Friday, September 30, 2022

Parashat Vayelekh

 

Yosi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avner Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֵּלֶךְ מֹשֶׁה וַיְדַבֵּר אֶת־הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה אֶל־כׇּל־יִשְׂרָאֵל
”Vayyelekh Moshe vaydabber eth hadevarim ha'elleh el kol Israel"
(Moshe ache'n hiche thuho jouse hi Israel te heng'a agasei e…)
                                   ~ Devarim 31:1

Parasha masapa, Parashat Nitzavim a kisun ma bang in Moshe Rabbeinu in Am Israel te jouse – asi-asen a kipat tehse ho gei, chuleh khonung'a hung peng ding Am Israel te lhagao ho chule giur hung bol ding ho lhagao jaona'n, amitakep  akou khom in, P-thien le amaho kikah'a kitepna Brith avel in anasem e. Ramban in aseina'a chuta kitepna asem jou uva, mipiho'n ama-ama ponbuh akijot jou nung'u chun Moshe Rabbeinu amatah akipan doh kit in, Am Israel te jouse ponbuh agachon in, chuche nikho'a chu thi ding ahitah toh kilhon in khuol-gamlha tah che ding khat in agol-apai ngai tah-tah ho availhah ji bang in Am Israel te jouse chu vailhahna aganei in ahi. 

Mefarshim dang-dang ho'n jong aseinauva Moshe Rabbeinu chu hiche leiset dalha a kicholdo ding ahitah toh kilhon a Am Israel te agalhamon'a chuleh angailut dan hou vetsahna a khat-khat a agachot sohkei a ahiye ti ahi.

Langkhat a hetding chu Am Israel te gamthip-gam a anaum lai uchun sumkon/pengkuol tiding ham, jat ni anamangcha uve. Khat chu Shofar (sumkon) ahi'n, khat chu Khatzotzerot (pengkuol) akiti'n ahi. Khatzotzerot hi ahileh mipi ho kisuhkhomna ding aum tieng kikoukhomna a anakimang ji a ahiye. Ahileh iti dan'a Moshe Rabbeinu in chuche nikho'a chu Am Israel te jouse agachut'a, agavailhah a ham? Khatzotzerot chu muut uhen lang mipi hochu koukhom kit in ti'n, abon uvin thakhat in vailhah leh iti a ham?

Khizkuni in Midrashei Khazal ho pansan'a hiche ithudoh u ahilchetna a hitin asei e: Moshe Rabbeinu in gamthip-gam a anasem Khatzotzerot chu athi ding nikho ahung lhun tah toh kilhon in P-thien in anaselmang ta'n, chuti ahitoh kilhon a mipi ho koukhom ding chu thil hitheilou a ahitai. Ahileh ipi ding'a selmang a aum ngai a ham? Ajehchu hiche Khatzotzerot hi Moshe Rabbeinu tilou koima dang  in amuut ding phal anahipo'n; Chuna ban'a "ein shilton beyom hamavet" (thi nikho tieng letna le lalna ima aum ngeipoi – Kohelet 8:8) ti ahitoh kilhon a Moshe Rabbeinu thi nikho ahung lhun tah toh kilhon a Khatzotzerot chu amuut a, mipi ho akoukhom ding jong phal ahitapoi, ajehchu Khatzotzerot kimuut chun lalna avetsah a ahi.  

Ahileh tu'n veleuhen, lungdon umtah khat chu, abul lang'a isei dan'u abah a ahileh Moshe Rabbeinu in Am Israel te akoukhom a availhah louna jeh chu adang ahipo'n amite angailut dan avetsah nuom jaal'a khat-khat a aponbuh u agachot sohkei a vailhahna aganei'a ahi ti ahiye. Langkhat a Khizkuni in Midrashei Khazal ho pansan a hilchetna apehpa hi ivet'a ahikit leh Khatzotzerot selmang'a aumtah jeh a mipi ho akoukhom thei tahlou toh kilhon a khat-khat a agachot a agavailhah dan in aumkit e. Tidan chu Khatzotzerot chu selmang in umlou anahileh Moshe Rabbeinu chun Am Israel te chu khat-khat a agachotlou ding toh kilou jojen a ahi. Chuti ahileh perush masa le anina hi akikalto toh akilou in, iti hin tem?

Hiche kushiya hi Mefarshim ho khat beh in hilchetna apeh tei ding uva ahi'n hinlah tuni gei in kasimdoh kha naipo'n; aipi hileh besiyata dishmaya, keima mudan khidush pa dungjui in hin hilchen kigong kate. Isei khah uva ahileh P-thien in akoi jouse phatthei eiboh u hen lang, tu imasang uva hung lhung ding Yom Kippur nikho tieng hinna lekhabu a imin u sutlut le khumkha in umsoh kei tahen. Amen, ken yehi ratzon.

Midrash Shemot Rabbah a Khazal ho'n hitin asei uve. Hung uvin lang hung vetiem uvin, Moshe le Shmuel teni ichan a kikhe lhon em. P-thien in Moshe chu ahoupi di tieng kitepna-ponbuh sung'a chun agalut ji'n, chutieng leh bou P-thien in Moshe chu thu asei peh ji bep a ahi. Langkhat a Shmuel ahileh P-thien in ahoupi di tieng amatah Shmuel heng'a ache in aga kilah ji'n ahi (Shmuel I 3:10 ve'n hitin akisun e: Vayyavo H' vayyityatzev). 

Khazal ho'n hilai mun a hin hitin dohna asem uvin chuleh adonbutna jong hitin anei uve: Ahileh ipi ding'a Moshe chu P-thien heng'a ache ngai'a, Shmuel ahileh P-thien amatah akom a hung'a ahung houpi ji a ham? Ajeh chu hiti ahi. Moshe le Shmuel kikhetna khat chu mipi ho'n boina-hahsatna anei uva Moshe heng'a ahung tieng uleh Moshe chu tou ji'a, mipi hochu ding uva, chuta chu aboina houchu angailhah'a anasuhlhap ji'a ahiye; Shemot 18:13 a kisun "vayyeshev Moshe lishpot eth ha'am vayyamod ha'am" ma bang'a.  Langkhat a Shmuel mihina ahileh hiti ahi. Thutan-vaihom a anapan sung chun Am Israel te chenna mun jouse, hoilai mun hitaleh mipi ho'n boina anei uva, Shmule chu angaichat phot uva ahileh amatah akipan doh in aheng uva anache ji'n ahi. Mipi ho hahsa-sa a aheng'a ahung uva, akisoh genthei ding uchu ananompoi (Shmuel I 7:16 ve'n "vehalakh midei shana beshana…veshafat eth Israel…" ti'n akisun e).

Khazal ho'n hitin asei uve: P-thien in hitin asei e,"Mihem kiti chu amihem chankhompi chung'a iti chon a iti um em, chutobang a chu kei jong amachung'a thutah le thudih mangcha'a kachon ji a ahi. Moshe heng'a mipi ho ahung tieng ama tou'a, mipi ho amasang a ding jiu, chuta chu achungthu u atan'a, aboina hou asuhlhap peh ji a ahi. Chuma bang'a chu kahoupi di tieng kitepna-ponbuh a ahung'a kamasang'a ahung ding ngai ding a ahiye. Langkhat a Shmuel ahileh ama ding agel po'n, Am Israel te'n angaichat tieng hoilai mun hijong leh achon ji'n, ama ding gellou'a mipi ding bou gel'a akisahboi jing toh kilhon a kei joh ama heng'a kache a kahoupi ji a ahi ".

Midrash a Khazal ho thusei chu hichan chu ahita'n. Langkhat a hilai mun'a lungdon umtah chu ipi atileh P-thien amatah in a Torah sung'a "leiset chung'a minunnem pen le kineosah pen" ti'a asei Moshe chu Shmuel bang'a Israel te kom'a chu che a, aboinahou chu asuhlhap peh lou'a ham? Shmuel khang'a chu agam'a cheng uva ahita'n, igel'a ahileh muntin chut ding kiti chu thil-hahsa mama hijieng a ahi. Hinlah Shmuel chun anachon e. Langkhat a gamthip-gam a chu chutilom a hahsa hilou ding a ahi. Chuti ahileh iti dan a Am Israel te joh chu boina anei tieng uleh Moshe Rabbeinu heng'a hung uva, Moshe chu amaho heng'a chelou a hintem? Moshe chu vannoi-leiset a mihem jouse lah'a mikineosah pen ahitah leh amatah agache chu kilom jo'a hilou ham ti ahiye.

Hiche Midrash toh kisai'a i-kushiya uhi Shut Mayim Khayim lekhabu'a Harav Khayim Hakohen Rappaport in adong in, apa Harav Simcha Hakohen Rappaport min in hitin hilchetna ape e: Hetding chu Moshe Rabbeinu in abol jouse hi adang jeh ahipo'n akineosah jeh ahijoi. Henge Moshe Rabbeinu chun jong Shmuel bang'a abol'a, Am Israel te lah'a boina nei'a ama ngaicha ho jouse heng'a chu gache thei a ahi. Hinlah chuti chun bol taleh ipi tin tem? P-thien chu ama heng'a hung a, ahung houpi ding; kitepna-ponbuh sung'a chu Moshe Rabbeinu agache ngailou ding'a ahitai. Hinlah iseima bang uva Moshe Rabbeinu chu vannoi-leiset mihem jouse lah'a kineosah pen ahitoh kilhon'a aheng'a P-thien ahung a, ahung houpi ding chu agel leh ama mihina pumpi chu kineosah ahitoh kitoh in adei po'n, chuta chu  Israel te heng'a chelou a anahitai.

Ahileh chuta chu isei uva, akineosah jaal'a Am Isreal te heng'a anachelou  iti ding uva ahileh iti dan'a tuchung Parasha a hi Am Israel te ponbuh jouse chu agachot a, khat-khat a agavailhah kit'a ahidem? Ravpa'n aseina a ajehchu hiche nikho hi athi ding nikho ahita'n, chu jong leh amathakhel a lamkai ding'a Yehoshua kilhengdoh a ahitai. Thil poimo, Am Israel te'n ahetlou uva khoh aum'a ahileh P-thien in Moshe Rabbeinu hilou'a Yehoshua joh ahoupi a ahita'n ahi. Chuti ahileh chuche nikho'a chu Shmuel bang'a ama jong Am Israel te heng'a agache chu asetna ima umlou a ahitai. Ajehchu tuchan a Shmuel bang'a Am Israel te heng'a agachelouna jeh – P-thien aheng'a hung'a ahung houpi ding – chu bei'a ahita'n ahi.

Ahileh tu'n abul lang'a i-kushiya uva nung choplut kit taleuhen. Moshe Rabbeinu in athi ding nikho'a Am Israel te ponbuh jouse agavil'a, vailhahna aganei chu amiteho angailut jaal ham, ahilou leh Khatzotzerot kiselmang jeh ham? Perush inapeh masapau dungjui'a ivet leh amite angailut jaal dan in akisei in; anina pa ivet kit leh Khatzotzerot umlou jeh dan in akilang kit e. Hoiche chu hintem?

Besiyata Dishmaya, hilai'a keima khidush chu ahileh perush masapa hihen aninapa hileh akikalna ima aumpoi. Moshe Rabbeinu in athi ding nikho'a Am Israel te jouse avil'a availhahna jeh chu angailut jaal ahi'n; chuna chung chon a AKINEOSAH jaal jong ahiye. Moshe Rabbeinu mihina chu anava – kineosahna hi a ahi. Abol jouse hiche midat anava a kipan a, midat anava ma'a kichai a ahiye.

Moshe Rabbeinu kineosah dan vetsahna a seithei kit khat chu Pesach jaan a kisim ji Hagaddah khu ahi. Mefarshim ho'n aseinauva Hagaddah sung'a hin Moshe Rabbeinu min khatvei joh akisun poi. Ipi jeh in em? Ajeh seithei tamtah um nante. Hinlah chuche holah'a khat chu akineosah jeh ahi atiuve. Moshe Rabbeinu chu vannoi-leiset mihem jouse lah'a kineosah pen ahitoh kilhon a leil seder  a potdoh thusim akisei tieng jong leh amin kiphapohlou a ahitai. Aki-iim mang laise akineosah dan pa kilang cheh, kilang cheh a ahiye.

Ahileh tu'n veleuhen. Khatzotzerot kiselmang najeh khat Khazal ho'n asei uchu "ein shilton beyom hamavet" ti suhbulhit a aumna ding ahi ti'n asei uve. Ajehchu khatzotzerot chu kiselmang hou hileh chuche nikho'a chu kimuut ding; muut in um taleh mipi ho hung kikhomkhom uva thi nikho'n lalna aumpoi ti toh kikal ding ti ahiye.

Hinlah ngaito tiem uvin, Moshe Rabbeinu bang'a mikineosah, vannoi-leiset mihem jouse lah'a kineosah pen pa ding'a hiche shilton – letna-lalna le thaneina chu poimo'n tem? Tekahna in mikhat chun letna le lalna chule thaneina adei e tijong leuhen athi ding nikho'a chu ama ding'a ima ahilou ding dan igelleh Khazal ho'n Moshe Rabbeinu chung'a chuta asei ding uchu hetthiem hahsa ahiye. Ahileh Khazal ho'n hilai'a hi ipi asei uva ipi eihil nuom uva hintem?

Hetding chu Khazal ho'n ipi ding'a hitachu ahung sei uva ham itileh Moshe Rabbeinu kineosah dan atahlah nuom jeh u ahijoi. Isei ma bang uva Moshe Rabbeinu kineosahna chu aki-iim mangchen a kilang cheh, kilang cheh a ahi. Khatzotzerot chun shilton – lalna, thaneina, loupina avetsah a ahi. Khazal ho'n Moshe Rabbeinu thi ding ahitah toh kilhon a Khatzotzerot selmang in aum tai atiuchu adang ahipo'n mussar heskel hoitah khat eihil nuom jeh u ahijoi. Hichu ipi ham itileh lalna le loupina dihtah kiti chu chihna-thepna, nei-le-gou chuleh eima thahatna a kisuon le kiletsah pahi ahipo'n; thil akiselgu, doh hen-hun lou,  midat anava – kineosahna pachu ahijoi ti ahi. Hiche midat anava dihtah chu koima dang hilou'a Moshe Rabbeinu in ananei toh kilhon a akineosah dan vetsahna a Khatzotzerot – letna-lalna le loupina pachu ama leiset hinkho abei ding tah toh kilhon in anakiselmang tai ti'a asei uva ahijo'n ahi.

Chuleh kineosahna kiti  aloupi dan khat seibe leuhen. Khazal ho'n aseima bang uva "ein shilton beyom hamavet" ti hijieng jong leh shilton dihtah, kineosahna chu thini jieng in jong amang dehpoi. Letna le lalna hochu thini a aumtheilou toh kilhon in Khatzotzerot chu selmang in um anaum tai. Hijieng jong leh Moshe Rabbeinu kineosahna pachu athi nikho chun akoi jouse muthei in aum in; chuche nikho chan'a chu Am Israel te ama heng'a hung jiuva, ama aheng uva anache theilou a anahiye. Hinlah chuche nikho chun amajoh aponbuh cheh uva ache'n agavailhah in; nidang'a anabol theilou chu athi nikho chun boina ima umlou hiel in anabolthei in ahitai. Thi nikho jieng in jong kineosahna chu aselmang joupo'n ahi.     

 

                                                SHABBATH SHALOM LEKULAM