding ti ahiye.

Hinlah ngaito tiem uvin, Moshe Rabbeinu bang'a mikineosah, vannoi-leiset mihem jouse lah'a kineosah pen pa ding'a hiche shilton – letna-lalna le thaneina chu poimo'n tem? Tekahna in mikhat chun letna le lalna chule thaneina adei e tijong leuhen athi ding nikho'a chu ama ding'a ima ahilou ding dan igelleh Khazal ho'n Moshe Rabbeinu chung'a chuta asei ding uchu hetthiem hahsa ahiye. Ahileh Khazal ho'n hilai'a hi ipi asei uva ipi eihil nuom uva hintem?

Hetding chu Khazal ho'n ipi ding'a hitachu ahung sei uva ham itileh Moshe Rabbeinu kineosah dan atahlah nuom jeh u ahijoi. Isei ma bang uva Moshe Rabbeinu kineosahna chu aki-iim mangchen a kilang cheh, kilang cheh a ahi. Khatzotzerot chun shilton – lalna, thaneina, loupina avetsah a ahi. Khazal ho'n Moshe Rabbeinu thi ding ahitah toh kilhon a Khatzotzerot selmang in aum tai atiuchu adang ahipo'n mussar heskel hoitah khat eihil nuom jeh u ahijoi. Hichu ipi ham itileh lalna le loupina dihtah kiti chu chihna-thepna, nei-le-gou chuleh eima thahatna a kisuon le kiletsah pahi ahipo'n; thil akiselgu, doh hen-hun lou,  midat anava – kineosahna pachu ahijoi ti ahi. Hiche midat anava dihtah chu koima dang hilou'a Moshe Rabbeinu in ananei toh kilhon a akineosah dan vetsahna a Khatzotzerot – letna-lalna le loupina pachu ama leiset hinkho abei ding tah toh kilhon in anakiselmang tai ti'a asei uva ahijo'n ahi.

Chuleh kineosahna kiti  aloupi dan khat seibe leuhen. Khazal ho'n aseima bang uva "ein shilton beyom hamavet" ti hijieng jong leh shilton dihtah, kineosahna chu thini jieng in jong amang dehpoi. Letna le lalna hochu thini a aumtheilou toh kilhon in Khatzotzerot chu selmang in um anaum tai. Hijieng jong leh Moshe Rabbeinu kineosahna pachu athi nikho chun akoi jouse muthei in aum in; chuche nikho chan'a chu Am Israel te ama heng'a hung jiuva, ama aheng uva anache theilou a anahiye. Hinlah chuche nikho chun amajoh aponbuh cheh uva ache'n agavailhah in; nidang'a anabol theilou chu athi nikho chun boina ima umlou hiel in anabolthei in ahitai. Thi nikho jieng in jong kineosahna chu aselmang joupo'n ahi.     

 

                                                SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, September 23, 2022

Parashat Nitzavim

Yossi Lhungdim

Leilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah veShifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
אתם נצבים היום כלכם לפני יהוה אלהיכם
”Atem nitzavim hayom kulkhem lifnei Ad-nai eloheikhem”
(Tuni nikhon nangho jouse Pakai na P-thien masang a nading sohkei uve)                  ~ Devarim 29:9

Shabbat seha kisim ji Parashiyot ho hin ahapta a thilsoh toh kimatna anei jing kei e tia Mefarshim ho le Darshanim hon eihil ma bang uva tuchung Shabbat a isim diu Parasha, Parashat Nitzavim jong hin imasang uva hung lhung ding Yom Hadin, thutan nikho toh kimatna anei e. Parasha kipatna ivet leh ”Atem nitzavim hayom kulkhem lifnei Ad-nai eloheikhem” (Tuni nikhon nangho jouse Pakai na P-thien masang a nading sohkei uve) tin akisun e. Mefarshim hon Khazal ho pansana aseinauva hilai muna “hayom” – tuni nikho kiti hi adang ahipon Rosh Hashana, Yom Hadin nikho kiseina ahi atiuve. 
Masechet Rosh Hashana, Perek 1, Mishna 2 muna Khazal hon aseima bang uva hiche nikho leh hin hatchungnung P-thien in mihem jouse – ahao-avai, alen-aneo, chapang-tehse, leng le soh, koima khentum umloua amitakep chunga thutanna anei ji a ahi.  Chuti ahitoh kilhona kumseh leh Rosh Hashanna lhun masang Shabbat nukhahpen paa hiche Parashat Nitzavim hi kisim jing keia; “Yom Hadin anai tai; tuni nikhon phaten kikhuol phan lang, phat nanei nalai ho jouse Mitzvot le Maasim Tovim ho ding in pedoh in” tia hiche Parasha hung kisima kuon a hi akoi jouse henga kouna le hetsahna hung kinei ji a ahiye. 
Midrash Tankhuma a Khazal ho thusei pansana Rashi Hakadosh in hitin asei e: Ipi atileh gaosapna ho kisutna Parasha toh “Atem nitzavim hayom…” tia kipan Parasha pahi kijom a ham? Ajehchu Parasha masapa a gaosapna 98 jen le Torat Kohanim (Vayikra lekhabu, Parashat Bekhukotai a gaosapna kisun ho kiseina ) a gaosapna 49 ho ajah uchun Am Israel techu akicha uvin, amaiso u jong akikhel in adang doh jieng tai. “Koi hitobang gaosapna ho masanga hi dingjou ding a ham?” tin asei uvin, alunglhadai tauve. Chuphat chun Moshe in amaho chu alhamon in ajah uva hitin asei e: “Veuvin, tuni nikhon nangho jouse Pakai na P-thien masanga nading sohkei uve…” – tamtah vei P-thien nasulunghang uvin hinlah aman nahin sumang deh pouvin, chu sang chun nahin umpi jing nalai uvin ahi. 
Chubep hiloua Rashi Hakadosh in “Hayom (tuni nikho)” toh kisaia aseibena a “tuni nikho a mu ahung jin a, hijieng jong leh avela ahung vah kit banga nachunga mu thim jong leh P-thien in avel a ahin vahsah kit ding ahi. Hiche gaosapna hole hahsat-gentheina nathoh ho jaala chu ama masang (tichu P-thien masanga) dingjou a nahi joi “. 
Langkhat a Tehillim 24:3 ivet leh Leng David in hitin dohna asem “Mi yaale behar H, umi yakum bimkom kodsho?” – P-thien muol a chu koi ham akaldoh jou ding, chuleh amunthieng muna chu koi ham ading jou ding a? Leng David man hiche athudoh chu hitin adonbut in ahi: Neki khapayim uvar levav - akhut thienga chuleh alungsung thieng a, hitobang mi bouchu P-thien masanga dingjou ding a ahiye. 
Hinlah phatecha ikhuol a ahileh mihem kiti chu achamkim koima aumpon, bolkhel le suhkhel neilou hiela jong koima aumpoi. Shlomo lengpan Kohelet a “ki adam ein tzadik baaretz asher yaase tov velo yekheta”(Ajehchu hiche leiset a mihem kiti chu thilpha bouseh bola, chonse khalou michonpha aumpoi - Kohelet 7:20) tia aseima banga mihem kitichu ama chonphatna bouseha kisong ding khatcha akiumpo ahi.  
Chuti ahileh leng jouse leng Pakai P-thien masanga thutanna mun a chu iti mihem, Yetzer Hara in phatset a abop a, akipallhuh sah jieng khat  chu dingjou a, tuchung Parasha a kisun banga Torah in “ Tuni nikhon nangho jouse Pakai na P-thien masang a nading sohkei uve “ tia asei thei a ham? 
Gemara Masechet Sanhedrin Daf 101a mun a hitin akisun e. Rabbi Eliezer Hagadol adammo chun Khakhamim ho ave in acheuvin; adammona athuhlel a, anatnaa jeha agimna ho chu amu uva ahileh Khakhamim hochu akap tauve. Hinlah amaho achuti kika-to lai pet uchun adang ho banglou in Rabbi Akiva chu koi ka malah, kipah tah in anui in ahi. 
Chuphat chun khat ho jong alung u adong in, Rabbi Akiva jaha “Ipi dinga nanui ham?” tia adoh uva ahileh aman ajah uva “Nang ho jong ipi dinga naka uva ham?” tin aledonbut e. Amahon jong ajah a “Sefer Torah toh tekah thei Rabbi Eliezer chunga hitobang yisurim  lhunga ipi dinga kaploua kium ding ham? “ tin asei uvin; Chuphat chun Rabbi Akiva in aloi-agol ho jah a chun hitin adonbut e: Chujeh tah-tah a chu kei kakipa a kanui a ahi. Karavpa (Rabbi Eliezer aseina) lengpiju aset lam kahekha pon, apat ho ahoilou ham jong kahekhapon, athao ho aset le akhoiju ho aset lam jong tuni gei in kahekhapoi. Chuta achunga Yisurim ima analhun khahlou a, thil jouse phasel le namsel a anachelhah jing laise chun kati anajan, hitin kagel jie “ijou khat leh Olam Haba a achanmun ding jouse jong kilahdoh peha hiche leiset a hi kipe chai gam khattou ahitadem?” tin kanalunghimo jin ahi. Hinlah tua adammo jeha hesoh-genthei athuh ho kamu tah phat in vang kalung among in, kakipah tai. 
Rabbi Akiva thusei ajah phat chun Rabbi Eliezer in ahenga hitin adong e “Akiva, Torah sunga kisun thupeh ho khu kabollou um in tin, kasuhkhel um in te tia nagel ham?”. Rabbi Akiva in a-Ravpa jah a hitin asei e: Rabbeinu nangma tah in hitahi neihil uva hilou ham, “ ki adam ein tzadik baaretz asher yaase tov velo yekheta “(Ajehchu hiche leiset a mihem kiti chu thilpha bouseh bola, chonse khalou michonpha aumpoi - Kohelet 7:20).
Ahileh tun chunglanga ithudoh u chu donbut taleuehn. Mefarshim hon Khazal ho thusei pansan in hitin asei uve: Rashi hakadosh in aseima banga mihem chunga hung lhung klalot – gaosapna le yisurim – hahsat-gentheina ho jaal boua mihem kiti chu P-thien thutanna dinmun a dingjou ji a ahi. Hiche chu Parasha masapa a gaosapna gimnei tah-tah akisut joua tuchung Parasha kipatna “atem nitzavim hayom kulekhem…” a kuon kijildoh a ahiye. Henge, mihem kiti chu achamkim le achonse khalou chuleh suhkhel neilou hiel koima akiumpoi. Hijieng jong leh Khazal hon Gemara mun ijat hama aseima bang uva mihem chunga Yisurim hung lhung chun achonsetna ho asuhthieng jia, hiche jaal a mihem kiti chu chunglang thutanna muna dingjou bep jia ahi.
Khafetz Khayim in Hagaon MiVilna min a hitin asei e: Mihem in hiche leiset adalhah a chunglang Beit Din masanga achungthu ahung kitan tieng achonphatna ho le athilpha bolho chuleh achonsetna le thilphalou anabol ho chu selphaa akilep jin ahi. Iham tia athilse bolho chun athilpha bolho chu ahin leplhah taha ahileh Bat Kol ahung ging in “hiche nu/pa damlaia yisurim anathoh hochu hung uvin” tia ahin sam jin ahiye. Chutieng yisurim anathoh ho jouse chu ahung uvin, achonphatna le athilphabol hochu ahung be jiuve. 
Chutieng hiche leiseta adamlaia Yisurim anathoh ho jaal chun achonphatna le athilphabol hochun achonsetna le athilse bol hochu aleplha ji uvin; mihempa chun thutanna mun a zakai asosah jin – tichu goljonona akimun, Olam Haba a lutthei ding in aumji tan ahi. Ajehchu hiche leiset a mihem in hahsat-genthei athoh jaala achonsetna ho le asuhkhel ho ngaidam a um jiuva, chutieng amachu P-thien masanga Tzaddikim ho banga dingjou jia ahi. Chuche nikho ahung lhung tieng mihem chun hiche leiset a yisurim anthoh ho jouse chunga P-thien chu athangvah jin, ahenga kipathu asei jin ahiye. 
Yisurim ho jaala mihem kit chu P-thien masanga thutanna a dingjou ji ahitoh kilhon a Moshe Rabbeinu in jong Am Israel techu gaosapna ho jeha lunglhadai lou dinga alhamon a, chubep hiloua hiche yisurim hochu P-thien in amite angailutna vetsahna khat ahijoh dan aseipeh a ahi. Chuma banga hiche Yisurim pa jaala jong imasang uva hung lhung ding thutanna nikho, Rosh Hashana a hi beezrat Hashem, zakai ihi thei diuva ahi. 
Sefer Mikdash Halevi in aseina a kumlui dalhah a kumthah a lut ding kiti hi ichenna inn lui kidalha a inn thah kilut tobang ahi. Chuleh inn that lut ding kiti chun avon ho alhoh teng a-inn thah a chu avonlui jouse lhoh lut loua phatecha vetchilna anei ji a, anei-agou chuleh avon hochu ahoi le apha cha-cha hobou akilhoh ji a ahi. Chuma banga kum thah lut ding in jong lhagao langa inei-igou, ivon-isil (tichu umchan khanchan, midot tovot ho kiseina) ahoi le apha cha-cha hobou kipoh ding, ahoilou le aphalou hochu kumlui a dalhah ding ngaia ahiye.
Sefer Mikdash Halevi in aseibena a Rosh Hashana masang Shabbat nukhah pen Parasha a “Atem nitzavim hayom kulekhem…” tia ahung kisim tieng akoi jousen igeldoh ding u chu “tua hi kumlui dalha a kumthah a kichoulut ding kahitan, itobang thil hochu kadalhah ngaia a, itobang thil hochu kakipohlut ding aham” ti phatecha a kikholchil phat ahitan ahi. Ajehchu kumlui dalha a kumthah lut dinga kotphung a ding a ihitauve.
Chuti ahitoh kilhon a achaina a iseinom uchu kum kichai dinga ahitan, kumthah a ikichonlut ding uva ahitai. Iseikhel lou uva ahileh tu kum achesa sunga chu akoi jouse ichung uva yisurim ijat ham lhung tei ding a ahi. Yisurim khenkhat chu eiho mihem lunggel le eiho mu dana eima bolkhel le suhkhel jeh hiloua iloi-igol khat mitmo jeh leh fel-lou jeha ichung uva hung lhung dana igel u umtei ding a ahiye. Chuleh hitobang thilsoh jeha khat-le-khat kaha kitomona le kilungnopmona anapengdoh umtei ding a ahi.
Hinlah tuchan a iseima bang uva yisurim kiti chu mihem bolkhel-suhkhel le chonsetna ho suhthienga aumna dinga P-thien in ihinsol peh uva ahibou e. Chubep hiloua iloi-igol khat mitmo ahilouleh fel lou jeha yisurim ichung uva hung lhung dana igel hou jieng jong chu P-thien a kuon hia, P-thien in amachu ahin manchah a ahijoi. Chuna bana hiche iloi-igol khat jeha yisurim inathoh hou  jaala tu ahung lhung ding Yom Hadin – thutan nikho a  hi chunglang Beit Din a zakai ihiu jong hithei a ahi. 
Chuti ahitoh kilhon in tua hi kumlui idalhah uva kumthah a ikichonlut diu tah toh kitoh in P-thien in phatthei eiboh uhen lang, khat-le-khat kikah a kilungnopmona le kitomona  chuleh midot raot ho jouse kumlui a idalhah uva; kingailutna kipumpkhatna, Torah ngailutna, Torah jilho ngailutna, Rav teho jana, nu-le-pa jana, Nupa kikah a kingailutna, insung a kingailutna chuleh midot tovot dang-dang ho toh boina ima umlou hiela kumthah a ikilhohlut thiena ding uvin P-thien in lolhinna eipe tauhen. 
 
 SHABBATH SHALOM 
VESHANA TOVA UMETUKA LEKULAM 


Friday, September 16, 2022

Parashat Ki Tavo 5782

 Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְהָיִיתָ מְמַשֵּׁשׁ בַּצׇּהֳרַיִם כַּאֲשֶׁר יְמַשֵּׁשׁ הַעִוֵּר בָּאֲפֵלָה
Vehayyita memashesh batzahorayim ka'asher yemashesh ha'ivver ba'afelah
(Muthim lah'a mitcho akimai'le bang'a sunkim lai'a nakimai'le ding…)
                                      ~ Devarim 28:29

Isei jing sa ma bang uvin Khazal ho'n Sefer Devarim hi Sefer Hatokhakha – Kiphosalna Lekhabu ti'n jong aminvo uve. Khamisha Khumshei Torah (tichu Moshe lekhabu 5) ho lah'a Sefer Devarim hi adang ho banglou in asung'a kihilna le kiphosalna mun tamtah'a muthei in aum e. Chuna ban'a Sefer Devarim sung jieng'a jong Parasha dang ho sang in tuchung Shabbat a isim diu Parasha, Parashat Ki Tavo hi kiphosalna le kihilchahna chuleh thungailou jeh'a gaosapna – klalot ho adimset in ahi.

Parashat Ki Tavo bang'a klalot ho kisutna Parasha dang khat chu Parashat Bekhukotai ahiye. Hinlah Parashat Ki Tavo a klalot kisun hi Parasha dang ho abang po'n; Khazal ho'n aseinauva gaosapna 98 jen tah aum toh kilhon in hiche parasha hi "Parashat hatokhakha hagedolah" (kiphosalna Parasha alenpa) ti'n akiminvo e. Parashat Bekhukotai ahileh vang asung'a gaosapna 49 akisun in, chutoh kilhon in "Parashat Hatokhakha hak'tana" (kiphosalna Parasha aneopa) ti'n jong akiminvo'n ahi.

Gemara Masechet Megillah Daf 31b mun ivet leh Khazal ho'n hiche teni hi Parashat Brakha Uklalah (Phattheina le Gaosapna Simmun) ti'n jong aminvo uvin, chuti chun kumseh leh Atzeret (tichu Shavuot) toh Rosh Hashana masang in akisim ji lhon e (tichu Parashat Bekhukotai hi Shavuot ma'a Shabbat nukhah pen masang'a lhung Shabbat pa'a kisim ji'a; Ki-Tavo hi ahileh Rosh Hashana ma'a Shabbat nukhahpen masang'a lhung ji Shabbat pa'a kisim ji ah ahi).

Tuchung Parasha ivet leh P-thien thungailou jeh leh Torah a kisun thupeh ho ahiding bang tah'a nit/juilou jeh a gaosapna 98 holah'a khat chu hitin akisun e: Muthim lah'a mitcho akimai'le bang'a sunkim lai'a nakimai'le ding…

Hilai'a kisun gaosapna toh kisai'a lungdon umtah khat chu ipi atileh Torah in "muthim lah'a mitcho akimai'le bang'a…" ti'a asut hintem? Tidan chu mitcho ding'a muthim hen lang khovah taleh ipi akikhetna um a hi ong, kho avah man'a akim-avel'a um thilho amu thei ding la ahidehpo'n?

Gemara Masechet Megillah Daf 24b ivet leh hiche i-kushiya uhi Ha'Tanna Hakadosh Rabbi Yosi in jong anadong e. Rabbi Yosi aseina a hiche pasuk hi asim tieng hetthiem hahsa anasa jing kei in ahi. Ajehchu mitcho khat ding'a sun le jaan chu ipi akikhetna um ding a ham ti ahiye. Hinlah jaan khat muthim nuoi'a avale na'a mitcho khat toh lampi'a akisuto lhon in, chu'a pat chun hiche pasuk jong ahin hethiem pan bep in ahiye.

Gemara ivet leh chuche jaan'a muthim nuoi'a Rabbi Yosi in lamkah'a akitopi mitchopa chun meisel ahin kichoi'a, vahle a ahiye. Rabbi Yosi in jong thil umdan chu ahethiem po'n, mitchopa jah'a,"Ipi phachom ding'a meisel nakichoi ham?" ti'n adong in ahileh khatpa'n hitin ahin donbut e: Hiche meisel hi kei'a ding'a kakichoi a ahipo'n, midang ho'a ding ahibou e. Ajehchu hiche meisel kakichoi laise miho'n eimu uva, kom a kakhehlut na thei ding jieng a jong eihuh doh u; ling-le-khao ho'a kuon a jong eihuhdoh jiuva ahi.

Gemara a kuon a Rabbi Yosi in aseinom pen chu ipi ham itileh mitcho kiti chun kho amulou vang'a muthim sang'a khovah kiti chu amading'a phachom jo tei'a ahiye. Ajehchu khovah nuoi ahitieng mitchopa chu midang ho'n amu uva, akithopi thei u; akisuhkhahna thei mun tamtah apeldoh thei a ahi. Hinlah muthim nuoi ahitieng kho amulou na ban'a ama ding'a chele-vale chu hahsa cheh a ahita'n ahiye.

Chuma bang'a tuchung Parasha a kisun gaosapna – muthim lah'a mitcho akimai le bang'a ti'a Torah in ahinsut jong chu adang ahipo'n, Am Israel te'n P-thien thu ahin ngailou tieng uleh vah kiti mong-mong umlouna muthim nuoi'a mitcho kisei tobang hidiu, akithopi thei diu mi koima akimulou ding uva ahitai.

Langkhat a Maharsha in hilai mun a hin hitin kushiya adoh be e: Muthim lhangkhal, vah kiti mong-mong themcha jieng jong umnalou mun a chu mitcho hihen khomu hitaleh anilhon a adinmun lhon kibang'a hilou a ham? Chuti ahileh ipi ding'a Torah in "muthim lah'a mitcho akimai le bang'a…" ti'a khomu-theipa chu mitchopa sang'a adimun hoijo ding dan'a asei a ham? (Muthim nuoi'a mitcho tobang akiti thei leh khomu-theipa dinmun chu hoijo toh kilou a ahi)

Maharsha in aseina a "muthim lhangkhal nuoi, vah neocha jieng jong umlouna mun" a chu mitchopa sang'a khomu-theipa dinmun ahoijoh na umthei a ahi ati. Itobang dinmun hintem? Maharsha in aseina a mitcho kiti chun ajotna lampi hochu khatvei jieng jong amukhahlou a itobang ahi ahetlou hiel'a ahiye. Niseh a ajotna mun jieng jong hoilai mun'a kom um'a, hoilai mun a ling-le-khao ho um aham ti ahetlou bet a ahi. Hinlah langkhat'a khomu-thei kiti chun ajotna ngei lampi chu amu jing ahitoh kilhon a itobang ahi ahet'a; iham ti'n muthim jieng hen lang, vah neocha jieng jong umtahih jong leh alunggel'a kuon ama-le-ama "direction" kipe a, hahsa lheh jieng jong leh alhunna ding mun lhung thei a ahi. Chuti ahitoh kilhon a Torah in muthim lah'a mitcho kimai'le toh thungailou jeh'a achung'a gaosapna lhung Am Israel techu atekah a ahiye.

Langkhat a Sefer Panim Yafot in hiche pasuk a kuon mussar heskel hoitah khat ihung hil uve. Tuchan'a iseima bang uva, ivet a ahileh muthim lhangkhal, vah neocha jieng jong umlouna mun'a Torah in mitcho kiti chu khomu-thei sang in adinmun ahoimo joi ti mudoh thei ahi. Chuna chung chon'a mitcho khat le khomuthei khat kikhetna chu khomu-theipa chun "muthim lhangkhal nuoi'a um kahi" ti akihet in hinlah mitchopa chun muthim lhangkhal nuoi'a um ahilam jong akihetpoi.

Sefer Panim Yafot in aseina a mikhenkhat hiche mitcho khomutheilou ho kisei tobang ahiuve ti'n asei e. Hitobang miho chun Avera (Torah in aphallou) jieng jong Mitzvah ahe atiuvin, chukit leh Mitzvah jieng jong Avera ahi ti'n aseikit uve. Chutichun thilphalou abol jouseu jong Mitzvah dan in agel uvin, P-thien lunglam a chondan in akikoi jing uvin ahi.

Vetsahna a hitobang miho chun Lashon hara asei tah uva, aloi-agol khat in ahil'a apho a ahijong leh "hitobang dimun a hi Lashon Hara hijieng jong leh Mitzvah ahitoh kilhon'a sei phal ahi" ti'n asei uvin; muthim lhangkhal lah'a um ahilam u jong akihet lou u toh kilhon in kithopi'a, muthim lah'a kuon vah musah ding dan jong lampi aumtapoi. Mihem kiti chu hitobang dinmun ahung lhung tieng hichu gaosapna lah'a asangpen loi ahitai.

Sefer Panim Yafot in aseina a tuchung Parasha a kisun gaosapna – Muthim lah'a mitcho akimai'le bang'a sunkim lai'a nakimai'le ding… kiti jong hi adang ahipo'n lhagao lang'a amitcho'a khomu thei talou, chuna chungchon a muthim nuoi'a um ahilam jieng jong kihetlou ho kiseina ahiuve ti ahi.

Eiho amitakep, ilamjotna jouse uva P-thien in imit u ahin vahsah a, chu'a kuon muthim lhangkhal lah ihin dalhah theina ding uvin P-thien in phatthei eiboh u hen lang. Chuleh imasang uva hung lhung ding, Yom Hadin a jong akoi jouse jakai ihi uva hinna lekhabu a imin u jihlut a aumna ding in P-thien in phatthei eiboh tauhen.

SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, September 9, 2022

Parashat Ki Tetze

Yossi Lhungdim

Le’ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

לֹא־תִקַּח הָאֵם עַל־הַבָּנִים

Lo tikakh ha’em al habanim… 

(Api pum’a anouho nalah theilou ding…)       ~ Devarim 22:6

Mitzvat Shiluakh haken – vacha abuh’a umlai ilah ding leh api daldoh masat ding tihi Torah a thupeh kisun Mitzvot 613 holah’a khat ahiye. Tor-Shulkhan Arukh, Yore De’ah Siman 292 mun hihen Sefer Hakhinukh, Parashat Ki Tetze (chuleh lekhabu dang-dang) hitaleh hiche Mitzvah toh kisai phasah pi akisun in; ivet a ahileh mudoh thei chu hiche Shiluakh Haken hin Mitzvat ni – Mitzvat Ta’aseh le Mitzvat Lo Ta’aseh ahuop in ahi. 
Anou ilah nuom jeh’a api idaldoh masat leh pasuk aban pa’a ( tichu Devarim 22:7) “shaleakh teshalakh eth ha’em” ti’a Torah in asutma bang’a Mitzvat Ta’aseh kisubulhit’a ahin; hinlah iham ti’a “api daldohlou’a anou ilah’a ahileh” Mitzvat Ta’aseh kipalkeh a ahiye. Chuleh iham ti’a api ilah khah tah’a ahilouleh api toh anou ilah khom kalse “lo tikakah ha’em al habanim” ti’a Torah in asutma bang’a Mitzvat Lo Ta’aseh khat kipalkeh a ahitai.
Chuna ban’a hetding chu hiche thupeh hin vacha-nou hobep hilou’a vacha-tui (egg) ho jieng jong ahuop peh nahlai a ahiyee. Tidan chu vacha buh namu tah’a; buh sung’a chu api’n atui ho a-op pet bang ahitah leh; hitobang dinmun’a vacha-tui hochu nalah nuom’a ahitah leh api nadal doh masat ding chujou tieng leh atui chu nalah thei pan bep ding a ahiye. Chujong leh Khazal ho’n Masechet Khulin Daf 139a mun’a aseinauva hiche thupeh hi itobang dinmun a kisubulhit thei em itileh ivale-na a ituokhah vacha-buh ho’a kon bou hithei’a, eima huongsung’a um/cheng vacha ho’a kuon ahithei poi atiuve (tekhana ahcha, inn a kivah vapaal ho. Hitobang hohi anou/atui ilah ding leh api daldoh ding ti’n ahop pouve). Chuna ban’a hiche thupeh hi vacha thieng (Of tahor ) ho chung bou’a suhbulhit thei hi a ahi.
Ahileh anou/atui chu ilah di tieng api chu ichan’a gamlha a daldoh ngai ding a ham? Masechet Khulin Daf 141b mun a Rav Yehudah in hiti’n asei e: Kedei she’tetze mitakhat yado. Maran in jong Shulkhan Arukh Siman 292, Sayif 4 mun’a Rav Yehudah sei bang in “ad she’tetze mitakhat yado” ti’n psak halakha ape’n ahi. Mefarshei Shas ho’n aseinauva “ad she’tetze mitakhat yado” kiti chu itobang ham itileh “api chu akidal doh’a ahileh phat chomkhat beh abuh ahaimil’a adalhah ding” ti’n asei uve. Hinlah akidal doh jou-jou a api chu ahung nungle’n lei ji a, abuh chu ahung nung vil pai-pai ji ahi’a ahileh “ad she’tetze mitakhat yado” ti’n akisimpoi atiuvin ahi. Hitobang dinmun a chu 4 vei, 5 vei kahepoi, 10 vei hijieng jong leh daldoh kigot ding ngai a ahiye (Hilai’a hin Makhloket aum in; khenkhat in “ad she’tetze mitakhat yado” kiti hi Rashi seibang in ala uvin, api chu idaldoh a, abuh adalhah phot a ahileh anou/atui ho lahthei ahi atiuve. Ajehchu Rashi in Rav Yehuda thusei ahilchetna a hilai’a “ad shet’tetze” ti’a kisei hi mikhat chun api daldoh lou’a, api joh chu alah masat khah tah leh mun gamlha tah’a agadaldoh ding kiseina ahibou e ti’n asei uve).       
Aipi hileh Shiluakh Haken toh kisai Halakha hohi Rambam Hilkho Sh’khita, Tor-Shulkhan Arukh le Minkhat Khinukh ho’a akisun in (chujong leh hiche Mitzvat le Halakha ho bouseh toh kisamkai lekhabu jong tamtah aum in ahi ), aban khuolbe nuom ho’n ikhuolbe thei uva ahiye. Hiche Mitzvah toh kisai Halakha hohi eiho’n iseinuom pen chet u ahipo’n, moh’a thil chedan lhuongpi ihetna ding uva isei u ahitoh kilhon in Halakha hochu hichan hi nga taute. 
Langkhat a Mitzvat Shiluakh Haken iti tieng Khazal ho’n Mitzvah Kalah – jaangkhai tah’a suhbulhit thei Mitzvah; ahilouleh chuti lom-lom a miho’n poimo a agellou u; ahilouleh miho’n notthap a akuoi u Mizvah ho lah’a ajaosah uve . Pirkei Avot Perekh 2 ivet’a ahileh Khazal ho’n eihil nauva hitin asei uve: Mitzvah Kalah hihen Mitzvah Khamura (Miho’n agelpoimo u Mitzvot ho tiding dan ahi) hitaleh ani-ni a chingthei uvin ajehchu Mitzvah suhbulhit jeh’a loman kiti chu itobang ahi eiho’n ihepouve. 
Mefarshim ho’n hiche Pirkei Avot a Khazal ho thusei toh kisai ahilchetna uva mashal (example ) in Mitzvat Shiluakh Haken hi amang nuom jing kei uve. Mitzvot holah’a suhbulhit hahsa ma-ma jieng (Mitzvah Khamura) khat chu nu-le-pa jabol ding ti ahi. Langkhat a, isei ma bang uva Shiluakh haken hi bailamcha’a suhbulhit thei Mitzvah Kalah ahi’n ahi. Hjieng jong leh hiche Mitzvot teni toh kisai aloman itidiu ham hi ivet’a ahileh Torah in “hiche leiset a hinkho sotna ding” ti’n asun e (Kalah hihen lang Khamura hitaleh aloman akibah kalse, eiho lunggel banglou’a, apoimo dan jong kibang tei ding tina ahi).
Tuchung Parasha ivet leh Rashi Hakadosh jieng in jong Mitzvat Shiluakh Haken toh kisamkai in hiche Mitzvah Kalah le Mitzvah Khamura chunchang ahin minphah in, hitin asei e: Shiluakh Haken  hi Mitzvah Kalah hi a; chuna ban’a khisaron kis ima umlou, tichu sum-le-pai imacha senglou hiel’a suhbulhit thei’a ahi. Hijieng jong leh Torah ahung in, hiche Mitzvah asuhbulhit a chu “leiset a ahinkho sotna ding” ti’n ahung sun e. Chuta  Mitzvah Kalah chung jieng’a Torah in kipaman asut thei leh, Mitzvot Khamurot ho chungchang’a kipaman in Torah in sun tahih jong leh, ichan’a akipaman hou sang ding ham ti kal vakhomer a hetdoh thei ahiye. 
Ahileh ipi jeh lom-lom a Khazal ho’n Shiluakh Haken hi Mitzvot Kalot lah’a ajaosah uva hintem? “Bailamcha a suhbulhit thei ahijeh ahi” iti ding leh Shiluakh Haken toh kisai Halakha ho ivet’a ahileh chutilom a bailam hikit lou hiel a ahi. Khisaron kis ima umlou, tichu sum-le-pai ima senna ding umlou ahijeh iti jong leh Mitzvot Khamurot tamtah khisaron kis umlouna umkit a ahiye. Ipi jeh pipen a Mitzvat Shiluakh Haken hi Mitzvah Kalah ti’a Khazal ho’n asei uva hintem?
Chuna ban’a ipi atileh Mitzvot dang ho hilou’a Mitzvat Shiluakh Haken khel-khel a kuon Mitzvot dang ho kipaman alet/aloupi ding dan kijil doh a hintem?
Khafetz Khayim student lah’a minthang loi tah, Rabbi Shmuel David Walkin in hitin asei e: Mitzvah kiti chu bailamcha a suhbulhit thei aumpoi. Ahahsatna ajeh pipen chu adang ahipo’n, Mikhat chun Mitzvat asuhbulhit tieng tzanua tah’a (tichu doh hen-hun hilou ding hinlah kiselgu  ding) asuhbulhit ngai ding, chuna ban’a P-thien ngailutna le Mitzvah ngailutna neipum’a leshem shamayim a abol ding ti ahi. Chutilou’a mikhat chun akoi jouse muthei ding leh doh hen-hun, akiselgu ima umlou’a Mitzvah ahin suhbulhit tieng achung’a Aiyn Hara in tha anei nuom ji’n ahiye. 
 Ravpa’n aseina a langkhat a Mitzvot dang ho toh te’a Mitzvat Shiluakh Haken hi tzanua tah’a suhbulhit ding ahahsapoi. Tuchung Parasha a Rashi in aseima bang’a (chunglang’a Halakha tamlou isut hou lah’a jong ajao in ahi) Mitzvat Shiluakh Haken chu itobang vacha le anou, abuh sung’a umho chung’a kisubulhit thei ham itileh “prat limjuman” – tichu lamkah’a iva’le na’a itukhah hobou hiding, eima huongsung a um/cheng ahi ti ihetsa ho hithelou ding ti ahiye. Chuti ahileh kiginna ima umlou; itukhah jeh’a kisubulhit a bou tina ahi’n, poh the-thu le doh hen-hun chuleh mi tamtah in ahetna ding ima aumpoi. Chuta Mitzvat Shiluakh Haken hi akiselgu sa ahitoh kilhon a Mitzvah Kalah a kisim a ahiye. 
Bekhor Shor in jong aseina a Mitzvat Shiluakh Haken hi lamkah’a ivale na’a itokhah a ahibou leh suhbulhit ding ti ahi. Hinlah Torah in hiche Mitzvah hi “nasuhbulhit tei-tei ngai ding, chuna ding’a chu muol-le-lhang chuleh gamlah’a nava’a vacha buh nagahol tei-tei ding” ti thupeh ima asunpoi. Chuti ahitoh kilhon a hiche Mitzvah hi Khazal ho’n Mitzvah Kalah ti’a aminvo uva ahiye. Ajehchu ikiginlou pet’a jong suhbulhit jieng thei hi’a ahi. 
Ahileh tu’n i-kushiya u anina pa veleuhen. Ipi ding’a Mitzvat Shiluakh Haken khel-khel a kuon Mitzvot dang  ho kipaman alet/aloupi ding dan kijildoh a hintem?
Sefer Afikei Eliyahu in hiche i-kushiya u ahilchetna’a hitin asei e: 
Tuchung Parasha ivet’a ahileh Shiluakh haken thu kisut jou in Mitzvat Ma’aken (inn thah isah tieng inchung’a kuon mi khehlhah louna ding a kivenna ding sem ding thupeh) akisun e. Rashi in aseina a hiche Mitzvah teni hung kisutjom jeh hi adang ahipo’n, mikhat chun Mitzvat Shiluakh Haken ahiding bang’a asuhbulhit le achaina tieng kipaman a inn thah jong anei ding, chuta chu Mitzvat Ma’aken jong asuhbulhit ding’a ahiye.  
Ivet’a ahileh Khazal ho’n Mitzvah isuhbulhit le aloman chu Mitzvah dang khat ihung kipehbe ding chuleh Averah khat iboldoh le Avera dang in anung ahin jui ding ti’a aseima bang uva tuchung Parasha a jong hiche hi mudoh thei a ahi. Torah dungjui’a Gaal a kuon ding kiti chu Tzaddik Gamur ahingai a ahin, chuti ahileh iti dan a Goy numei khat chu ahin deichat thei a ham? Ajehchu adang ahipo’n Torah in tuchung Parasha a “veraita bashivyah” – gaal hing’a kiman holah’a chu namu leh – ti’a asutma bang’a, hiche Goy numei nu chu amelhoina ho avet jeh’a kuon ahiye. Numei khat amelhoina jeh’a vet, chutobang ra’ya asura chu avera neocha hijieng jong leh achaina a ben sorer umore gei ahin lhut a ahi. 
Sefer Afikei Eliyahu in aseina a Yetzer Hara hin mihem lungsung’a mun-ong neocha pansahna thei anei’a ahijong leh chuche neocha pansan’a kuon’a chu len petah ahin  suhset ji’a ahi. Chuma bang’a langkhat lang’a ivet’a ahileh thilpha deina lungthim, Torah le Mitzvot ho ngailutna lungthim - Yetzer Hatov jieng jong chutima ahi. Mihem in Torah le Mitzvot ho ding’a kal neocha ahin suon a ahijong leh hichepa chun olcha-cha a mihem lungsung’a chu mun ahin lo cheh-cheh ji’a, achaina le mihem pachu pum khel-khel a akikhelsah jieng thei’a ahikit e. Hiche hi adang hilou’a Mitzvat Shiluakh Haken le Mitzvat Ma’akeh teni a kuon kijildoh a ahi. 
Mitzvat Shiluakh Haken chu Mitzvah Kalah hijieng jong leh chuche Mitzvah jaal’a mikhat chun inn thah akisah doh thei’a chuleh asang’a loupi cheh Mitzvat Ma’akeh chu asuhbulhit be kit a ahi. Chuti ahitoh kilhon a thilpha hihen thilse hitaleh, neocha jieng jong chun ichan a tha anei a, thil kiti chu apha hihen asei hitaleh neocha a kuon hung kipan ahidan eihil nuom jeh uva Torah in Mitzvat Shiluakh haken khel-khel a kuon a chu Mitzvot ho suhbulhit jeh’a kipaman ho ihung hil uva ahiye.   

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Shoftim

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְאָמַר אֲלֵהֶם שְׁמַע יִשְׂרָאֵל
Ve'amar alehem Shema Israel
(Ajah uva asei ding "Shema Israel"…)
                                      ~ Devarim 20:3

Torah a kuon thupeh, Mitzvah 613 holah'a loupi tah le poimo tah mai'a chu Mitzvat Kiryat Shema hi ahiye. Rambam in aseina a (hakdamah leperush lemishnayot ve'n) Torah sung'a kisun thupeh holah'a Juda khat in nitin'a taanglou hiel'a nivei jen asuhbulhit jing ding'a kipe thupeh umsun chu Mitzvat Kiryat Shema hi ahi ti'n asei e. Chukit leh Torah She'be-alpe ahilouleh Mishna jieng jong adag hilou in Hilkhot Kiryat Shema a akipan in ahi.

Ahileh ipi ding'a Rabbeinu Hakadosh (Rabbi Yehuda Hanasi kiseina) in Torah she'be-alpe ahin guoltoh ding'a chu Kiryat Shema toh kisai daan-le-moul hohi amasapen a ahin pansah a hintem? Hiche thudoh hi Mefarshei Shas jouse'n adoh'u tithei phiel ahi'n; ahilchetna jong tamtah apeuve. Chuche holah'a khat veleuhen. Petakh Einayim in aseina a "ajehchu Juda pasal khat in Bar Mitzvah ahung hi jou'a Mitzvah asuhbulhit masat pen chu KIryat Shema hi ahi". Tidan chu kum 13 ahung lhin-lhin a ama ding'a Mitzvah masapen chu chuche jaan a Kiryat Shema asei pachu ahiye . Chuche toh kilhon a Rabbeinu Hakadosh in jong Mishna chu HIlkhot KIryat Shema a ahin pat a ahi.

Ahileh tu'n kidong leu hen. Ipi atileh Juda pasal khat chu Mitzvot ho subulhit thei ding'a khiyuv ahung hitieng Mitzvot 613 holah'a Kiryat Shema khel-khel hi amasapen a pang a hintem? 

Masechet Berachot Perek 2, Mishna 2 mun a Rabbi Yehoshua Ben Korkha in hitin asei e: Mikhat chun Mitzvot ho suhbulhitna ding'a namkol – Ol Mitzvah akisaan ma'a P-thien leng hina namkol – Ol Malkhut Shamayim akisaan masat ngai a ahi; Chuti ahitoh kilhon a Kiryat Shema a hi Parshat Shema kisei masa'a aban le Parashat Vehaya im shamoa kisei'a ahiye.

Mefarshim ho'n Rabbi Yehoshua Ben Korkha thusei ahilchetna uva hitin asei uve: P-thien in isuhbulhit ding uvin thupeh – Mitzvot ho einapeh tahih jong leu mihem ho'n eima hetna le chihna a kuon ijui diu tamtah um e. Tekahna a tuoltha lou ding; guhchat lou ding; nu-le-pa jabol ding le adang dang hohi Gentile ho jieng in jong Torah aneilou vang uva, daan-le-moul akisem uva ajui uva ahiye. Chuti ahileh hitobang daan-le-moul hohi Torah a kisun hih jong leh mihem ho'n ijui diu tina ahi. Hijieng jong leh hitobang daan-le-moul, mihem chihna le thepna a hetthiem thei ho jieng jong eiho, Juda teho'n P-thien thupeh ahi jaal bou'a a ijui uva ahi. CHubep hilou'a daan-le-moul tamtah, mihem chihna in amatphahlou um kit'a (khok ti'a kiminvo ho; vetsahna a Para Aduma) ,chuche ho jieng jong chu tamkhuol lou hi'a "P-thien thupeh ahi'n, suhbulhit chu ikin u ahi" ti'a kijui kit a ahiye.

 Ahileh hiche daan-le-moul hohi eiho chihna-thepna hilou'a P-thien thupeh ahi jaal bou'a ijui u ahi dan iti kihet thei em? Adang hilou'a P-thien leng hina namkol "Ol malkhut shamayim"  ihin kisaan tieng uleh hung kilangdoh dehset ji a ahi. Gamsung khat a Leng kiti chun daan-le-moul ahin sem leh mipi hochun athu tamkhuol lou hiel'a ajui jieng bang uva P-thien chu "kalengpa ahe" ti'a ihin kisaan tieng Torah a kisun thupeh ho jong eima chihna-le-thepna hilou'a Lengpa thupeh – gezirat melekh ahijeh bou'a kijui ahidan kicheh tah'a mudoh thei'a um ji'a ahi.  

Kiryat Shema chungchang'a Halakha hetding poimo tah chu "Shema Israel, H' Elokeinu, H' Ekhad" ti'a pasuk rishon isei tieng adang hilou'a hiche "P-thien leng hina namkol – Ol Malkhut Shamayim hi kakisaan e" ti'a kavannah peh tei-tei ding ti ahi. Hetding chu iham ti'a mikhat in Shema Israel asei'a hiche Kaballat Ol Malkhut Shamayim hi kavannah apehlou'a ahileh Mitzvat Kiryat Shema asuhbulhit lou a, chutobang dimun a chu avel'a KIryat Shema asei kit ngai nalai ding'a ahiye.

Chuta Mitzvat Kiryat Shema a kuon P-thien leng hina kikisaan a Mitzvot hochu "Leng thupeh ahijeh bou'a kasuhbulhit ahi" ti phonjalna kinei ahitoh kilhon a, Bar Mitzvah khat chun mipilhing ahung hi'a kipat Mitzvot ho ahin suhbulhit pan ding ahitoh kitoh a, adang-dang hilou'a P-thien kin abolna ding'a poimo pen tithei Kaballat Ol Malkhut Shamayim - Mitzvat Kiryat Shema a hi kal ahinson masatpen ji'a ahiye.

Tuchan a isei hou bep hilou'a, Mitzvat kiryat shema loupi dan tuchung Parasha a kuon mudoh thei ahiye. Parasha ivet leh Torah in aseina a Am Israel techu gaal akuon tieng uleh thao-nusa Kohen pa'n (gaal a kuon sepai ho kilhonpi ding Kohen khat atumbeleh a thao anakinu ji a ahiye) gaal kisat masang'a hitahi asei ding ahiye,"Shema Israel! Tuni nikho'a hi nangho nagaal mitehou chung'a gaal bol ding nahiuve; Lhadai hih uvin; Kicha hih uvin; Amasang uva tija hih uvin. Ajehchu Pakai Na'P-thien uvin nakilhon pi uvin, ama'n nagaal mitehou chunga gaal nasat peh diu, huhhingna le goljona namu diuva ahi "(Devarim 20:4-5 ve'n).

Rashi Hakadosh in Gemara Masechet Sotah 42a mun'a Khazal ho thusei pansan a aseina a hilai a "Shema Israel" kiti hi Kohen pa'n gaal'a kuon ding sepoy ho heng'a thu ahin sei kigot toh kitoh'a "Ngai in Israel" ti'a athusei angailhahna ding uva asei ahipoi; hinlah hiche hi Mitzvat Kiryat Shema kiseina ahi ati'e. Chuleh Khazal ho'n aseinauva gaal kisat ma'a Kohen pa'n Kiryat Shema asei hi'n ipi avetsah em itileh Am Israel techun zkhut dang ima nei tahih jong leu phatecha Mitzvat Kiryat Shema hi niseh a – Shakharit le Arvith a Kiryat Shema, asuhbulhit jing nah uva ahileh hiche Mizvat Kiryat Shema zkhut pa jaal bouseh'a jong P-thien in agaalmite hou chung'a goljona apeh ding'a ahinalaiye. 

Khazal ho thusei ivet'a ahileh Mitzvat Kiryat Shema hin chuchan gei'a chu tha anei a, loupi a ahiye. Langkhat a hilai'a hin kushiya dohthei ijat ham aum in ahi. Ipi atileh Khazal ho'n "Shema Israel" ti'a tuchung Parasha a kisun hi Mitzvat Kiryat Shema kiseina ahe atiuva ham? Koi in ijat ahet am, ijou'a isei bang uva, Kohen pachun gaal'a kuon ding sepoy ho jaal'a chu kathusei phaten anangai uvo ti'a aseina jong himo di? (A Parasha isim leh Kohen pa'n sepoy ho atielkhou a, chuleh Gaal'a kuon ding ho chu thudoh anei a, kilhenchilna ananei jiuva ahi. Tuchung Parasha a kisun ma bang'a koi hileh inn thah nei aum leh kinungle hen; ji thah nei aumleh kinungle hen; theilei nei aum leh…)

Chukit leh akoi jouse'n hilai mun'a kushiya adoh uchu – Ipi atileh Mitzvat Kiryat Shema bouseh jieng jong Am Israel te'n phatecha asuhbulhit uva ahileh P-thien agaalmitehou chu akhut uva apehdoh ding a hintem? Zkhut dang ima nei hih jong leu hiche Kiryat Shema zkhut pa bouseh jaal'a P-thien in ahin kithopi uva, agaal tehou ajou ding uchu iti dan hintem?

Kushiya masapa chu Maharal Mi'Prague ahi'n chujong leh Shiftei KHakhamin in hitin hilchetna ape lhon e: "Shema Israel" hi Mitzvat Kiryat shema kiseina ahilou'a ahileh Torah in "ve'amar alehem, attem karevim hayom lamilkhamah" ti'a asut ding'a ahi. (Tidan chu "Ve'amar alehem, Shema Israel, attem karevim hayom lamilkhamah" ti khel'a "ve'amar alehem attem karevim hayom lamilkhamah" ti'a asut a kichai a ahijieng e.)

Maharal Mi'Prague le Shiftei Khakhamim teni hilchetna hi kicheh jeplou maithei ahi'n, Harif (Aiyn Yaakov hilchetna pe lah'a Mefarshim khat; Poskim Rishonim holah'a Rif kiseina hilou) hilchetna vetbe leuhen. Harif in aseina a hilai'a "Shema Israel" hi Mitzvat Kiryat Shema kiseina ahi. Ajehchu pasuk chedan ivet a ahileh abul in "vea'amar alehem" ti'n Plural a akisun in (Kohen pachun amaho heng'a asei e ti'n plural a akisun e) ; chujou chun "Shema Israel" ti'n "Ngai in Israel" ti'n Singular a akisun in; Chujou chun "attem karevim hayom lamilkhamah" – "tuni nikho'n nangho gaal bol ding in nahung uve" ti'n Plural a akisun kit in ahi. Ahileh tu'n veleuhen ipi ding'a Plural a kipan a, aban a singular a kisun a, aban a Plural a kisun kit a ham? Chuti ahileh adang hilou'a hilai'a Singular a kisun "Shema Israel" hi Mitzvat Kiryat Shema (Shema Israel H' Elokeinu H' Ekhad) kiseina ahi kicheh tah'a kimu'a ahiye. CHutilou hileh Torah in "tishmeu Israel/Shemeu Israel – Ngai uvin Israel" ti'a asei ding a ahi.

Tu'n Kushiya nina pa hilchet ding go leuhen. Hiche kushiya toh kisai hi Mefarshim ho'n hilchetna tamtah apeuvin. Abon'a seina ding phat aumlou toh kilhon in alah'a khat, Rabbi Yaakov Reisher in alekhabusut Iyun Yaakov a hilchetna apeh veuhite.

Ihetsa ma bang uva Khazal ho'n hitin eihil uve: Talmud Torah kenegged kulam – Mitzvot tamah inei lah uva aloupi pen chu Talmud Torah "Torah sim/Torah a kisuhboi" ahiye.

Masechet Makot Daf 10a mun ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve: Omdot hayu ragleinu bisha'arayik Yerushalayim (Jerusalem khopi kelkot-phung a kakeng uvin kading uve – Tehillim 122:2 ve'n) hi ipi kiseina ham? Jerusalem khopi kelkot itileh Torah simho kiseina ahi'n; Kakeng uvin kading uve itileh Gaaljona kiseina ahi. Hichun avetsah chu Torah simho jaal'a Am Israel te'n gaaljona amu uva ahibou e.

Masechet Sanhedrin Daf 49 mun a Khazal ho'n aseinauva David Lengpa Torah'a akidii jing jaal'a Yoav chun galmun'a goljona akimu ji a ahibou e. David Lengpa Torah sim zkhut chu umlou hileh Yoav in gaaljona akimulou ding ti ahi.

Tuchan'a isei hou jouse chu ivet'a ahileh Talmud Torah chu ichan'a loupi ham ti kicheh tah'a mudoh thei a ahi. Yehoshua lekhabu ivet a ahileh Talmud Torah chungchang'a hitin akisun e: Lo yamush sefer hatorah haje mipikha, vehagita bo yomam valailah (Hiche Torah hi nakam a kuon kicholsah hih in lang, sun le jaan in sim jing in – Yehoshua 1:8). Ahileh sun le jaan a, taanglou hiel'a Torah sim jing ding, ikam a kuon kicholsah lou ding tichu mikhat in iti asuhbulhit ding hitan tem? Asuhbulhit ding dan lampi khat Masechet Menakhot 99b mun'a Ha'Tanna Hakadosh, Rabbi Shimon Bar Yokhai in hitin eihil uve: Mikhat chun Kiryat Shema hi ahiding bang tah'a nikhat a nivei – Shakharit le Arvith teni'a asim jing'a ahileh "lo yamush sefer hatorah haje mipikha" chu asuhbulhit a ahi.

Iyun Yaakov in aseina a Mitzvat Kiryat Shema ahiding bang tah'a Yehudi khat in asuhbulhit a kuon Mitzvat Talmud Torah jieng jong asuhbulhit thei ahitoh kilhon a Zkhut Mitzvat Kiryat Shema bouseh jaal jieng'a jong Am Israel te'n agaalmite hou chu ajothei uva ahiye. Gemara Masechet Shabbat Daf 119b ivet a ahileh Khazal ho'n aseinauva Jerusalem khopi suhset'a aumchu adang ahipo'n Kiryat Shema Shakharit le Kiryat Shema Arvith ahiding bang'a asuhbulhit tahlou jeh u ahiye. Chuta Mitzvat Kiryat Shema not-thap'a anakoi phat uva gaalmite chu anajolel uva, achaina a Jerusalem khopi chu suhset a um a hi ti ahiye.

Langkhat a Masechet Menakhot mun'a Rabbi Shimon Bar Yokhai in Kiryat Shema chungchang'a asei chu ivet a ahileh hitin jong asei e: Kiryat Shema Shakharit ve'Arvit a kuon Mitzvat Talmud Torah suhbulhit thei hijieng jong leh hiche hi mipi hetding'a lhangphong tah'a sei ding phal ahipoi (ajehchu ijou khat leh Kiryat Shema jingkah-nilhah a isei a kuon Mitzvat Talmud Torah suhbulhit thei ahitah leh mi atamjo'n sun-le-jaan a Torah a kakidii angaipoi ti'a agel uva, ahilou lang tah'a mitamtah in akilah diu, chekhel thei uva ahi).   \

Iyun Yaakov in hitin dohna asem e: Chuti ahileh itidan a gaal lai leh Kohen pachun Mitzvat Kiryat Shema bouseh'a kuon Mitzvat Talmud Torah suhbulhit'a umthei a, chu'a kuon a chu P-thien in Am Israel te khut'a agaalmite houchu ahin pehdoh ding ahi ti'a lhangphong tah'a sei hintem? Ravpa'n hiche a-kushiya doh hi hitin hilchetna ape e: Ajehchu gaal-lai tieng leh gaalmun a um sepoy hochun Talmud Torah chu adeidan bang uva asuhbulhit theilou uva ahitai. Chutobang dinmun a Mitzvat Talmud Torah suhbulhitna thei ding lampi umsun chu Mitzvat Kiryat Shema hi ahitoh kilhon a Kohen pachun lhangphong tah'a gaal'a kuon ho hetding'a asei a ahiye.

Langkhat a tuchung Parasha ivet a ahileh "koi hileh alungsung'a kichatna nei'a chu a-inn a kinungle hen" (Devarim 20:8 ve'n) ti'n akisun e. Khazal ho'n aseinauva hilai pasuk a kisei "alungsung'a kichatna nei" kiti hi chonsetna neiho kiseina ahiye ti'n asei uve. Gemara Masechet Sotah 44b mun a Khazal ho'n aseinauva Tefillin shel yad le Tefillin shel rosh kikah'a pao pa jieng jong chu chonsetna a kisim'a, hitobang michu gaal'a kuondoh thei talou ding, a-inn a kinungsol ji'a ahinalaiye.

Chuti ahileh gaal'a kuon ding chu Tzaddik Gamur ahingai tina ahi. Ahileh tu'n veleuhen chuta gaal'a chu chonsetna neocha nei khat jieng jong akuondoh a ahitah leh gollel thei ding ahitah leh iti dan a Khazal ho'n "Am Israel te'n zkhut dang ima neihih jong leu Mitzvat Kiryat Shema ahiding bang'a asuhbulhit uva ahileh hiche Zkhut pa jaal'a chu P-thien in agaalmite hou akhut uva apehdoh ding a ahi" ti'a asei uva hintem?

Rabbi Yaakov Yosef, Hamaggid Mivilna ti'a jong kihe in hiche kushiya ahilchetna a hitin asei e: Gaaljona kiti hi ni a khenthei a ahi: Mipi gaaljona le Chang'a gaaljona. Zkhut Mitzvat Kiryat Shema jaal bouseh'a jong Am Israel te'n agaal tehou ajo ding u kiti chu hiche Mipi gaaljona – Nitzakhon Haklal hi'a ahi. Hinlah hetding chu hiche mipi gaaljona pa hi P-thien in Mitzvat Kiryat Shema jaal in eipe tajong leu mikhat chu Tzaddik Gamur ahilou kalse gaalmun'a chun sohcha in tin, damsel in hung kinungle inte ti seithei ahipoi. Tidan chu Mitzvat Kiryat Shema chun gaaljona eipeh vang uva mikhat chun chonsetna neocha anei tah ahileh zkhut mitzvat kiryat shema chun aven jou dehlou'a, chuche jeh'a chu gaalmun'a vangsetna atuothei a ahiye. Tichu mipi gaaljona aum man'a chang'a gaaljona chu um mong-mong inte ti ima kiseitheilou a ahitai. Chuti ahitoh kihon a gaal'a kuon ding kiti chu chonsetna neocha nei ho jieng jong a-inn a anale sol jiuva ahi.

                                                SHABBATH SHALOM LEKULAM