Friday, November 29, 2019

Parashat Toldot


Yossi Lhungdim

ואלה תולדת יצחק בן־אברהם אברהם הוליד את־יצחק
Ve-eleh toldoth Yitzkhak ben Avraham, Avraham holid eth Yitzkhak
(Chule hiche hohi Avraham chapa Yitzkhak suon-le-chilhah ho ahiuve; Avraham chun Yitzkhah ahing e… )
                                    ~
Bereshit 25:19

Midrash Rabbah a hiche pasuk toh kisai hin Khazal ho'n hitin asei uve: Ahan ho (ateh ho) ding'a aloupinau lal-lukhuh chu atu-achate hou ahi'n; Chate ding'a aloupinau lal-lukhuh pate ahi'n; Pate ding'a aloupinau lal-lukhuh chu chate ho ahiuve.

Hilai a Khazal ho thusei hi ipi kiseina ham ti Rabbi Yakov Khayim Sofer, Baal Sefer Kaf Ha'khayim in alekhabu sut Yismakh Israel kiti a chun hitin asei e: Avraham ding'a a lal-lukhuh chu achapa Yitzkhak ahi e. Ajehchu Yitzkhak Tzaddik jaal'a Avraham chu miho'n ajaabol uva ahi. Chuma bang'a Yitzkhak ding'a alal-lukhuh chu Avraham hi ah ahi. Ajehchu apa Tzaddik jaal'a amajong miho'n jaana neitah a abol uva ahi e.
Chukit leh hiche Midrash pa aban isim be leh Pate ho le Chate ho kah'a kijopmatna pa toh kisamkai in Rabbi Shmuel Bar Rav Yitzkhak in hitin asei e: Avraham meikou sung'a lelut a anaum pet a ahung sochat chu imadang jeh ahipo'n Yakov Z'khut pa jaal ahibou e. Hichu ipitoh kitekah thei em iti leh pasal khat mei a go lih ding'a achungthu kitan chaise hita; Golih a aum masang'a thutan-vaihom ho'n ahshi-lekhathiem ho akou uva, hiche mipa a kuon a hi suon le chilhah itobang mi hung pengdoh ding um em ti'a akhuol uleh, hiche pa cha-le-nao holah'a numei khat chu lengpa toh kicheng ding ahi ti ahin mudoh uve. Chuphat chun amaho'n jong khonung'a hung peng ding achanu, lengpa ji ding nu jaal chun apa jong chu anahing hoi tauvin ahi.
Chuma bang'a Avraham jong Nimrod masang'a achungthu tan'a anaum a, mei a golih ding anatiu ah ahi. Hinlah P-thien in Avraham akuon hung pengdoh ding miho chu aven, Yakov jong ajao e ti amuphat in ama jaal hin Avraham kihuhdoh hen ti'a mei lah'a kuon a chu anahuhdoh ah ahi e.

Rabbi Shmuel Bar Rav Yitzkhak in aseina a Yakov Z'khut jaal a Avraham huhdoh in anaum e tichu Yishaiyahu 29:22 a kisun pasuk "Hichun P-thien in Avraham anahuhdoh Yakov innsungmi jah ah hitin asei e" akuon mudoh thei ahi. Chuti ahileh Yakov in Avraham ahuhdoh a, chutoh kilhon a chu Midrah a Khazal ho seima bang'a ahan ho (ateh lang ho) lal-lukhuh chu atu-acha tehou ahi e.

Hichan chu Midrash in I Parasha u kipatna pasuk toh kisai a asei chu ahita'n. Hinlah Rabbi Shmuel thusei chu igel leh hetthiem hahsa tah khat ahi e. Ajehchu Yakov Avinu phatna jaal bep a Avraham chu huhdoh a um ahi iti a ahileh Avraham Tzaddik hina chu umlou tobang a lahthei a ahitai. Chubep hilou'a Yakov Avinu chu Avraham Avinu sang'a lhagao lang'a a sangjo le lenjo dan a jong gelthei a ahi e.

Langkhat lang a ivet leh Avraham Avinu Tzaddik dan chu amaphatna jaal, kipumpeh jouna jaal le P-thien a atahsanna pa adet jaal a ama'a kuon Am Yisrael chu hung doh thei kit a ahi. P-thien a ding'a Avraham Avinu kipeh jou dan chu achomlam in kisei leh achapa jieng jong a-iitlou chuna ban'a Torah le Mitzvot jouse jong ahung kipeh masang, tichu Khova ahi masang peh a ama'n abon kei'a anasuhbulhit ah ahitai. (Mitzvat Iruv Tavshilihin jieng jong phatecha asuhbulhit a kisei ah ahi.)  

Ahileh hitobang Khasid chu thina'a kuon huhdoh ahina ding'a ipi atileh Yakov Avinu Z'khut pa chu ngai khel khel a hintem? Chuti a midang Z'khut angai tah jong leh achapa Yitzkhak jaal'a jong huhdoh a um mo a ham? Ipi atileh Yakov Z'khut pa chun ahuhdoh khel khel hintem?

Gemara Masechet Ta'anit 25a ah Rabbi Khanina Ben Dosa le achanu thusim khat akisun in ahi. Shabbat jaan khat hi Rabbi Khanina Ben Dosa chanu lunghimo tah'a anatoupet apa'n aga tuhkha ta'n. Ama'n jong achanu jah ah,"Ipi ding'a lunghimo nahim kachanu?" tia adoh leh khatnu'n,"Thao a kuon meivah kadet khel in Khometz joh in kanade kha'n ahi" ti'n thase tah in adonbut e. (Khometz kiti hi English a Vinegar atiu akou theilou thil ahi e. Hinlah kidangtah a Rabbi Khanina Ben Dosa chanu chun hiche Khometz a kuon a chu meivah anadet a ahi.)

Rabbi Khanina Ben Dosa in jong achanu jah ah,"Ipi ding'a hiche jeh pentah a chu chuti lunghimo nahim. Thao kuong hen tipa'n anop leh Khometz jieng jong akuonsah thei a ahi." ti'n alhamoun in ahi. Chutichun Rabbi Khanina Ben Dosa chanu meivah det chu Motzei Shabbat gei avahlhung in ahi akiti e.
Mefarshim tamtah in hilaiya adoh u chu Ipi thu um a Rabbi Khanina Ben Dosa chanu chu chuti lunghimo a ham? Thao khel a Khometz a meivah adet a, chung'a kuon Nes hung kibol peh a akou theilou hiel thil khat ahung kou jieng man a chu ipi chuti lawm a lhunglhahdai na ding leh lungnopmona ding um a ham?
Khazal ho'n Masechet Ta'anit sungma, mundang khat a hitin asei uve: Mikhat chun kachung'a P-thien in Nes hin lhunsah in tin, ei huhdoh nan te ti kinepna nei pum in makom sakanah (kisuhkhahna thei le thina thei mun) a um dahen. Ajehchu suhkhel nei taleh hiche asuhkhel pa jeh a chu thilo thei. Chulou a jong achung'a Nes ahung lhung tahbeh a ahijong leh hiche jeh a chu a Z'khut pa kisuhlhom peh a, khonung Olam Haba a achanmun ding ho jong hiche a Nes toh kitoh a chu kilahdoh peh ding ahi. (Olam Haba a aloman ijat ham kiladoh a hiche leiset a kipe tina ahi e.)
Chuleh hiche hi hoi'a kuon kimudoh thei em iti leh Yakov Avinu chung'a kuon ahi. Bereshit 32:11 a hitin akisun e: Katonti mikol ha'khasidim, umikol ha'emeth asher asita eth avdekha. (Nasohpa keima chung'a khotona dimset a thil hijat pi neibol peh jeh in kaneo doh tai…).
Rashi in hiche pasuk hi Khazal ho pansan in hitin ahilchien e: P-thien in hoilai mun a um hijong leh chun kaumpi jing ding, kaven jing ding ahi atinung a ipi atileh Yakov Avinu chu P-thien heng'a tao'a asopipa Esav a kuon ahuhdohna ding'a athum a hintem? Ajehchu kum khujat sung'a Lavan kom a achen sung'a chu P-thien in khotona dimset a achung'a thilpha anabol a, Lavan thilphalou guon jouse a kuon a anahuhdoh jing jeh a chu Yakov Avinu in ka Z'khut pa eikisuhlhom peh khadem ti'a tija a ahiye. Iham ti'n P-thien in achung'a Khesed chujat pi abol jeh chun a Z'khut pa anakisuhlhom peh tahbah leh Esav masang a chu ding joulou a, gaal hin bolkhum jieng taleng ama le a-innsung mite ho chu Esav in asuhmang jieng thei a ahi e.
Yakov Avinu jieng bon P-thien in achung'a thilpha chujat anabol jeh'a a  Z'khut pa akisuhlhom khah a, khonung a Olam Haba a achanmun ding jieng jong ijat ham suhlhom a aum khah ding ati jaat thei leh kei ima hilou khat chung'a P-thien in nes ahin lhunsah jieng leh ipi ding'a kalunghimo lou ding ham ti'a Rabbi Khanina Ben Dosa chanu chun agel ah ahi e.
Rabbi Yakov Khayim Sofer in aseina ah Avraham Avinu chung'a jong chu chutobang chetma chu lhung ah ahi. Henge Avraham Avinu chu ama mihina le chondihna pa jaal a Ur Kashdim mun a mei'a kuon a sohcha thei mama ahinai. Hijieng jong leh P-thien in ama Z'khut pa jaal chun achung'a Khesed in achungthu hin tan tahen lang, meilah'a kuon chun Nes in hin huhdoh taleh hiche chun khonung Olam Haba a achanmun ding pa ijat ham a atohkhah thei ah ahi. Hitoh kilhon chun P-thien in jong Din pa joh mangcha'n achungthu ahin tan in, ama dihna le chonphatna jaal hilou'a khonung'a ama a kuon hung pengdoh ding, 12 Shevatim ho hung kondohna pa Yakov Avinu Z'khut jaal chun anahuhdoh tai.
Chuleh ipi ding'a Yakov Avinu Z'khut jaal khel khel hi'a Yitzkhak Avinu jaal hilou ham? Ajehchu Yitzkhak Avinu jieng jong chu  Tzaddik Gamur, Yesod olam hi a, ahinkho jieng jong P-thien ding'a anaphal ngam ah ahi. Ipi atileh ama Z'khut chun apa Avraham chu ahuhdoh e kitilou a hintem?
Rabbi Yakov Khayim Sofer in hitin asei e: Ajehchu Yitzkhak Avinu chu itobang in Tzaddik lheh jieng jong leh ama a kuon a Esav mi phalou pa chu hung pengdoh kit ah ahi. P-thien thutanna Din ahi tieng thil jouse dikduk che ji a, lhahsamna le lhinlelna neocha aum jong leh hiche pa jeh'a chu gotna lhung thei ah ahi. Adehset a Tzaddikim ho chung'a chu P-thien in samzang ti jieng jong asuhkhelnau gotna alhunsah ah ahinalai e. Hitia chu Yitzkhak Avinu Z'khut pa chu hitheilou a ahitai. Langkhat a Yakov Avinu ahileh achapate 12 hose chu abon uva Tzaddik hisohkei uva, amaho a kuon a chu Am Yisrael te hung doh uva ahi.
Langkhat a hilaiya dohthei chu chuti a Yitzkhak Avinu a kuon Esav miphalou pa hung pendoh jeh a chu Yitzkhak Avinu Z'khut pachu Din masang'a ding joulou a ahileh, Yakov Avinu a kuon hung pengdoh phung 12 sung'a jong chu khonung'a Miphalou tamtah hung pengdoh a chula em? Ipi atileh Yakov Avinu Z'khut pa chu dingjou jing nalai a ham?
Adonbutna chu ahileh Yakov Avinu chapa 12 hochu Tzaddik ahibep u hilou'a amaho a kuon hung peng Am Yisrael techun Torah anakisaan uva ahi. Van le leiset chule asung'a thilho jouse adin jing le aum jing najeh chu Torah jaal ahiye. Torah umlou hileh leiset hi phat chomkhat jieng jong ding theilou ding, chule Sinai Muol a chu Am Yisrael te'n Torah chu anakisaanlou uva hileh P-thien in van-le-leiset chule asung'a um jouse anasuhmang ding a ahitai. Hiche leiset dinna khum Torah pa chu khonung a hungpeng ding Yakov Avinu suon-le-pah ho'n ahin kisaan diu pa P-thien in amu phat a, Avraham chungthu kitan a chu P-thien in jong , "Yakov chateho'n Torah akisaan jaal uva leiset ding jing ding a ahileh amajaal a Avraham Avinu huhdoh thei ahi…." ti a Ur Kashdim mun a meikou sung'a kuon a chu Avraham Avinu chu Yakov jaal a anahuhdoh a ahi e.
                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM


Friday, November 22, 2019

Parashat Khayei Sarah


Avrekh Yossi Lhungdim


שתה וגם־גמליך אשקה
Sheteh vegam gemaleikha ashkeh..
(Don in, chuleh na-sangan ho ding jong twi nape ing kate… )
                                    ~ Bereshit 24:14

Avraham Avinu sohpa Elierzer chu akipatdoh in, sangan 10 le apohkhopset u sil-le-chen chule sana le songmantam hotoh kilhon in apupa chapa Yitzkhak ji ding hawl in Aram Naharayim lam ajuon tai.
Aram Naharayim agalhun a, chuban a ahung kinungle kit gei'a itobang thil anasoh um em tichu ihetsa sohkei uva ahita'n, hijeh chun achien-achai in nungvetna nei da tau hitin. Hijieng jong leh Twikhuh mun a thilsoh toh kisai chu Parashat Khayei Sarah hung lhung tieng Mefarshim ho le Darshanim ho houlim-nopna topic khat ahitoh kilhon in eiho'n jong hiche toh kisai tamlou sei uhite.

Twikhuh mun a chu itobang thil anasoh em itileh (ihetsau ma bang'a) Elierzer chu P-thien heng'ah atao in, " Nungah ho twi thal a ahung tieng uleh koi hileh ajah a twi dong ding kathum a, 'don in, chuleh na-sangan ho ding jong twi nape ing kate….' ti'a hinsei pen pen chu nangma'n kapupa Yitzkhak ji ding'a nagon chu hihen…" ti'n asei in ahi.

P-thien in jong Eliezer taona chu asan peh in. Atao chai chai chomkhat jou chun Rivka anasolpeh e.
Mefarshim ho'n Eliezer taona toh kisai thudoh anei nauva hitin asei uve: Ipi atileh Eliezer chun thildang hilou'a twikhuh mun a chu hitobang t'nayim chu asem a, P-thien heng'a apupa chapa Yitzkhak ji ding chu "hitobang nungah" hihen ati hintem??

Ahilchetnauva hitin asei uve: Ipu u Avraham Avinu mihina chu Khesed ahi'n, ipi u Sarah Imenu mihina chu ahikit leh Gevurah ahi e. Langkhat a ipu u Yitzkhak Avinu hina chu anu bang'a Gevurah pa hikit ah ahi. Chuti ahileh ama ji ding chu ahina Khesed pa ahingai ding tina ahi. Hitoh kilhon a chu Eliezer in jong P-then heng'a tao a hitobang "t'naiyim" chu asem ah ahi.

Ahileh Khesed toh Eliezer in twikhuh mun a asem t'naiyim chun ipi kimatna anei em? Mefarashim ho'n aseina nauva hetding chu Eliezer chun sangan 10 jen tah ahin pui ah ahi. Sangan kiti chun twi khatvei adon leh hapta khat, hapta ni a ding toh pum a akidonkholsa ji ah ahitai. Mihem le gancha dang ho bang'a phatseh a twi adon jing'a adang asuhnou jing ngai lou, khatvei adon leh tamtah adon a hitia chu neldi-gam jieng a jong nikho tamtah toi lele ngapcha ah ahi. 

Chuti ahileh hitobang dinmun a Numei khat in Sangan pilhingsa 10 tah don ding twi ahin thal a, abon uva ahin vahva ding kiti chu thilbai hilou hiel tina ahi. Avraham sohpa Eliezer in ipi agel em itileh hitobang dinmun a Nungah khat in ama macham tah'a,"Na sangan ho ding jong twi nape ing kate…." ti'a ahin sei thei leh ama chu mi mai mai ahitapo'n, Avraham innsung a lut ding'a lhing mong mong tina ahi ti aphotchet ah ahi ti ahi e.   


Langkat ah Khazal ho'n Masechet Ta'anit 4a ah hitin asei uve:
Mi 3 in ahiding dol lou tah in P-thien heng ah thumna ananei uvin. Mi 2 chu P-thien in aphalam in ataonau anadonbut in, khat ahileh vang ahiding dol lout ah a athum toh kitoh chun P-thien in jong ase lang'ah anadonbut tai. Hiche mi thum hochu – Avraham sohpa Eliezer, Kish chapa Shaul chule Gilead khomi Yiftakh ahiuve.


Eliezer le Shaul thumna chu P-thien in phatecha'n aphalam in anadonbut in. Yiftakh ahileh aselam tah in anadonbut peh tai. Aipi chu hileh hiche Gemara pa ahin thuhlut dau hiti'n. Hijieng jong leh Avraham sohpa Eliezer thilthum le Gilead khomi Yiftakh thilthum akibahna ( tichu ahiding dol loutah a thil athum u)  le akikhetna (tichu P-thien in ipi atileh khat chu aphalam tah a adonbut a khat chu aphalou lam a adonbut em) veu hite. Ajehchu hiche teni a hi eiho ding'a kihilna thei Mussar Heskel phatah um ah ahi.

Khazal ho'n aseinauva Eliezer thilthum chu ngolhoitah ahidan chu Numei amitcho ahilou leh akengbai/alamjot kisohlou khattou chu twi-thal in hung tahen lang, Eliezer taona bang chet chun hung um taleh, hitobang numei chu Yitzkhak ji ding'a chu apui ding ham?

Shaul lengpa thilthum jong chu koi in ija ahet, thilha, Soh ahilouleh Mamzer khattou hung hen lang Goliath chu hung that taleh achanu chu apeh tahbeh ding ham?

Yiftakh chu ahikit leh "gaal nei josah leh inn kakile tieng kakelkot hin kallhah masa pen pen chu pumgo-thilto a kato ding ahi…" ti'a kihahsel ah ahin. Iham ti'n sa-thienglou khattou in akelkot a chun analamtuo masapen taleh hitobang thet umtah sa-thienglou khat chu pumgo-thilto a ato ding hintem?

P-thien in Eliezer le Shaul teni taona chu aphalam in anadonbut in; Eliezer ding chun Rivkah asol in, Shaul ding chu David anasol e. Hinlah Yiftakh ahileh achanu changkhat chu anasolpeh tai.

Langkhat a abul lang'a Eliezer taona toh kisai le ahilchetna chu ivel vet kit leh hetthiem hahsa tah khat chu ipi atileh Khazal ho'n Eliezer chun ahiding dol lou tah athum e ati thei u ahidem? A t'naiyim sempa jong chu igel leh dih mama jieng, chuleh ama'n asei chu ipi ham iti leh twithal ding'a hung nungah nu jah a chu "Natwi nei don sah thei ding ham…" ti'a kathum a ama'n na sangan ho ding jong twi nape ing kate atileh ti hinalai ah ahi. Amitcho le a-elbai khattou chu hung ta jong leh Eliezer chun ahet'a, twi chu athum tahlou ding tina hijieng ah ahi. Ipi atileh Khazal hochun amitcho ahiloule a-elbai khattou hitaleh atiu ahidem?

Hiche ithudoh u tobang hi Tosfot in adong in hiti'n adonbut e: Ajehchu numei kiti chu amel hoi silsel hen lang pahsilsel jieng jong leh atahsa chung'a kisuhmona nei ana um thei ah ahi e. Atibukimlou tekahna akeng langkhat tong bang hileh thing a kisem keng anakikoi taleh akeng boh lam kihedoh lou ding ah ahitai. Chukit leh mitcho jieng jong amel ivet leh hoisel, amit jong ima tilou ahivang'a khomu theilou um ah ahi. Numei kiti chu ihetkhahlou leh amelhoina kiti chu alim-aguong amelput , a khitzoni pa joh atamjo a ahi jeh a Eliezer chun atibukimlou jieng jong Yitzkhak ding'a anapui khah thei ahi.

Ahileh hilai Gemara a Khazal ho thusei pa ve kit leu hen lungdon umtah chu ipi atileh Eliezer le Shaul teni thumna pachu P-thien in aphalang a adonbut a, Yiftakh achu aselam tah a adonbut ahidem?
Ahilchetna khat chu ahileh Eliezer le Shaul teni taona hi jinei ding chung chang toh kisai ahijeh a P-thien in aphalam adonbut ah ahi. Khazal ho'n aseima bang uva mihem kiti chu akoppi ding P-thien in agonsa hi ah ahitai (khenkhat in naosen anu sung'a ahung pen lhah ni 40 masang a akoppi ding kigong chai ahitai atiuvin, khenkhat in ahileh naosen anu sung'a akijil ding ni 40 masang joh atiuve…ahoiche chu hileh mihem kopi ding kiti chu chunglang'a kuon ahi ). Chutoh kilhon a chu Rivkah chu hung kisol a, chukit leh David jong chu Shaul heng'a kisolpeh ah ahi atiuve.

Hinlah hiche hin Yiftakh taona pa aphalou lam a P-thien in adonbut jeh ahilchen tapoi. Ahileh ipi jeh mong mong a Yiftakh chu P-thien in achanu asolpeh a, hichan chu thil anasoh hintem? ( Mefarshim khenkhat in Yiftakh chun achanu chu pumgo-thilto a atohpoi tijong leu khenkhat in ato tahbeh ah ahi atiuve.)

Haben Ish Khai in Ben Yehoyada lekhabu ah hitin hilchetna apei: Ajehchu Eliezer le Shaul teni thumna/taona hin Kavod Shamayim asukha po'n. Hinlah Yiftakh taona hin ahileh  Kavod Shamayim chan gei atohkhah a, P-thien jaana neilou tah'a thil kigong aum jeh a hichan chu gei ah ahi. Hiche chu hoi'a kimudoh thei em itileh Gemara a Khazal ho kamcheng tah'a kuon mudoh thei ahi. Yiftakh chun ipi agel em iti leh kelkot hin kallhah masa pen pen ati a chu gancha thienglou hijieng jong leh pumgo-thilto a tuo ding'a agel ah ahi e. Ama'n achanu chu anagel phahlou ah ahi. Hijieng jong leh P-thien in alunggel hoilou, Kavod Shamayim aneilou jeh a chu athieng khat ahin solpeh a ahivang a hichu achanu anahi ah ahitai.

Haben Ish Khai in Maharsha pansan a ahilchetna ah mihem kiti chu pumgo-thilto a kitoh ngeilou thil ahi. Torah in aphallou ah ahiye. Hijieng jong leh mihem kiti chu aboh/athienglou lah'a kijaosah khalou a ahi. Hiche chu Avraham Avinu a kuon a jong mudoh thei ahi. P-thien in Avraham Avinu a patep a Yitzkhak toh ding'a asei  a jong chu mihem kiti chu athienglou/aboh lah'a ajaolou jeh a Avraham Avinu chun P-thien thupeh ahipou leh ti'a achapa chu anatodoh tahbeh kigot ah ahi ti ahi e. Hiti a chu aboh jieng jong tohdoh ding kigo pa chu athieng khat kisol peh a hinlah ama'n amang jieng a jong anamat phahlou achanu joh anahi ah ahitai.

Hijieng jong leh Yiftakh chun akitepna neder pachu asuhlhap thei nahlai ah ahi. Ama khang'a chu Aharon Ha'Kohen chapa Pinkhas ( Eliyahu Ha'navi) chu Gilead mun a anaum ah anahi'n, akom a che'a Hatarat Nedarim aga bol thei ah ahi. Hinlah kidang tah in Hatarat Nedarim anabol tapoi.

Hiche hi ajeh tamtah Mefarshim ho'n apeuvin. Hiche holah'a khat, eiho ding'a kihilna ding a phatah khat chu ipi ham iti leh Yiftakh in let ding adei jeh ahi akiti e.  YIftakh hi Noti cha anahi a, asopi ho'n anadal doh uva ahi. HInlah ahung boi phat uva anung kou uleh ama ananom lou ah ahitai. Thumvei akou uva, achaina a "Nahung kile kit a, keiho ding'a gaal nahung sat a, najo a ahileh kachung uva lamkai a napan ding ahi ti kakihahsel uve…" ti'a ahin hetsah phat uva chu gakinung le pan bep ahi.

Ahileh gaal ahin sat ta'n ahileh P-thien in gaalmite chu akhut a anapedoh tai. Hichun inn ahung kile in ahileh ihetsa ma bang uva koima dang hilou'a achanu chun analamto ah ahi. Yiftakh chun akitepna asuhbulhit ding ham ahilou leh Hatarat Nedarim abol ding ham – ama sang a chu option ni um ah ahitai.

Yiftakh chun ipi agel em? Hatarat Nedarim kabol a ahileh phung lamkai ho jong chun kei'a kuon a ajildoh uva, amaho'n jong akihahselnau lhaplhahna ding'a chu Hatarat Nedarim abol diu, chutieng lechun lamkai a ei tunlou ding uva ahitai ti ahi. Hiti a chu achaina a chu Lamkai ahina pa lhaso ding anoplou jeh a chu Hatarat Nedarim anabollou ah ahitai akiti e.

HItichun lamkai hi'a, let ding adei vaal jeh chun achanu changkhat jieng jong anachanlo'n ahi.


                                                SHABBATH SHALOM LEKULAM


Friday, November 15, 2019

PARASHAT VAYERA


Yossi Lhungdim


ויקח חמאה וחלב ובן־הבקר אשר עשה ויתן לפניהם
Vayikakh khem'ah vekhalav uven habakar asher asah vayiten lifneihem
(Chu'in bongnoi-lhang le bongnoi chule bongsa asem chu ala'n, amasang uva akoipeh e…)
                                    ~ Bereshit 18:8

Parashat Vayera sung'a thu kisun ho lah'a Mefarshim tamtah in hetthiem hahsa asah u chuleh mitamtah in adoh u thudoh chu," Ipi atileh Avraham Avinu in vantil ho neh ding'a sang le bongnoi thakhat a ahin luidoh khom a hintem?" ti ahi e. Ajehchu akoi jousen ihetsa ma bang uva Halakha dungjui'a Sa le Bongnoi nehkhom phal ah ahipoi.

Hiche thudoh toh kisai hilchetna tamtah aum in. Khenkhat ngaidan a sa kihuon min kah'a aneh ding uva Bongnoi a kisem nehthei hochu Avraham Avinu in ahin luidoh masat ah ahi'n, Vantil hochun sa le bongnoi ame khom pouve atiuve. Khenkhat in ahikit leh sa le bongnoi chu hung kiluidoh khom hijong leh sa ne hochun sa bou aneh uva, bongnoi neho chun bongnoi bou aneh uva ahi atiuve. Khenkhat kit in ahileh sa le bongnoi chu hung kiluidoh khom hijong leh bongnoi aneh masat uva, aban a sa aneh bep uva ahi ti'n hilchetna ape kit uve.
Ahoiche chu hitaleh tuchan a iminphah u hilchetna ho dungjui'a Vantil hochun Isur khatcha aboldoh pouve ti ahi. Ajehchu Halakha dungjui a Bongnoi a kisem nehthei hochu ineh masat a, ajou teng leh bou sa hochu ineh leh boina ima aumpoi. Moh'a sa neh jou nung'a bongnoi neh ding igot a ahileh hichu themkhat hung bera jep ji ah ahibou e. 

Hinlah Mefarshim tamtah le Midrash khenkhat in vang Vantil hochun Sa le Bongnoi anekhom mong mong uvin ahi atiuve.

Avraham Avinu heng'a galhung Vantil 3 hochun sa le bongnoi anekhom mong uve ti mudohna thei khat chu Midrash Pesikta Rabbati a kisun akuon ahi e. Midrash in iti asei em itileh Torah la ding'a Moshe Rabbeinu van a agakal chun vantil ho ananuom pouve. Vantil hochun P-thien heng'a ipi asei uvem itileh, "Mihem te Torah napeh sang in keiho neipe uvin. Ajehchu amaho napeh a ipi phachuom ding ham, achonse ding thou thou…" ti'n Torah chu Am Israel te chanlouna tei tei ding in pan anala uvin ahi. Hinlah P-thien in ajah uva hitin asei e,"chuti ding mong'a ahileh Torah hi nangho jong iti nachan thei diu ham? Avraham kom'a nagache uva chu sa le bongnoi nahin nekhom uva, Torah sung'a kisun thupeh ho nahin palkeh sa uva ahitai…". Chuphat chun Vantil ho jong sei ding helou in athipmang tauve.

Ahileh vantil hochun Sa le Bongnoi anekhom mong uve tiu hitin, chomkhat a ding in amaho sa le bongnoi neh chu chuomkoi tadi leuhen. Chuche tilou'a hetthiem hahsa tah kit khat chu ipi atileh Avraham Avinu in Vantil ho neh ding'a sa le bongnoi chu amasang uva agaluikhom jieng ah hintem? Hiche hi "Mitcho masang'a akipal lhuhna ding thil kikoi peh" tobang hitalou ham?

Hilai'a Avraham Avinu thilbol hetthiem ahah dehset nachu ipi ham itileh Khazal ho dungjui'a Avraham Avinu hin Torah kipeh masang jieng'a jong P-thien thupeh jouse abonchang kei'a anajui a ahitai ti ahi e.

Masechet Yoma 28b a Khazal ho'n hitin asei uve : Avraham Avinu chun Torah pumpi abon in ajuisoh kei in ahi. ( Written bouseh hilou'a Oral jieng jong abon a ajuisoh kei ah ahi ti ahinalai e. Achien-achai a hilchet ding hileh sao vaal ding ahijeh in ahetbe nuom ho'n Yoma 28b iyun ibol thei uva ahi…)

Chubang lom'a Tzaddik, Torah kipeh masang jieng a jong Torah pumpi jui pa chun ipi atileh vantil ho masang'a chu sa le bongnoi thakhat a aluikhom jieng thei a hintem? Datmah umtah ahi e.
Hiche ithudoh hou jouse ihetthiem theina ding uvin Rabbi Khayim Mi'Santz (Z'khuto yagen aleinu) akuon Kushiya le ahilchetna khat anaveu hite.

 Ihetsa ma bang uva Avraham Avinu mihina chu mikhoto thiem, jindot thiem – Khesed chu ahi e. Hinlah kidang tah in tuchung Parasha a chun ama mihina toh kilebul del thil khat mudoh thei in aum e. Hichu ipi ham itileh vantil 3 ho agalamto a chu "Twi themcha bou" mi adop sah in. Hichun akeng u asil peh in. Chujou chun ajah uva "naneh diu changlhah jong hin choi ing kate.." ati'n, hinlah Sarah Imeinu jah a "cake (ugah)" asem ding in thu ape kit in ahi. (Bereshit 18:5-6 ve'n.)

Rabbi Khayim Mi'Santz in hitin dohna asem e: Ipi atileh Avraham Avinu in Vantil hochu twi themcha bou apeh a, chule aneh diu changlhah hin choi ding'a kiseipa chun ajinu chu Cake joh asemsah a, changlhah chu apeh tahlou hintem?

Rabbi Khayim mi'Santz in Shulkhan Arukh a kisun Halakha pansan in hitin hilchetna apei : Shulkhan Arukh, Yore De'ah, Siman Pei-Tet, Sayif Bet (שו"ע יו"ד סימן פט. ס"ב) a kisun chu ahileh mikhat chun bongnoi aneh masat a, aban a sa neh ding agot leh changlhah themkhat aneh ding, chuna ban a twi a jong akam akhuo thieng a, chujou tieng bep leh chun sa aneh thei ding ah ahi e. (Bongnoi neh jou a sa nehthei moh hilou ah ahi. Tua isei u Halakha tobang'a hi ipi ham khat a Ikam suhthieng masat ngai a ahi .)

Avraham Avinu chun Ruach Hakodesh a kuon khonung'a Moshe Rabbeinu le Vantil ho Torah akichuo uva, ahung kiniel ding u chu amu masat ah ahitai. Chutoh kilhon a chu Am Israel te Torah achan thei tei na ding uva hiti'a chu anabol ah ahi. Hichu ipi ham itileh aneh ding uva Bongnoi apeh masat a. Chujou a sa ahin doplut vang chun twi le changlhah umtahlou jeh in Vantil hochun akam u ahiding bang in asuthieng thei tapouvin, sa le bongnoi ne bang'a kisim uva ahitai. Chuleh hiche vantil ho thilbol pa chu P-thien in pansahna a anei kit a, akam u ahupbit peh gam ah ahita'n ahi. Hitichun achaina'n Moshe Rabbeinu in Torah chu Am Israel te ding in ahin kipuhsoh tai.

Avraham Avinu in vantil hochu akeng u silna ding bep hilou in, adon diu toh pum in twi tamtah pe tahen lang, aneh diu vin changlhah jong pe taleh,  Vantil hochun bongnoi a kisem thilho aneh jou u, sa aneh masang uva chu akam u akikho thieng diu, hiti'a chu Torah toh kikal ima boldoh lou diuva ahita'n ahi.
 Avraham Avinu in ahileh hiche ding chu adeilou a, Am Israel te Torah achan tei-tei na ding uva chu Vantil ho twi themcha bou apeh a, chuleh "Naneh ding u changlhah hinchoi ing kate.." ti pa chun achaina a changlhah apeh lou a ahita'n ahi.

Ahileh Harav Khayim Mi'Santz akuon Avraham Avinu thilbol pachu ajeh hetdoh thei in aumtai. Hijieng jong leh Avraham Avinu in Vantil ho akipallhuhsah chu iti ihilchet diuva hitan tem? Hilai a Kushiya ahileh vantil ho'n Torah daan apalkeh uvam, ahilou leh apalkeh lou uham ti ahi. Apalkeh uva ahileh Avraham Avinu thilbol chu "mitcho masang'a akipal lhuhna ding thil kikoi peh" toh thakhat ahi'n, hichu Isur Mi'de-oraitah hi ah ahi e.
Ipi mong mong hitan tem??

Hiche ihilchetna ding uvin Midrash a kisun thu khat veleu hen. Moshe Rabbeinu vanchung'a agakal a, Torah agalah got kuon'a Vantil hotoh akiniel uva chu ipi asei em iti leh Torah hi leiset mihem te'a ding bou ahi ti ahi e. Moshe Rabbeinu in Vantil hochu iti aniel a, iti ajo em iti leh Aseret Ha'dibbarot a  kisun thupeh ho ban neicha'n asimlha'n, Vantil hojah a khat khat in dohna asem in; "Nangho Egypt gam a soh nachan khah uvem….Nu le pa nanei uvem…Guhchat na ding lungthim nanei uvem…." le adang dang adong in, khat ho'n donbut ji ding ima ahetlou phat uvin, Torah chu ahin kilah in ahung kumsuh tai ti ahi e.

Ahileh Mefarshim ho'n abul lang'a isei u Midrash pa ( P-thien in vantil ho jah a sa le bongnoi nane uve ti'a aseipa) le tu'a isei u Midrash pa kikah hi hetthiem hahsa asa kit uvin ahi. Ajehchu mun khat ah P-thien in vantil ho khuti-khati a ahou leh sei ding ahepouvin, hichun Moshe Rabbeinu chu Torah ahin pe e ti'n akisei in. Mundang kit ah P-thien hilou in Moshe Rabbeinu in Vantil hochu akiniel pi leh ajo phat in Torah ahin kilah e ti'n akisei kit e. Hoiche pen joh chu dih ding a hitam? P-thien in vantil ho akiniel pi jeh ham ahilou leh Moshe Rabbeinu in vantil ho akinielpi a ajoh jeh ham? Phatecha igel leh hiche Midrash teni hi akikal le ti'a lah thei nachang jong um a ahi.

Ve'ein Lamo Mikhshol in Hilkhot Kashrut Mitbakh Khelekh Bet na ah hiche thudoh hi adong in hitin hilchetna ape e (ahilchetna alhangpi chu kahin sut ahi. Word by Word translation ahipoi):
Hiche Midrash teni hi akikalna ima aumpoi. Chujong leh Vantil ho'n Avraham Avinu kom'a ann aneh u chun Isur ima aboldoh pouve. 

Midrash masapa a P-thien in vantil ho jah'a Avraham kom a nache uchun Sa le Bongnoi nanekhom uve ati chu Moshe Rabbeinu in Vantil ho jah'a "Torah hi nangho a ding ahipoi, nangho'n Yetzer Hara nanei pouve" ati toh thakhat hibou ah ahi. 

Rabbeinu Bachaye in Isur Akhilat Basar Bekhalav chungchang'a ipi asei em iti leh khonung tieng P-thien in Yetzer Hara ahin suhbei ding toh kilhon a Sa le Bongnoi jong nehphal hiding ah ahitai ti ahi. Hiche akuon mudoh thei chu ipi ham itileh Sa le Bongnoi nehphallou kiti daan chu Yetzer Hara neiho a ding bou hi ah ahi e. Chuti ahileh Yetzer Hara neilou, Vantil ho ding'a chu Sa le Bongnoi neh phal tina ahi. 

Khuti ahileh hiche'a kuon mudoh thei chu ipi ham itileh P-thien in Vantil hojah'a "Sa le Bongnoi nane uve…" ati chu imadang ahipo'n, Yetzer Hara neilou nahi jeh uva naneh uva ahi ti'a aseina ahijoi; Sa le Bongnoi nane uvin, nachonse uvin, hijeh a chu Torah hi nangho ding ahipoi ti'a aseina anahilou dan ahi. 

P-thien in ajah uva hita asei a kuon a chu Vantil ho'n ipi ajildoh uvem iti leh Torah kiti chu Yetzer Hara neiho ding'a bou kisem ah ahi tipa chu ahi. Chuti ahileh Moshe Rabbeinu sei bang'a Torah chu amaho a ding hilou'a, mihem te a ding joh ahi dan kichehtah a ahetdoh uva, thip uva ahitai.

Ahileh tu'n I Kushiya pauchu nung vet kit leu hen Avraham Avinu in anabol jouse chu Aveirah – chonsetna ima aumpoi ti mudoh thei ahi e. Ajehchu vantil ho'n Yetzer Hara aneilou u toh kilhon a amaho ding'a Torah ngailou; Torah chu amaho ding ahilou toh kilhon a Sa le bongnoi aneh u jong leh "Na bolkhel e; Na chonse e.." tina thei ima umlou a ahitai. Chule Midrash a kisun P-thien in "Sa le Bongnoi nane uve…" ti'a kisei chu imadang ahipo'n, amaho ding'a Torah chu kisem ahilou dan ahetdoh na ding uva P-thien in ahilnau hijo ah ahi.

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, November 8, 2019

PARASHAT LEKH LEKHA


Yossi Lhungdim


ויהי רעב בארץ וירד אברם מצרימה לגור שם כי־כבד הרעב בארץ

Vaiyhi ra'av ba'aretz vayered Avram mitzraiymah lagur sham ki kaved ha'ra-av ba'aretz
(Gamsung a kiel analha'n; Avram jong Mitzraiyim a khopem ding in achesuh e ajehchu gamsung a kiel chu agimnei vaal in ahi…)
                                    ~ Bereshit 12:10


Masechet Avot, Perekh Khamishi, Mishna Gimel na'ah Khazal ho'n hitin asei uve:
P-thien in Avraham Avinu chu patepna 10 tah in anapatep in, aboncha chun kitah-tah in anading e. Hichun Avraham Avinu in P-thien angailut dan avetsah a ahi.


Rambam, Pirkei De'Rabbi Eliezer lekhabu chule Mefarshim dang dang ho'n hiche Patepna 10 lah'a hin tuchung parasha a isim u, chung'a pasuk a kisun Canaan gam'a kiel analha pa jong chu ajaosah uve.

Chuleh Gemara Masechet Baba Kama 50b ah hiche i pasuk utoh kimat in Khazal ho'n hitin asei uve: Nachenna gam a kiel ahung lhah tah leh dalha'n lang mundang juon in. (Bereshit 12:10 a ) Akisun bang in, " Vaiyhi ra'av ba'aretz vayered Avram mitzraiymah ".


Chubep hilou in, Khazal ho'n Gemara banjom na a chun hitin asei uve: Kihinso nathei ding ahipou leh nehding umna mun chu "makom sakanah" hijieng jong leh ichenna mun dalhah a neh chenna mun chu jot ding ahi e. 

Hiche hi Melakhim Bet 7:3-4 a kisun phahvei 4 ho'a kuon a Khazal ho'n ajildoh uva hikit a ahi e. Ihetsau ma bang'a chuche phahvei mi 4 hochun ipi agel uvem iti leh "khopi sung lut leuhen la neh ding ima um pontin, kiel a ithi bep diu. Hilai a um jing jong leuhen kiel a ithi thou thou diu. Chusang chun gaalmite ngahmun a che leuhen, eitha lou nah uleh  neh ding eipeh diu, ihindoh diu. Eitha khah u jong leh athi ding sa eitha uva ipi khoh em, ipi hilai a ium utoh kikhe em…" atiuvin. Hichun gaalmite ngahmun chu agajot jieng uva ahileh P-thien in nes analhun sah in, gaalmite chu anadal jaam in, ngahmun a neh-le-chah adalhah houchu aneuvin, chuleh amaho bep hilou  in Juda mipi te jong chu kiel akuon anahingdoh uvin ahi e.


Ahileh tuchan a mudoh thei chu Avraham Avinu in kiel lhah jeh a Canaam gam anadalhah a Egypt gam anajot chu abol ding dol abolmong ah ahi'n, hiche chung'a hin suhkhel-bolkhel ima aneipoi ti ahi e. Gemara a Khazal ho thusei ivet jong leh dih, Masechet Avoth dungjui a jong patepna a chu anading jou a ahi.

Hinlah Rabbeinu Moshe Ben Nachman, Ramban ( Z'khuto Yagen Aleinu) in ipi asei em itileh Avraham Avinu in kiel lhah jeh a Israel gam'a adalhah a, Egypt gam a kihinso na ding agahol jeh in bolkhel ni jen tah aboldoh e ati. Khatna a ajinu Sarah Imeinu "makom sakanah" a apuilut chu "Khet gadol be'shogeg" (hetkhiel jeh a chonsetna lentah) ati'n. Anina a kiel lhah man'a  Israel gam adalhah jong chu chonsetna ahi ati e. Hiche jeh'a hi Am Israel te chu Egypt gam'a gasohchang uva ahi ti'n asei in ahi.

Lungdon umtah le hetthiem hahsa tah khat Ramban in ahin seplut jieng ta'n ahi.

Chubep hilou'a Halakha dungjui a jong Israel gam hi thil 3 – Torah simna ding, Jinei na ding, chule Parnasa ho jeh bou a dalhah phal bep ahi. Hiche 3 ho'a hin akiphal nai kiti jong leh hetding chu agam dalhah a gam polang'a gachen den ding phal ahideh poi. Phat chomkhat a ding bou a kiphal ahinalai bou e.

Chukit leh Israel gam dalhah jeh a achung'a gotna analhung a chu Ruth lekhabu a kisun Elimelekh te innsung ahiuve. Eretz Israel a kiel analhah jeh a gamdang ajut uchu P-thien in ana deilou a, achaina a Elimelekh bep hilou'a acha pasal teni jieng jong P-thien in ahinkho u analah a ahi.

Chuti ahileh iti dan a Avraham Avinu chun Eretz Israel anadalhah a, Khazal ho'n Masechet Avot a chu patepna 10 jouse abon kei in anajou  e ti'a asei thei nahlai uham? Chuleh ipi atileh Khazal ho'n Masechet Baba Kama mun a chu kiel alhah tieng ichenna mun dalhah a ikihinso na thei ding mun jot ding atiu hintem? Chuti'a kiel lhah jeh a Eretz Israel dalhah phal ahileh Elimelekh le a-innsung mite chun chuchan lom a gimnei gotna anamu uva hintem?

Hiche ho ihilchet masang uchun i pasuk u nung vet leuhen kiel lhah thu chu nivei jen kisun ding a ahi. Amasapen a pasuk kipatna a chu "vaiyihi ra'av ba'aretz" ti'a kisun a, anina a pasuk kichaina a chu hiti'a hi kisun kit a ahi e,"ki kaved ha'ra-av ba'aretz". Ipi atileh Torah chun avel avel a kiel lhah chu asei a hintem? Gamsung a chun kiel alhai ti'a khatvei asut jong leh hun a hitalou ham?

Malbim in aseina ah Avraham Avinu khang'a kiel lha pa gimnei dan eihetsah nuom jeh uva Torah chun avel avel a kiel lhah chu asut a ahi. Chule Avraham Avinu chu kiel ahung lhah kipat pat a Egypt gam juon a pot jieng ah ahipoi. Kiel chu ahung khohset cheh cheh a, pasuk chaina lang'a kisei bang'a thuh jou huoi ahilou phat'a chu Egypt gam juon a chepan ah ahi e.

Mefarshim ho'n aseinauva hiche kiel chu Canaan gamsung bou'a, Avraham Avinu patepna ding'a P-thien in analhahsah a ahi e. Kharan adalhah masang'a P-thien in ajah a kitepna tamtah anei a, Brakha tamtah apeh a, hinlah Canaan gam agalhun lhun leh kiel hung lha lei jieng chu Avraham Avinu a ding'a patepna len loi tah khat ahi. Hinlah phunlou hiel in aum in. Phuntah sang in P-thien in akihinso na ding'a nes ahin bol ding pa jieng jong deilou in ama apat "Hishtadlut" pa joh apodoh in, Egypt gam anajuon e. Hilai tah chu ahi e Avraham Avinu'n hiche patepna pa anajo na chu.

Ahileh hiche a kuon chun ithudoh aban pa chu veleu hen Masechet Baba Kama a Khazal ho'n asei pauhi hiti ahi. Kiel lhah tieng ichenna mun dalhah a, hoilai mun hitaleh, ikihinso na ding ahipou leh jot ding kiti chun itih tieng Eretz Israel ahuop ham iti leh neh-le-chah ahahsat vaal tah'a thina thei dinmun ahitieng leh bou ti ahi e. (Itobang dinmun kiseina ham ti ahechen be nuom ho'n Rambam, Hilkhot Melakhim Perekh Khamishi iyun ibol thei uva ahi )

Langkhat a Elimelekh le a-chapa te ho ahiuleh ipi ding'a hichan chu gotna chang uham iti leh Mefarshim ho'n aseinauva neh-le-chah aneilou u anahipoi. Henge gamsung'a chu kiel lha a, neh-le-chah hahsa pan ah ahitai. Hinlah Elimelekh chu chulai khang'a ding'a Gadol Hador ahina ban a mi haosa jong ahiye. Kiel lha ta jong leh neh ding neilou hilou ah ahipoi. Hinlah ama le a-innsung mite'n Eretz Israel anadalhah jeh uchu ipi ham itileh kiel hi hung khohse cheh cheh le neh-le-chah hung kilhahsam inte ti tijat man a mundang anajot a ahi.

Elimelekh in agel chu ipi ham iti leh amasapen a keima innsung ding kagel khoh ngai e ti anahi e. Hinlah iseima bang uva amachu akhang a 'Gadol hador', Parnas – tichu japi ding'a neh le twi ho boipi ding akin hi'ah anahin ahi. Chuleh hitobang mi poimo tah khat chun Eretz Israel anadalha a, gamdang anajot jeh a chu akhang mite tamtah jong alung u anasuhdai a, tamtah anakipal lhu uv ahie.

 Lhagao lang'a amahina toh kitohlou a achon a akhang mite tamtah jong anapuiset jeh a achung'a chuchan a chu gotna lhung ah ahi.

Ahileh Ramban dungjui a Avraham Avinu jong chonse a chuleh gotna jong atu-acha te kipe a hilou ham?

Khazal ho'n asei uchu ipi ham iti leh "Tzadikkim ho'n sam-zang ti bep suhkhel anei jong uleh P-thien in achung uva gotna ape e" ti ahi. Hitobang ma'a chu Avraham Avinu jong achung'a gotna lhung ah ahi e. Kiel nasatah lhah nung'a jong phun lou hiel'a aum a, P-thien atahsan jing toh kilhon a patepna pa chu jou tajong leh Egypt gam agajot jeh a chu "bolkhel sam-zang ti" nei jieng jong leh P-thien in achung'a gotna alhunsah thou thou a ahi.

Ahileh ipi ding'a P-thien in Tzadikkim ho bolkhel neocha-cha hijong leh gotna len pi tah-tah apeh hintem?

Mefarshim ho'n aseinauva P-thien in Tzadikkim ho angailut jaal'a achung uva "ledakdek" abol  ji ah ahi. Suhkhel neocha anei jong leu achung uva gotna alhunsah ji ah ahi e. Chuleh a Tzaddik chan a agotna jong len cheh-cheh a ahi. Ipi jeh in em? Ajehchu Tzaddik kiti chu hiche ho a kuon a hi a Dargah sang cheh-cheh ji a ahi . Tzaddik khat ding'a deium pen chu ipi ham iti leh asuhkhel-abolkhel ho P-thien akimumosah da a, aneopen jieng a jong gotna apeh a, chu'a kuon abolkhel ho akisuhdih chu ahi.


Tzaddik kiti'n hiche leiset a adei le atup pipen chu chamkimna "Shlemuth" pa ahi'n; Iham ti'a asuhkhel na chung'a P-thien a kuon phona le gotna ima amulou tieng koi kipa tah sang'a Tzaddik pa chu alungthim pumpi lung-opkaina a dim ji ah ahitai. Ajehchu achung'a "Hashgakha eliyonah" pachu umlou dang a agel ji ah ahita'n ahi.

Hinlah suhkhel neocha hijong leh gotna lenpi tah-tah akisan tieng, hichun asuhkhel ho le abolkhel ho semphatna ding lunggel ahin apeh ji a, hiche a kuon a Tzaddik pachun "Kheshbon Nefesh" anei a, alhahsam na ho akisem phat a, chuti'a chu lhagao lang'a khangtou cheh cheh ji a ahi e.
                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM



Friday, November 1, 2019

Parashat Noakh

Yossi Lhungdim

כִּי־ הִשְׁחִית כָּל־בָּשָׂר אֶת־דַּרְכּוֹ עַל־הָאָרֶץ

Ki hishkhit kol basar eth darko al ha'aretz
(Ajehchu phe-le-vou jouse leiset chung'a alamlhahna uva ase gam tauve…) - - Bereshit 6:12

Gemarah Masechet Khulin 7a kichaina le 7b kipatna a Rabbi Pinchas Ben Yair sangan chunchang thu hitin akisun in ahi:
Nikhat Rabbi Pinkhas Ben Yair hi a sangan toh khuol ache'n. Lamkah a chun inn khat a agalhung tai. Sangan ann peh phat ahung lhung ta'n ahileh inn neipa'n jong sakol-chang phasah pi achoi in, Ravpa sangan chu agape ta'n ahi. Hinlah sangan chu neh ding ago him him poi. Chu in amaho'n jong sakol-chang hochu lheng sung khat a uvin, apeh uva ahileh ane chuom dehpoi. Ahoh um nahlai jeh a aneh nuomlou khattou hinte ti'n sakol-chang hoh hochu aladoh uvin ahileh chunung jieng jong chun Sangan chun ima neh ding jong ago hih lai e.
Chuphat in Rabbi Pinkhas Ben Yair in ajah uva "Sakol-chang hochu Som-a-khat kiladohlou lai hinte…" ati'n. Amaho'n jong sakol-chang ho'a kuon a chu som-a-khat alahdoh uva, amohse chu Sangan chu apeh uleh hichun ane pan bep in ahi.
Aleh iti dan a Rabbi Pinkhas Ben Yair sangan chun som-a-khat kiladoh lou lai thil chu aneh nuomlou a chule Som-a-khat akilahdoh le akilahdoh lou chu iti ahetthei a hintem? Lungdon umtah khat ahi e.
Rabbi Pinkhas le a sangan thu hi chomkhat a ding in achuom in koidoh phot u hitin, i Parasha u tamlou sei leuhen. Parashat Noakh ahin P-thien in twisang analetsah a leiset chung'a um ahingthei jouse anasuhmang thu akisun e. Chuleh ihetsa ma bang uva ipi ding'a P-thien in asemsa thil hochu anasuhmang ham iti leh mihem ho anachonset vaal tah jeh u ahi.
Langkhat a hetthiem hahsa tah khat chu ipi atileh mihem ho chonset man a chu P-thien in ahingthei dang ho jouse jong anasuhmang hintem? (Twi a cheng ahingthei ho simlou a…) Hiche thudoh hilchetna khat chu ahileh leiset chung'a thil um jouse hi mihem te'n ding'a kisem ah ahi'n; Mihem ho akisuhmang tah ding leh adangho aum man u umtalou tina ahita'n, hijeh a chu P-thien in asuhmang ah ahitai.
Langkhat a Midrash Tankhuma ah Khazal ho'n hitin asei uve: Noakh twisanglet khang'a chu mihem ho bep hilou'a gancha le vacha chule leiset a kuon hung kehdoh hampa, louhing, thing ho jieng jong akaleh akalou a um gam uva ahitai. Uicha le Sial jong nupa bang in aum lhon in; Ahcha ho jong Vahuong (Peacock) hotoh aum khom uvin; Khita atuo uva ahileh Junin (hampa jaat khat) ahung kehdoh ji'n ahi. Hiche hi hoiya kuon kimudoh thei em iti leh "ki hishkhit kol basar " kiti pasuk akuon mudoh thei ahi. Ajehchu a pasuk in "kol adam" (mihem jouse) atipo'n, "kol basar" (phel-le-vou nei jouse ahilouleh ahingthei jouse) joh ti'n asun e.
Chuti ahileh mihem ho bep hilou'a leiset chung'a um ahing thei jouse chu chonse gam uva ahitai tina ahi e. Ahileh lungdon umtah chu ipi atileh mihem ho bep hilou'a gancha ho jieng jong hichan chu gei thei u ahidem?? Hiche toh kisai hi'n Khatam Sofer in Arizal Hakadosh thusei khat pansan in hitin asei e: Arizal Hakadosh in asei e,"Ipi atileh mihem in ahinna ding'a neh-le-chah ho angaichat khel khel a hintem? Mihem te "Neshama" pahi lhagao bou ahitah a ahileh neh-le-chah ho ngaicha lou ding'a P-thien in ipi ding'a anasem lou a ham? Ajehchu thilsem dang jouse hi mihem pa'n alamkai a alamlhah diu dan jouse akomu peh a, amahi thilsem jouse ding'a alu (head) hi ah ahi."
Khatam Sofer in Arizal thusei ahilchetna ah hitin ati:
P-thien thilsem hohi jaat 4 – Domem, Tzomeakh, Khai le Medaber ho a hopkhen thei uva ahi. Domem iti tieng hinna neilou – Suong, Twi, Lei le adang dang ho kiseina ahi.
Tzomeakh iti tieng leiset a kuon hung kehdoh – Thingphung, hampa, pahcha, lhosoh le adang dang ho kiseina ahiuve. Amaho hin hinna anei uvin hinlah atoi lele thei pouve.
Khai ahi'a ahileh vacha, gancha, nga le adang dang hinna nei a ama nop nop a toi lele thei ho kiseina ahiuvin ahi.
Medaber ahileh mihem kiseina ahi. P-thien thilsem lah'a mihem le adang ho akibahlouna lenpen chu mihem in thuseina tha – Koakh Hadibur aneipa hi ahi e.
Hiche P-thien thilsem jaat 4 holah'a amasa 3 hose hi Mihem pa ding'a kisem uva ahiuvin. Chuleh amaho kiseplona pipen chu ahileh mihem pa'n P-thien houna le akin bolna aman a, lhagao lang'a adopsang ding ti ahi.
Khatam Sofer in aseina a hiche P-thien thilsem ho jouse hin asung uva Koakh kisel/kikhum anei soh kei uva, hichu khat le khat kipeson tuo jiuva ahi. Domem – Suong, twi le lei ho a kuon a Tzomeakh – thingphung, pahcha, hampa, lhosoh ho'n hinna akimu uva. Chubep hilou'a asung uva um Koakh pachu Tzomeakh ho apehson kit jiuva ahi e.
Aban a Tzomeakh hochu Khai ho'n aneh uva; Chu a kuon hinna akimu bep u hilou'a asung uva um Koakh ho jong chu Khai ho chu apehson kit jiuva ahiuve.
Achaina a mihem – Medaber pa chun hiche Tzomeakh le Khai hochu aneh a, asung uva um Koakh pa chu akilahson kit a, chuleh hiche a kuon a chu atahsan hinna ding'a angaichat ho akimu ji a ahi.
Chuna chungchon a mihem pa chun hiche athilneh ho chu P-thien kin bolna le athupeh ho suhbulhitna a ahin nei tieng P-thien thilsem hochu lhagao lam a adopsang'a, chutieng Domem, Tzomeakh le Khai hochun mihem pa jaal'a lhagao lang dinmun a mun sangpen lhung thei jiuva ahi e. Hichu ipi kiseina ham itileh P-thien thilsem dang jouse hi Mihem pa chung'a kingam sohkei uva, mihempa akuon a chu amaho'n jong P-thien kin abolthei uva ahi.
Hinlah mihem pa'n hiche athilneh a kuon tha amu pa chu chonsetna a ahin man tah a, P-thien in asemlona jeh ho hepha tahlou a, ama adei dei a ahung chon tieng ipi soh ji tam??  Thilsem jouse asuhset lo ji a ahitai. Chutieng chuleh ama bep hilou'a hiche thilphalou abol a kuon'a chu thilsem dang ho – Domem, Tzomeakh le Khai ho jieng jong setna a apuilut ji a ahi e.
Khatam Sofer in aseina ah hita chu Noah khang'a miho achonset vaal phat uva P-thien thilsem dang ho jieng jong atohkhah peh a. Alah uva aluboh pen le alamkai pau, amaho jouse lampi dih kommu ding pa achekhel phat a adang ho jouse jong akale-akalou a chon gam uva ahitai; Achaina a chu mihem ho bep hilou'a leiset chung'a um ahing thei jouse jong P-thien in asuhmang lo ah ahita'n ahi.
Hiti'a chu Mihem in eima umchan-khanchan a kuon ikimvel a um gancha le ahingthei jouse kikikhel lam dang sah thei a ahi e.
Ahileh tu'n abul lang'a isei u Rabbi Pinkhas Ben Yair sangan toh kisai a thudoh inasem u chu avel in dohna nei kit leu hen. Ipi atileh Rabbi Pinkhas Ben Yair sangan chu chutilom a chu chihnei a, Som-a-khat kipe thil bou aneh a, chujong leh som-a-khat kipe le kipelou iti ahetkhen thei hintem?
Adonbutna chu ahileh imadang jeh ahipo'n, Rabbi Pinkhas Ben Yair Tzaddik jaal ahi ti ahi e. Rabbi Pinkhas Ben Yair mihina chu ipi ham itileh Sh'ma a isei jiu "Veahavta eth H' eloheikha bekhol nafshekha uvkhol meodekha…" kiti bang'a alungthim pumpi a P-thien ngailutna dih tah nei a, chule Mitzvot jouse chingthei tah a subulhit  mi hi ah ahi. Hiche amihina pa hin anei-agou jouse chung'a "Hashpa'ah" anei a, aniempen a sei ding'a a sangan jieng jong chun chuchan gei a thienthouna aneiphah a ahi e.

SHABBATH SHALOM LEKULAM