Friday, July 30, 2021

Parashat Eikev

 

PARASHAT EKEV-5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְעַתָּה יִשְׂרָאֵל מָה יְהֹוָה אֱלֹהֶיךָ שֹׁאֵל מֵעִמָּךְ כִּי אִם־לְיִרְאָה אֶת־יְהֹוָה אֱלֹהֶיךָ
Ve'attah Israel mah Ad-nai Eloheikha shoel me'imakh ki im leyirah eth Ad-nai Eloheikha…
(Chuleh tua hi O Israel, Pakai na P-thien in nang'a kuon athum hi adang ahipo'n Pakai na P-thien nagin/nakichat ding bouchu ahi e  …)
                        ~ Devarim 10:12

Hiche pasuk (Devarim 10:12) hi phatecha igel tohsel leh P-thien in Am Israel te heng'a thilthum khatbou anei e ti mudoh thei in aum e. Hichu ipi ham itileh P-thien agin/akichat ding uchu ahi.

Gemara Masechet Berachot Daf 33b mun a Khazal ho'n hitin asei uve: Hiche pasuk akuon ipi kijildoh em itileh "Hakol biydei shamayim khutz mi'yirat shamayim". Hichu eipao'a sei ding hitaleh P-thien ginna/kichatna tilou thil jouse hi chung'a kuon, tichu P-thien a kuon ahiye.

Rashi Hakadosh in hiche Gemara a Khazal ho thusei ahilchetna ah hitin asei e: Hiche leiset'a mihem chung'a thilsoh jouse P-thien a kuon ahiye. Mikhat chu ahao-avai, aniem-asaan, achih-angol chuleh avom-angou ding – aboncha P-thien a kuon ahiuve. Hinlah aset ding le aphat ding vang chung'a kuon ahipo'n, mihem ama-ama khut a P-thien in apehdoh ah ahibou e. P-thien in mihem jouse masang'a lampi ni – ase le apha akoi peh in, mihem in apha pachu akilhen ding dol ah ahi.

Langkhat a hilaiya Rashi hilchetna hi phatecha igel leh lungdon umtah khat mudoh thei in aum e. P-thien gin/kichatna tilou hiche leiset a thildang jouse P-thien a kuon ahitah leh iti dan a Rashi in hiche thil 4 (hao-vai, niem-saan, chih-ngol le vom-ngou) ho bouseh hi atum beleh'a aminphah a ham?

Etz Yosef in hiche i-kushiya uhi adong in chuleh hiti'n ahilchien e: Gemara Masechet Moed Katan 16b mun ah hitin akisun e,"P-thien in hitin asei e: Thiljouse chung'a tha kanei vang in Tzadikkim ho'n keichung'a tha anei uvin ahi. Iti dan in em? Ajehchu thutanna kasem sa ho jieng jong Tzadikkim ho'n akhelna thei tha anei uvin ahi". Hijieng jong leh hiche thil 4 ho'se vang P-thien in alaitan sa pabou chu mihem chung ah alhung in, Tzadikkim ho jieng in jong akhelna thei tha anei pouve.

Ahileh hiche thil 4 ho'se hi Tzadikkim ho jieng in jong akhel thei pouve ti hoi'a kimu em? Etz Yosef in aseibena ah Gemara Masechet Ta'anit 25a a kisun Rabbi Elazar Ben Padat thusim a kuon mudoh thei ahi ati. Athusim achomlam in sei leuhen Rabbi Elazar Ben Padat chu avaichat vaal jeh in nikhat hi anathimil kha'n. Chuche athimil kahsung chun alhagao chu P-thien toh agakimuto'n; Chuche pet chun Ravpa'n jong P-thien jah'a, "hiche leiset a hi itihchan hitipi a hi genthei jing ding kahim?" ti'a adoh leh P-thien in,"hiti'a hi genthei jing ding'a thutanna umsa ahita'n, nahaosatna ding lampi umsun chu leiset hi kasuhbei a, athah beleh a kasem kit ngai ding ah ahiye" ti'n adonbut e.

Rabbi Elazar Ben Padat, kadosh eliyon, vantil tobang jieng in jong avaichatna pa akhel theilou'a ahileh hiche'a kuon kimudoh chu hiche thil 4 hohi khatvei chunglang'a, P-thien ang'a thutanna aum kalse kikhel theilou tina ahitai. Chutoh kilhon'a Rashi Hakadosh in hiche thil 4 ho'se bou hi atum beleh'a ahin minphah ah ahiuve.

Aipi chu hileh Khazal ho seima bang'a P-thien ginna/kichatna pa tilou thil dang jouse P-thien khut a kingam ah ahiuve. Hinlah chuti'a isei ding leh hilai mun'a hin kushiya dohthei tamtah aum in ahi. Amasapen a P-thien gin le kichatna "yirat shamayim" chu mihem khut a kingam mong ahileh iti dan a niseh'a Yehudi khat chu atao tieng Tefillat Shmona Esre a Hashivenu taona pa'a khu "vehakhazirenu bitshuva shlemah lefaneikha" (kisihna dihtah toh nangma masang'a nei nung pui uvin) ti'a athum hintem? Mihem aphat le aset ding chu amakhut bouseh'a kingam ahileh kisihna neina ding'a P-thien heng'a itao uva ipi phachuom ding a ham?

Chubep hilou in Gemara Masechet Berachot 10a ivet leh Rabbi Meir le a-inheng, miphalou ho thusim akisun in ahi. Rabbi Meir chenna kho'a chun miphalou ijat ham anacheng uvin. Amaho chun phatseh tobang in Rabbi Meir chu aphin uvin, a-eng alou in abol uvin, asugenthei lheh uvin ahi. Rabbi Meir in jong aumchan uchu achim ma-ma chu hitan tin, nikhat hi chuche miphalou ho thina ding chun taona anei kigotai. Hinlah a-inneipi Bruriya in ajah a athina ding sang uchun tshuva aneina ding uvin tao jo'n ati'n ahileh Rabbi Meir in jong ajinu seibang chun abol ta'n ahileh chuche miphalou hochun kisihna ahin nei uvin, chuche kalse chu Rabbi Meir chu asugenthei kit tapouve.

Ahileh tu'n chunglang'a KHazal ho thusei ”hakol biydei shamayim khutz mi yirat shamayim" dungjui chun tua Rabbi Meir le a-inveng ho kikah'a thilsoh pa veleuhen Tefillat Shmona Esre a Hashivenu chungchang'a  idoh u Kushiya sang'a chu hiche hi hetthiem hahsa cheh ah ahiye. Ajehchu mikhat in Tshuva anei theina ding'a ama ding'a taona anei ahitapo'n, midang khat in Tshuva anei theina ding'a taona anei hi ah ahitai. Chubep hilou'a Rabbi Meir taona chu P-thien in asaan peh'a, achaina a a-inveng hochun Tshuva aneithei uva ahinalaiye. CHuti ahileh hoilaiya chu " hakol biydei shamayim khutz mi yirat shamayim " ti um mong ah hinam?

Hiche i-kushiya dohhou hi Maharsha chule Mefarshim tamtah in anadong uvin, hilchetna jong tamtah ape uve. Aipi chu hileh kushiya masapa toh kisai'a Maharsha hilchetna veleuhen, Maharsha in hitin asei e: Tefillat Shmona Esre tieng Hashivenu mun a P-thien heng'a Tshuva ineina ding uva ithum uhi Khazal ho'n hakol biydei shamayim khutz mi yirat shamayim atiu toh akikalpoi. Ajehchu Khazal ho ma'n hitin eihil uve "haba letaher mesayyin oto" (koi hileh lhagao lang'a kaltou nuom a chun chunglang'a kuon kithopina amu'n ahi). Mikhat chun P-thien heng'a taona ahin nei'a, tshuva aneina ding'a ahin thum tieng yirat shamayim pachu ahin kilhen tina ahitai. Chutoh kilhon a lhagao lang'a machalna ding le khantouna ding ahin thum tieng chunglang'a kuon a jong kithopina amu ji ah ahiye. (Tidan chu Biydei Shamayim pachu amakhut a um jing nalai tina ahi.)

Hinlah kushiya nina, Rabbi Meir le a-inveng ho chungchang'a idoh pauhi iti kihilchet tan tem? Mikhat chu midang khat ding'a atao tah'a, ataopeh pa chun Tshuva anei thei'a ahileh hoilaiya hakol biydei shamayim khutz mi yirat shamayim itiu chu um mong a ham?

Gemara Masechet Yevamot 63a a Khazal ho'n hitin asei uve: Leiset a gaal le tuol chuleh hesoh gentheina hohi adang ahipo'n Israel te jeh ahibou e. Israel te'n P-thien thu angailou uva, Torah le Mitzvot toh kitoh a achon lou tieng uleh akisemphatna ding uva gaal-le-tuol chuleh hesoh-gentheina ho P-thien in ahin lhunsah ah ahiye.

Sefer Ahavat Eitan (Aiyn Ya'akov hilchetna khat) in Masechet Iruvin a Khazal ho thusei pa pansan hin hitin asei e: Yirat Shamayim iti tieng jaat ni – Yirat Shamayim Shiklit le Yirat Shamayim Tiv'it-  a khen thei ahi.

Yirat Shamayim Shiklit ahileh mihem in ama macham a P-thien ginna le kichatna ahin nei ding pa kiseina ahi. CHuleh hiche hi mihem bekhirah pa'a chu kingam ah ahi'n; chunglang'a hakol biydei shamayim khutz mi yirat shamayim ti'a isei pauchu ahiye.

Langkhat a Yirat Shamayim Tiv'it hi ahileh gaal-le-tuol chuleh hesoh-gentheina a kuon a mihem in Yirat Shamayim ahin nei pachu ahiye. Hiche hi Masechet  Yevamot  a kisei pachu ahi'n, chuleh mihem khut a kingam ah ahipoi. Juda khat chun Torah lampi ahin dalhah'a, lamdihlou ahin jot tieng P-thien in achung'a hesoh-gentheina ho ahin lhusat ji'a, chuti'a chu lamdihlou ajotna a kuon hung kinung hei'a P-thien ahin kiholdoh kit ding ti ahiye.

Sefer Ahavat Eitan in aseina ah Rabbi Meir in a-inveng ho atao peh'a kuon Tshuva ahin nei'u itiu jong chu adang ahipo'n hiche Yirat Shamayim Tiv'it pa kiseina ahi. Rabbi Meir in a-inveng ho ataopeh jaal chun achung uva thilsoh chuom-chuom, hesoh-gentheina jat-jat ahung lhung in. Chuche hochun alung'u ahin kiheisah a, kisihna pa le Yirat Shamayim chu ahin neithei uva ahiye. Henge, Yirat Shamayim kiti chu mihem khut'a kingam ahinai. Hijieng jong leh mihem khat nitin-hinkho a thilsoh ho chung'a chu P-thien in tha anei kit ah ahi. Chutoh kilhon a mikhat chu midang khat ding'a P-thien heng'a ahung tao tieng, chuche ataonapa jaal'a P-thien in Yirat Shamayim le Tshuva aneina thei ding lampi ahin guon kit thei ah ahiye.

Langkhat a Anaf Yosef in aseina ah Yirat Shamayim Shiklit le Yirat Shamayim Tiv'it teni hi akikhehna sun-le-jaan tobang ahi ati. Hiche teni kikah'a Yirat Shamayim Shiklit nei'a chu adinmun hapetah'a sangjo ah ahiye. Ajehchu Yirat Shamayim Tiv'it a kuon mikhat chun Tshuva Mi'yirah bou anei thei in, Tshuva Mi'Ahavah pa anei theipoi. Hinlah Yirat Shamayim Shikit nei'a chun Tshuva Mi'Ahavah anei tei ding ah ahiye.


SHABBATH SHALOM LEKULAM

                                            

 

 

 

 

 

       

Friday, July 23, 2021

PARASHAT VA'ETKHANAN

 

PARASHAT VA'ETKHANAN-5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְשִׁנַּנְתָּם לְבָנֶיךָ
Veshinantam levaneikha…
(Nachate houvin akichin jing nading uvin phate'n hil uvin…)
                        ~ Devarim 6:7

Gemara Masechet Kiddushin Daf 30a mun ah hitin akisun e. Nikhat hi Rabbi Yehoshua Ben Levi in achapa chu kinotah in Beith Midrash lang juon in ahin pui in. Akino vaal jeh chun avon ho jieng jong phatecha'n akivon manpo'n, chutoh kilhon chun adilkop jieng jong phatecha'n ahin kikhuh tapoi. Chuti'a chop nep-nop le kino the-thu a achapa toh aboicheng pettah chu Rabbi Khiya Bar Abba in anamu'n, ajah ah "Ipi atileh chuti pi'a chu chop hen-hun a, kino the-thu ah nahim?" ti'n adong e. Rabbi Yehoshua Ben Levi  in Rabbi Khiya Bar Abba jah ah,"Eiho nung'a hung khanglen ding khangthah ho heng'a P-thien thuhing pa pehson ding kiti hi eiho ding'a ihinkho lhungkei uva isuhbulhit jing diu tohgon loupitah ahiye. Chuti ahitoh kilhon a hiche suhbulhitna ding'a chu phatchomcha jieng jong mohseh a chemang sah lou'a nongkai lou hiel'a panlah jing ding ahi" ti'n adonbut in ahi.

Gemara in aseina ah chuche nikho'a chu peltheilou boina khat anei jeh'a Rabbi Yehoshua Ben Levi chu phatecha kigong manlou ah anahiye. Hijieng jong leh achapa Torah simna mun'a chomkhat jieng jong avaigei khah ding adeilou jeh chun ama kivon dan chu thupi salou in, chop nep-nop tahen lang, Talmid Khakham le Gedolei Hador khat kivonna ding in vet-hoi tahih jong leh Beith Midrash lang chu achapa toh kino the-thu a ahin del jieng lhon ah ahi.

Gemara'n aseibena ah Rabbi Yehoshua Ben Levi le achapa umchan chun Rabbi Khiya Bar Abba chung'a jong kikhelna lentah ahin lhut e. Chuche masang'a chu jingkah tieng mei'am chung'a sa lhang anakigo ji'a (Gemara pao'a Umtza ti'a kiminvo), hiche chu Breakfast dan a ananeh jingkei ah ahiye. Hinlah chuche nikho a kipat chun achapa in Torah ahin jilho velvetna aneipeh a, themkhat beh amachal be lhon tokah Rabbi Khiya Bar Abba in Breakfast chu aneji tapoi.

Chukit leh Rabbi Khiya Bar Abba bep hilou in Rabbah Bar Rav Huna in jong hiche thilsoh a kuon hin jingkah seh'a ananeh jing jieng umtza chu Beith Midrash mun'a achapa Torah sim ding'a agathahdoh tokah ane ji tapoi.  

Hilaiya hin chomkhat kigel tadi leuhen, tua ithusim sei uva kiminphah Khakhamim hohi Amoraim ngen, a Torah hetnau asandan tepi thei hilou chuna ban'a vantil tobang ngensen ahiuve. Chuti ahileh achatehou chu itobang khinukh ape uvin, ahin khoukhah diuvem tichu tamsei ngailou'a hetthei jieng ah ahi. Tichu aneo uva pat Torah le Mitzvoth hotoh kitoh a phatecha hung kisinsah diu hetsa ahi.

Chuti ahileh Gemara in ipi ding'a hiche thusim, hetsa tobang a koi thei jieng hohi eihin seipeh uva hintem? Amoraim - kedoshim eliyonim hochun achateu chutobang a akhoukhah uve ti Gemara in eihin hil uva hi ipi khidushim jildoh thei um aham?

Hetding chu tuchung Parasha ivet leh hitin akisun e,"vehayu hadevarim haelleh asher anokhi metzavekha hayom al levavekha. Veshinantam levaneikha, vedibarta bam beshivtekha beveitekha uvlekhtekha vaderekh, uvshokhbekha uvkumekha" (Devarim 6:6-7). Eipao a ledoh ding hileh "tuni nikho a nakom a kahin thuhpehho jouse hi nalungsung'a um jing sah in. Nachate houvin akichin jing nading uvin phaten hil uvin; Inn a natoupet hihen, lam najot pet hihen, chuleh nalup pet chule natho pet hijong leh hiche kathupeh hohi sei jing in (tichu phatseh a jil jing ding) ".

Mefarshim tamtah in hiche pasuk toh kisai hin kushiya  hoitah khat hiti hin asem uve: Ipi atileh chateho Torah hilding toh kisai thupeh chu achaina lang'a kisunlou a, alaitah a hung kisun ah hintem? Tidan chu phatechan veleuhen "veshinantam levaneikha" kiti thuguol hung kisutna hi achaina lang a kisun ding doltah ahiye.

Amasapen a Torah hung'a mipa heng'a chu "tuni nikho a nakom a kahin thupehho jouse hi nalungsung'a umsah jing in." ti'a thu ahung peh'a ahileh ahiding dol tah'a chujou jou'a chu " Inn a natoupet hihen, lam najot pet hihen, chuleh nalup pet chule natho pet hijong leh hiche kathupeh hohi sei jing in" ti'a aban ajop pei ding, chujou tah leh achaina a " Nachate houvin akichin jing nading uvin phaten hil uvin " ati ding dol ahiye. Ajehchu thilkhat chu midang khat nahil ding'a ahileh amasapen a nang in nahet masat ngai a, chujou leh nahil thei bep ding ahibou e. Chuti ahileh ipi ham "veshinantam levaneikha" thupeh hi chunglang'a isei bang uva achaina lang hilou'a alai a ahung kisutlona jeh? 

Ahilchetna chu achomlam pen in sei leuhen Khinukh Yeladim dihtah chu itobang ham ti eihil nuom jeh u ahiye. Iti dan in em? Ipi ham hiche toh Khinukh Yeladim akisamkaina? Veleuhen chunglang'a inadoh u ipi Khidush um'a Gemara in Amoraim ho le achatehou thusim chu ahin sut ham tijong kicheh tante.

Yehudi khat in ji-le-cha ahin nei'a, insung ahin sem tieng apoimo pen tithei a chu cha-le-nao teho ahiding bang tah'a khoukhah le puihuoi ding - "Khinukh Yeladim" pahi ahiye. Torah ivet leh Mitzvah masapen, P-thien in Adam Harishon jah'a thupeh anapeh chu adang ahipon Mitzvah Pri'ah ve'revi'ah – hing in lang pung uvin, tihi ahi. Hiche Mitzvah manlutah hi 613 Mitzvot holah'a amasapen a ahung pan thei'a ahileh, seitam umlou'a hetlei thei chu, cha-le-nao kiti hi moh nei-nei a kichai jieng ah ahipo'n hinlah minu-mipa ding'a mopohna "akharayut" lentah ahi ti kicheh tah'a mudoh thei in aum e.

Chuleh hiche cha-le-nao teho phatecha ahiding bangtah'a hin khoukhah ding leh hin puihuoi ding - khinukh yeladim itiu hi adang ahipo'n Torah, Mitzvot le Ma'asim tovim hotoh kilha-kang lou hiel'a chate mapui jing ding hi ahipen e.

Kumseh leh 9 Av hung lhun tieng ann ingol uvin, Beith Hamikdash Hashlishi hung kitundoh kitna ding in itao jing uve. Chuleh Juda te'n Beith Hamikdash kisuhset jeh'a 9 Av tieng ann ingol nauhi kum 2000 nai ah ahitai. Hapta masa jong chun tukum a ding in khatvei toh ann ina ngol kit tauvin ahi.

Langkhat a Beith Hamikdash Harishon chu ipi ding'a kisuse ah ham? Gemara Masechet Baba Metzia Daf 85b mun a khazal ho'n aseinauva Khakhamim ho adoh uleh ahepouvin; Thiemgao ho adoh u jong leh ahekit pouvin. Achaina'a P-thien amatah in "ajehchu ka-Torah adalhah uva, donlou a akoi jeh u ahi" ti'n ahin sei e ti ahiye. Chuleh hiche Torah adalhah u kitichu adang ahipo'n Birkat Ha'Torah  anasei lou jeh u ahi ti'n jong Khazal ho'n asei uvin ahi.

Chuti ahileh ipi ham Birkat Ha'Torah seilou toh Torah adalhah u akimatna chuleh chuche'a kuon i-atileh Beith Hamikdash hung kisuse thei a ahidem? Mefarshim khenkhat in aseinauva Brakha seilou'a Torah anasim uchun ipi avetsah em itileh Torah chu chuchan lom'a thupi a jong anagellou uva, chutoh kilhon a Brakha seina kham a jong anagellou uva ahi. Chuti'a chu Torah anasim vang uva Torah Lelishma aumlou toh kilhon a achaina Beith Hamikdash jieng jong kisuhset lo ah ahiye.

Langkhat a hiche i-kushiya  utoh kisai'a hin Torah le Mitzvoth toh kitoh'a Khinukh Yeladim pa apoimo dan mudoh thei in aum e.

Gemara Masechet Nedarim Daf 81a ah Khazal ho'n hitin dohna asem uve,"Iti dan a Talmidei Khakhamim tamtah achatehou Talmid Khakham hilou uva ham?". Khazal ho ma'n hiche thudoh toh kisai hin donbutna ijat ham apeuvin chuche lah'a khat chu ipi ham itileh ajechu Birkat Ha'Torah aseilou jeh uva achatehou Talmid Khakham hilou uva ahi ti ahiye.

Hiche pansan hin Mefarshim ho'n Beith Hamikdash kisuhsetna jeh chu hiti'n asei uve: Birkat Ha'Torah kiseilou jeh'a Beith Hamikdash kisuse ah ahi tichu hetthiem ahahsapoi. Ajehchu Gemara Masechet Nedarim a kisei bang'a chulai khang'a Talmidei Khakhamim ho'n Birkat Ha'Torah anasei lou jeh uchun achate hou Talmidei Khakhamim anaum tapo'n. Chuta Talmidei Khakhamim alhom suh-suh toh kilhon in Torah jieng jong ahiding bangtah'a sim anaum tapo'n, achaina'a Torah chu anadalhah uva ahitai. Chuleh hiche chun Beith Hamikdash kisuhsetna chu ahinlhut ah ahiye.

Ahileh tu'n tuchan a isei jouseu - abul'a kipat velvetna nei leuhen, ipi imudoh thei uvem? Adang ahipo'n Khinukh Yeladim dihtah kitichu mipa/minu te chung'a ichan a kingam ham tipa chu ahi. Isei ma bang uva Beith Hamikdash Harishon anakisuhsetna jeh pipen chu adang hilou'a Torah simho'n a Torah sim uchu chutilom a mantam le poimo a anagel lou jeh u ahipen e. Hichun ipi avetsah em? Torah kitichu isim bouseh a kichai lou ah ahi. Torah kiti chu sana le suongmantam ho sang'a manlu jo a gel ngai, chuleh eima hinkho bang'a iit'a ngailut ngai nalai ah ahi. Chuleh chuche na ding'a chu isim/ijil bep hilou'a eima tahsa tah'a jong pohdoh ngai ah ahinalaiye.

Torah i-iit dan leh ingailut dan hochu iti tahsa tah'a pohdoh ding? Birkat Ha'Torah ho lungluttah le kipah thanom tah'a sei ding. Chuna ban'a abul lang'a Amoraim ho thusim isei bang uva Torah toh kisai thil ahitieng thildang jouse chu tafel (secondary) a koidoh ding, Torah bou chu athupipen a koi ding ahijieng e. Hitachu minu/mipa in Torah angailut dan hou chateho'n ahin mu tieng Khinukh Yeladih dihtah pachun azung ahin kho det thei pan bep ji ah ahiye.

Chuti ahileh tu'n i-kushiya pauchu nung vet leuhen, ipi ding'a veshinantam levaneikha – chateho Torah hilding chu alai lah'a hung kisun a, chujou a chu Torah tanglou hiel'a sim ding dan anakisun pachu aban hung kijom kit ah ahidem itileh hetthiem hahsa lou ah ahitai. Mipa in Torah asim'a achate ho ahil ding kiti pachu adang hilou'a Torah thu bouseh ahilding tina ahipoi. Hinlah Torah sim dan, Torah ngailut dan, Torah loupi dan le Torah kitichu sana le suongmantam ho jieng sang'a mantam jo ahidan jong akhohei, aumchan, achaloh le nitin-hinkho a akimanchahna ho'a kuon a jong avetsah jing a, chapang chu apuihuoi jing ding ti apoimo dan ihung hil uva ahiye. Natou pet hihen, nalamjot pen hihen – hoilai mun hitaleh naumchan-nakhanchan ho'a kuon nachateho'n Torah toh kitoh'a khinukh pa ajildohna ding uvin pudoh/vetsah jing in ti ahi.

Chuleh Amoraim ho thusim hung kisun jong chu adang ahipo'n hiche Khinukh Yeladim toh kisai a Torah loupi dan chapang ho ichan a amitmu chang tah uva musah a, hetsah ngai aham ti khidush pa ijildoh na ding uva Gemara in ahinsut ah ahi.


SHABBATH SHALOM LEKULAM

                                            

 

 

 

 

 

       

Friday, July 16, 2021

Parashat Devarim 2021

 

PARASHAT DEVARIM - 5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

רַב־לָכֶם שֶׁבֶת בָּהָר הַזֶּה׃
Rav lakhem shevet bahar hajeh
(Hiche muol a naum nau asot vaal tai…)
                        ~ Devarim 1:6

Ipu-ipa teu Egypt a kuon ahung potdoh u, kum 40 kum, lha 12 lhinna ni masa (Adar tarik 1) ni'n Moshe Rabbeinu in Am Israel techu abon uvin anakou khom in, Torah a kisun thupeh ho chuleh daan-le-moul ho jouse avel in anaseipeh kit e. Chubep hilou in chulai mun'a chun Moshe Rabbeinu in Am Israel te hilna le phosalna ananei in ahi.

Khazal ho'n Masechet Megillah le Midrashim ho'a aseinauva Moshe Rabbeinu chu Adar tarik 7 a peng'a chujong leh Adar tarik 7 ma'a thi ah ahi atiuve. Chuti ahileh Sefer Devarim a kisun jouse hi Moshe Rabbeinu in ni 7 sung – tichu athi masang'a anasut/anasei tina ahi. Chuna ban'a Khazal ho'n aseinauva Sefer Devarim hi Sefer Hatokhakhot – kihilna/kiphosalna lekhabu ti'n jong akiminvoi atiuve. Ajehchu Moshe lekhabu 5 lah'a hiche Sefer Devarim sung'a hin kihilna le kiphosalna mun tamtah a muthei in aum e.

Chuti ahileh ipi ding'a Moshe Rabbeinu in athi ding kuon bou'a chu Am Israel te hilna le phosalna anei ah hintem? Rashi Hakadosh in aseina ah Moshe Rabbeinu in ipu u Yaakov Avinu a kuon ajildoh ah ahi. Hichu ipi ham itileh mikhat chun athi ding kuon bou leh midang phohsal hen ti ahiye. Yaakov Avinu in jong achapa Reuven chun athi masang bou in anaphohsal in ahi ti ahi. Ipu Yaakov in ipi anagel em, achapa Reuven chu anaphoh tahen lang hileh ijou tieng asopipa, miphaloupa Esav nung agajui in amachon chon chun agachon khadem ti atijat jeh ahi. Chuma bang in Yehoshua Bin Nun in jong Am Israel techu athi masang in anaphohsal in; Shmuel Hanavi in jong Am Israel techu athi ma'n anaphohsal kit in; Chujong leh David Lengpa'n jong achapa Shlomo chu athina ding nikho anaiphat chun hilchahna ananei bep in ahiye.  

Rashi Hakadosh in aseibena ah mikhat in athi ma'a angailutho aphosal'a ahilchah ding kiti chu thilpha ahina ban'a thi masang'a kipho le kihilchah kiti hi hundang-phatdang a kihil/kipho sang'a phat-hoi le phat-lemchang ahijoi ti'n asei e. Ajehchu thi ma'a kihilchah le kipho hin kingailut jaal'a kibol ahi ti avetsah ah ahiye. Chuban'a hitobang a kihilna le kiphona hi kijumsona jong aumpoi ti ahi. Chutilou a hundang-phatdang a mikhat chu avel-avel a ahung kipho tieng khenkhat in ahilou lang tah in ala uvin. Aphohpa chun angailut jaal'a ahil hijieng tajong leh pho'a um nu/pa chun eikivetda man'a phatseh a eikihil le eikiphoh ahi ti'a akisaan khah a, thilchu akahset becheh thei ahibou e.

Aipi hileh i-parasha u ivet leh Torah in mun ijat ham ahin guollha'n, chujou chun Moshe Rabbeinu in Am Israel te aphosalna le ahilchahna thucheng pachu chunglang'a isut u pasuk  "rav lakhem shevet bahar hajeh" achun akipan in ahi.

Rashi Hakadosh in hiche pasuk pa ahilchetna ah hitin asei e. Amasapen in hiche pasuk pahi akisun bang'a (a pshat tobang chet'a) lah ding ahi ati e. Hichu ipi kiseina ham itileh hiche Khorev muol a chu Am Israel te'n phat sottah ngahmun anasem uve ti ahi.
Anina a Rashi Hakadosh in Midrash Agaddah pansan in hitin hilchetna apei: Rav lakhem – nangho ding in avaal settai kiti chu adang ahipo'n hiche muol'a ngahmun nasem jaal uchun Mitzvah le aloman tamtah avaalset in nakisaan uve ti ahi (Khorev hi Sinai muol kiminsahna dang khat ahiye). Hilai mun ahin Torah nakisan uvin; MIshkan nasa uvin; Menorah nasem uvin; Sanhedrin ho nakilhen na chungchon uva amisim tam toh kitoh dungjui'a nachung uva lamkai ding jong nakilhen uve.

Hinlah hilai'a Rashi hilchetna hi hetthiem ahahsat dan chu aban pasuk pa ivet leh Sinai muol chu adalhah uva, malam chu amano ding uvin akisun pei in ahi.  Chuti ahileh achomlam a sei ding'a Sinai muol a chu Am Israel te'n Mitzvah chujat akisaan uva, Torah jieng jong P-thien amatah amite heng'a ahung kilah a ahung peh uva ahileh iti dan a P-thien in chulai mun a aum jing ding uchu adeilou ah hintem? Chuna ban'a Khazal ho leh Mefarshim ho ivet leh tuchung Parasha jieng jong hi abul lang se divrei tokhakha – kihilna le kiphosalna thu ahi atiuve. Chuti ahileh iti dan a Moshe Rabbeinu in Am Israel te aphosalna masapen chu Sinai muol a hi kipan a ham? Torah le MItzvot khujat anakisaan uva ahileh ipi chu hilai  mun a hi Am Israel te phona thei ding thu um a hintem?     

Maharal Mi'Prague in aseina a chuti'a Sinai muol a chu Torah hung kipe uva, Mitzvot khujat jong hung kipe uva ahileh ipi ding'a Sinai muol chu adalhah ding uva hung kisei a ham? Ajehchu adang ahipo'n Sinai muol a akisaan ding jouseu leh abol ding jouseu achai phat uva chulai mun'a aum jing uva, akhongai jing na diu ima umlou ah ahitai. Chutoh kilhon a P-thien in chulai mun chu adalhah ding uva thu ahung peh ah ahi.

Kli Yakar in aseina ah hiche pasuk pajong hi divrei tokhakha, tichu Moshe Rabbeinu in Am Israel te aphosalna khat ahiye ati. Ihetsa ma bang uva hilai mun a kiminphah muol hi adang ahipo'n Sinai Muol ahiye. Sinai muol a chu Am Israel ten Torah anakisaan uva chuleh thupeh tamtah jong hilai'a hi anasuhbulhit uva ahi. Mishkan asah u, Menorah asem u chuleh adang dang.

Hijieng jong leh ihetsa ma bang uva Khet Hameraglim a chu ipi thu anasoh em itileh agam lut ding sang'a gamthip-gam a umden ding joh lunggel ahin keng tave. Chutoh kilhon chun agam chu anaseise tauvin, agam chu ngailut tah sang in anavetda tauvin ahi. P-thien in aheng uva asei chu Torah le thupeh ho nakisaan namun uhi dalha uvin lang Mitzvot jouse suhbulhitna thei mun, Eretz Israel chu jon uvin ti anahiye. Ajehchu Torah sim bouchu thupi ahipo'n, asung'a kisun ho jouse ahiding bang tah'a suhbulhit ding chu thupi le manlu jo ah ahijoi. Hinlah P-thien thupeh toh kitohlou beh in Khet Hameraglim a chun thil anasoh ta'n; chutoh kitoh a alunggel pau phatlou dan vetsahna a hilai mun ahi kiphosalna a Sinai muol (har khorev) hi hung kiminphah ah ahi.

Maharal Mi'Prague hihen Kli Yakar hitaleh, a pirush peh lhon hi ivet leh thil khat jildoh thei aum e. Hichu ipi ham itileh mihem kiti chu munkhat a um a lungkim jing lou ding ti ahiye. Hichu ipi kiseina ham itileh phatseh a lhagao lang'a kalbe na ding le saanbe na ding lampi kisem jing ding, Mitzvah khat ibol chai'a ahitah leh ahun tai ti'a moh ngahlou ding ti ahi. Jingkah nahung tho-tho a netilat yadaim nabolna, khol hakavod lekha, hinlah chu'a chu kichai sah lou ding, aban a Mitzvah itobang bolbe thei ham ti'a machal ding; Tzitzit sil ding, Tefillin vei ding, Shema sei ding, Shakharith tao ding….chuti'a chu sunnilhum a lhagao lang'a kaltou jing'a, iumna mun a chu phatseh a umden lou ding ah ahi. Hiti a chu Minkha phat ahung lhun leh aphatcha ga tao ding, Shiurei Torah ho ngai ding…aphat toh kitoh a machal jing ding ah ahi.

KHazal ho'n aseima bang uva P-thien in Yetzer Hara asem in, chuche toh kitoh ding chun alou ding iti diu ham, ajona thei gaalmanchah – Torah asem e. Yetzer Hara jona thei manchah umsun chu Torah tina ahi.

Langkhat a Gemara Masechet Succah 52a ivet leh Khazal hon aseinauva Yetzer Hara kiti chu khenkhat ding in muolsang len petah bang in akilang thei in; khenkhat ding in samzang ti bep bang in akilang thei e atiuve. Hichu ipi kiseina ham itileh khatvei-vei tieng Yetzer Hara chu samzang tobang, baicha khen'a jo thei ding in ahung in kilang zin. Khatvei-tei tieng muolsang petah bang'a kimu a, ajo ding dan jong umlou, ipi kibol jong leh Yetzer Hara chun eibotlhut tei ding hetsa - huphul umtah ahijin ahi.

Ahileh hitobang dinmun tichu samzang tobang hihen lang muolsang tobang hitaleh, mihem khat chun ipi abol'a Yetzer Hara chu ajo thei ding ah ahidem? Hetding chu Gemara Masechet Succah a Khazal ho thusei pahi ivet leh samzang tobang itiu hi adang hilou'a Rashayim ho mivet a Yetzer Hara hung kilahdan ahi'n; Muolsang tobang iti pauhi Tzaddikim ho mitmu'a ahung kilah dan pa ahiye. Chuti ahileh samzang tobang'a mupa joh chu phatseh'a Yetzer Hara in abotlhuh jingkei a, muolsang bang'a mupa joh chun Yetzer Hara chu ajo thei kit ah ahi. Iti dan hintem?

Adonbutna chu chunglang'a isei u chu ahiye. Tuchung Parasha ivet leh ipu-ipa teuvin Sinai muol'a Torah anakisaan uva, Mitzvah tamtah P-thien in anapeh vang uchun chomkhat jou in P-thien chulai munchu adalhah ding in aseipeh uve. Isei ma bang uva hichu adang ahipo'n lhagao lang thil ahitieng iumna mun khat'a um jing lou ding, chutah sang'a malam no jing a, kalbe jing ding ti chu ahiye.

Yetzer Hara chu mikhenkhat mitvet a samzang tobang in ahung kilang jiuvin; khenkhat mu ding in muolsang len petah bang in akilang uve. Hijieng jong leh achaina tieng samzang dan'a mupa joh chu YEtzer Hara in ajou jita'n, muolsang bang'a mupa johchun Yetzer Hara chu ajou kit jo ji'n ahi. Hiche teni kikah a kikhehna len pen chu adang ahipo'n khat chu aumna mun'a aum jing a, lhagao lang'a kalbe ding agotlou jeh ahi. Hitachu aum tieng achaina leh samzang tibep dan'a amu chu khang-khang a len petah soh ji ah ahitai. Hinlah Tzaddik pa chu ahileh lhagao lang'a kalbe jing ding agot toh kilhon chun munkhat a um jing ding chu anom po'n, phatseh a malam ano jing leh achaina tieng molsang len petah, huphul umtah jong chu ahetlou kah in anakalkhup man jita'n ahi.   

 


SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, July 9, 2021

Parashat Matot-Masei - 2021

 

PARASHAT MATOT-MASA'EI - 5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

 אִישׁ כִּי־יִדֹּר נֶדֶר לַיהֹוָה
Ish ki yidor neder la'Ad-nai
(Mikhat chun P-thien ding'a kitepna/kihahselna anei leh…)

 

Tuchung Shabbat a isim diu parasha 2 lah'a amasapa – Parashat matot ivet leh Neder – tichu kitepna/kihahselna chungchang toh kisai daan ho ah akipan e. Hiche toh kisai daan-le-moul hohi atam uvin, Talmud Masechet Nederim jieng jong khu hiche kitepna le kihahselna toh kisai'a Khakhamim ho houlimna ahi'n ahi. Aipi hileh achomlam pen'a sei ding'a hiche Neder toh kisai'a Torah in aseinom pipen chu kitepna/kihahselna moh nei-nei lou ding; inei tah'a ahileh ikam'a isei pachu suhbulhit kigot tei ding; isuhbulhit thei tahlou ding'a ahijong leh hatarat nederim bol ngai ding. CHuleh iham ti'a mikhat chun chuche akamcheng pachu hatarat nederim umlou'a asuhbulhitlou kalse Torah dungjui'a suhkhel/bolkhel a kisim peh thei ah ahinalaiye.

Ahileh chuti'a mikhat chun akamcheng'a kitepna anei pachu asuhbulhit tei ding angai tah leh iham ti'n mikhat chun Torah in aphallou isurim ho chung'a chun kitepna nei taleh ipi ati tadem? Tekahna'n mikhat chun "vohsa kaneh tei-tei ding ahi" ahilou leh "Shabbat ni'a mei kati ding ahi ti'n kakihasel e" titaleh chutobang'a kitepna le kihahselna ho jieng jong chu suhbulhit tei ngai in tem?

Hiche ithudoh u toh kisai hin Rashi Hakadosh in i-parasha uva hitin asei e: Hiche neder – kitepna/kihahselna suhbulhit ding kiti hi Torah in bolding'a aphal – mutar ho chungchang bou kiseina ahi Hinlah Torah in aphallou – asur ho ahileh vang mikhat in akamcheng'a kihahselna anei'a "hiche hi kabol tei-tei ding in kakihahsel e" atiman a mutar asothei ah ahidehpoi. Hiche chu hoi'a kuon kijil doh em itileh tuchung parasha a kisun "le'esor isar al nafsho " (eipao'a sei ding hileh ama ding'a phallou aso leh) a kuon ahi. "le'esor isar" chun ipi avetsah em itileh akiphal pabou chu phallou asothei tina ahi.

Chukit leh pasuk ivet leh "neder la'Ad-nai…" (P-thien a di'a kitepna anei leh) akiti'n, ahileh "P-thien a dia" kiti hi ipi kiseina ham?  Kli Yakar in aseina ah kitepna iti tieng jaat ni aum in ahi. Mi khenkhat in ahileh alunghan man in kigel det-det lou in kitepna anei uvin; mi khenkhat in ahileh phatecha a akigel nung bou in kitepna asem uve. Hiche teni kikah a anukhah pahi "la'ad-nai" ti'a kisim thei ah ahi'n, hinlah alunghan pet a kitepna nei'a vang Kohelet lekhabu in "lunghanna kiti chu mingol ho a ahi" atima bang'a chutobang kitepna chu P-thien a ding ti'n akisim theipoi.

Aipi hileh hiche kitepna toh kisai daan-le-moul ho chungchang a hin Mefarshim ho'n hiti'n dohna asem uve: Ipi atileh mikhat in kitepna asem a ahileh asuhbulhit tei ding chu Torah in achuti poimo sah a ham? Mikhat in thilkhat tou asem a, chomkhat jou'a athilsem pachu akhel kit'a ahitah leh amachu bolkhel-suhkhel nei in akisei khapo'n. Hinlah langkhat a mikhat in akam'a kitepna anei a, akitepna pachu khonung'a akhel a, asuhbulhit tahlou leh iti dan'a Torah in hichu suhkhel a asim a hintem? Ipi atileh mihem kamcheng soh kiti chu chuchan a khamur a ham?

Moreh Nevukhim, Khelek Shlishi, Perek 8 a Rambam in hitin asei e: Khazal ho'n hitin asei uve,"hirhurei avera kashim me'aveirah" – Lunggel a chonsetna chu tahsa tah'a chonsetna sang in asangjoi/akhohjoi. Ipi jeh'a Khazal ho'n hitachu asei uva ham? Ajehchu adang ahipo'n mihem le P-thien thilsem dang ho kibahlouna lenpen chu mihem in lunggel a kuon hung kipan chihna le hetkhenna aneipa hi ahi. Hiche hi mihem ding'a aloupina pen ahina ban'a hiche hi P-thien a kon hung kipan khut shel khesed - patzang tobang khotona, chuche a kon mihem in hiche leiset a phattheina ho akimu ah ahiye.

Rambam in aseibena ah mihem chu atahsa tah'a ahung chonset tieng gancha toh akikhehna ima umlou ah ahi. Ajehchu gancha ho jieng in jong mihem ho bang'a hiche kli ma'aseh pachu anei uva ahi. Tidan chu hiche mihem atahsa tah'a achonsetna hochu gancha jieng in jong abolna thei manchah anei uva ahi (tekahna neh thienglou aneh'a achonset tah leh hiche achonsetna pachu athil neh a kipat hi'a, thilneh kiti chu gancha jieng in jong anehmo ahipoi. Zonthanghuoi ahijong leh gancha ho jieng in jong anu-achal umkhom nathei tha anei uva ahi). Hinah alunggel'a ahung chonset tieng hiche P-thien thilpeh lah'a manlu pen - gancha hotoh akikhetna penpa, chuleh ama ding'a aloupina pen pachu musitna neitah a ilou thet a abol a soh ah ahitai. Chutoh kilhon a chutobang'a chu alunggel a thilphalou le chonsetna tincheng ahin gel tieng achonsetna chu chuchan a hoise a kisem ah ahita'n ahi. Ajehchu ama'n hiche P-thien a kuon khut khesed chu asuhtan ah ahitai.

Rabbi Yitzkhak Konstettad, Ba'al sefer Luakh Erez in hiche Rambam hilchetna pa pansan hin chunglang'a i-kushiya doh pauchu hiti hin hilchetna ape e: Rambam in aseima bang'a mihem thusei-laasah jong atahsa tah'a bol sang'a Torah in khamur jo'a asim ah ahi. Mihem le gancha ho kibahlouna chu achihna-hekhetnna pa chu khat hitaleh adei-dei seina tha – koakh hadibbur anei pa jong hi ahiye. 

Midrash Pliah in "ish ki yidor neder la'Ad-nai…" kiti ahilchetna ah Tehillim 49:13 a kisun "ve'adam biykar bal yalin, nimshal kebehemot nidmu" – Mihem hi'a a-kavod (aloupina) pa gelkhoh lou a chu gamsa tobang ahi - ti toh atekah e. Rabbi Yitzkhak Konstettad in aseina ah mihem loupina chu hiche koakh hadibbur pahi ahi'n, hinlah akamcheng'a kuon akitepna, ama ding'a aloupina pachu agelkhohlou tieng gancha tobang hi ah ahitai.

Chutoh kilhon a mihem in gancha toh akibahlouna, ama agaloupina hochu phatecha atuhchah jing'a, aphalam abou amanchah jing ding. Thuseina thei tha aneipa jong lashon hara hilou'a Divrei Torah le Talmud Torah a aman chah jing'a, chuna ban'a aloupina chu amanlutsah a, amoh khel-khel lou ding ah ahiye. Chuti ahijeh a Torah in kitepna chu chuchan a amanlut sah ah ahi.   


SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, July 2, 2021

Parashat Pinkhas 2021

MESIRUTH NEFESH LOUPI DAN 

Yossi Lhungdim


Bil’am in Am Israel te sapset ding agot chu analolhing tapoi. Hijieng jong leh Bil’am miphalou pa chun Am Israel te chung’a thilse lhun na tei ding aguong tin-ten nalaiye. Chuti chun Balak toh akikhen lhon ma’n ajah’a “Israel te P-thien chu jon-thanghuoi the P-thien ahitoh kilhon in jon-thanghuoi a kipallhuh sah lechun achung uva a P-thien u lunghanna hung koujah in tin abon uva asuhmang ding ahi” ti’n anavailhah tai. 

Balak in jong Bil’am sei bang in abol in; Moab le Midian gam’a milen-milal hobep hilou in alengte hou jieng in jong pan alauvin, Am Israel te kipallhuhna ding chun achanu tehou iitlou hiel in zon-thanghuoi a ding chun ahin tohdoh tauve. Chuti chun Shimon phung lamkai Zimri Ben Salu (Khazal ho’n Gemara Masechet Sanhedrin a asei uva ahileh ama hi Shimon te phung lamkai Shelumiel Ben Tzurishaddai chu ahiye atiuve) jaona’n Am Israel sung’a pasal mi 24,000 lang anathiman in ahi. Pinkhas Ben Elazar Hakohen anaumlou hihen lang, Zimri Ben Salu toh ajon khompinu Kozbi bat Tzur chu anathat hih leh, Bil’am sei bang’a P-thien in Am Israel pumpi chu anasuhmang maithei ah ahinalaiye. 

Gemara Masechet Sanhedrin Daf 82b ivet leh Khazal ho’n aseinauva Pinkhas in Zimri le Kozbi agatha chun P-thien in achung’a thilkidang “nissim” gup jen tah analhun sah e ati. Hiche hochu achomlam in veleuhen Pinkhas ahunglut amu tah vang a Zimri chun athilbol chu angah dehlou. Ananga taleh Pinkhas in Zimri chu atha theilou ding ah ahitai. Anina a Zimri chun Shimon phung pasal hochu apanpi ding’a akou thei ah ahi’n hinlah akikou kigot vang in ahithei poi. Mi anakou thei taleh Pinkhas chu athalo thei uva ahinalaiye. Athumna a Zimri le Kozbi atha’a tiengcha a asut a chu ajamo lhon toh kitoh chet chu tiengcha chun athil e. Chutilou hileh miho’n Pinkhas in atha lhon najeh chu amoh hetdoh lou diuva ahi (hiche nung jieng a jong chu Yitro tupa ahijeh a mi atha ahi ti’a angoh nahlai uva ahiye). Alina a Zimri le Kozbi chu Pinkhas in tiengcha a athilmat to lhon ah ahi’n hinlah kidang tah in tiengcha a kuon chu akhelha lhon poi. Angana a vantil ahung in ponbuh lutna kot chu ahung su’sang  in ahi. Chutilou hileh Pinkhas in khatteni chu tiengcha’a athil a, ahin dop doh ding dan umlou ding ahiye. Agupna a vantil ahung in natna hise chu miho lah’a analansah in ahileh Pinkhas suboi thei ding mi aumpo’n ahi. 

Hilaiya Masechet Sanhedrin a Khazal ho thusei’a kuon mudoh thei chu hiche thilkidang hochu anasoh lou hitaleh koi Zimri le Kozbi agatha malah Pinkhas joh chu thilo ding tina ahiye. Hiche nissim 6 anasoh ho jaal’a Pinkhas chu kihinso thei ah anahibou in ahi. 

Langkhat a Gemara mun ijat ham’a kimu thilpoimo tah khat chu ahileh Khazal ho’n hitin eihil uve: Ein somkhim al hanes. Tichu P-thien in thilkidang hin bol nante ti’a kinepna nei jeh in mikhat chu makom sakanah (thina thei dinmun achung lhunna thei mun) a ga’um da hen ti ahi. Chuleh hiche hi Devarim 6:16 a kisun “lo tenasu eth Ad-nai Elokeikhem” (Pakai na-P-thien u chu patep hih uvin) a kuon kijildoh ah ahi.

Masechet Shabbat Daf 32a chujong leh Masechet Ta’anit Daf 20b ivet leh hitin Khazal ho’n asei uve: Makom Sakanah kiti taphot a chun mikhat um da hen. P-thien in nes hin bol in ti’n damsel in sohdoh nang kate ti’n jong mikhat in gelda hen. Ajehchu ko’n ijat ahet em nes soh mong inte ti. Chubep hilou’a P-thien in nes hin bol peh tajong leh hetding chu chuche nes jeh’a chu khonung’a kipaman asaan ding ho kisuhlhom peh ding ah ahi. 

Henge, Gemara mundang khat (Masechet Kiddushin daf 39b mun) a Khazal ho’n “shlukhei mitzvah einan nizukin” – Mitzvah bol a chu achung’a thilse alhung ngeipoi (a Mitzvah in aven) ti jieng jong leu Khazal ho’n aseinauva sakanah brurah (kisuhkhahna/thina thei mun kicheh mong mong) ahitieng mikhat chu a Mitzvah in amoh ve’n kit jilou ah ahiye ti’n asei uve. Chutoh kitoh a Shmuel Hanavi jieng jong chu P-thien in Yishai chapa David thao nu ding’a asol a chu lung-opkaina ananei ah ahi ( Ijou leh Shaul in ei thalo tei inte ti’a Shmuel lungsa-ih a ahi; Shmuel I 16:2 ve’n).  

Chuti ahileh hilai mun’a kushiya doh thei chu ipi atileh chutobang thina thei ding mun’a chu ipi atileh Pinkhas galut jieng a ham? Khazal ho’n “habo’el aramit, kenayim pogim bo” – Gentile numei khattoh zong ah chu Beit Din a athu kitan lou ding, hinlah a-zon pettah a Yehudi pasal, P-thien a ding’a thangthipna nei khat chun bou atha thei ding ahi ti jieng jong leu hichu khova ahina ima umdehlou ah ahiye. Ipi atileh Pinkhas in Zimri le Kozbi chu agatha jieng thei a, thina thei dinmun a chu galut jieng ah hintem?

Hiche i-kushiya u donbutna chu achomlam pen in sei leuhen KIDDUSH HASHEM – P-THIEN MIN SUHTHIENGNA ding’a MESIRUT NEFESH jaal ahiye. P-thien min suhthiengna ding ahitieng, mikhat chun makom sakana mun hijieng jong leh, ahinkho jieng jong apehdoh kigot ding, chubep hilou’a chuchan gei’a mesirut nefesh anei ngam a ahileh P-thien in achung’a thilkidang – nissim jat-jat ahin lhunsah ji ah ahi. 

Bamidbar Rabbah, Parashat Pinkhas, Parasha 21 mun ah Khazal ho’n aseinauva Pinkhas in Zimri le Kozbi atha jeh’a P-thien in kipaman apeh hi midat Hakhesed jaal ahipo’n midat hadin toh kitoh a ahibou e atiuve. 

Langkhat a hiche hi phatecha ikhuol lou’a ahileh lungdon umtah, hetthiem hahsa tah khat ahi. Ajehchu P-thien thutanna - midat hadin dungjui chet a mikhat chu achungthu kitan ding hitaleh thutanna masang’a dingjou ding hiche leiset a koima umlou ah ahi. Chuche jeh tah-tah a chu Khazal ho’n “ein somkhim al ha’nes” ti’a asei uva ahiye. Ajehchu mikhat chu makom sakanah mun a ahung um tieng chunglang’a kitrug che ji’a, midat hadin pa dungjuiya chu achungthu hung kitan ji ah ahitai. Hinlah P-thien chu khoto thiem ahitoh kilhon a thutanna a ding pa/nu chun zkhut ahao nah’a ahileh P-thien in achung’a chu nes ahin lhunsah a, kisuhkhahna thei leh thina thei ho’a kuon ahuhdoh ji ah ahiye. Hinlah huhdoh in um jieng tajong leh hetding chu midat hadin  hung kigol ahitah toh kilhon a, khonung’a kipaman asaan ding hochu kisuhlhom peh ji ah ahitai. 

Hijieng jong leh Mefarshim ho’n aseinauva mikhat chun Kiddush Hashem umna ding’a ahinkho jieng jong ahin phaldoh ngam tieng midat hadin masang jieng’a jong chun ading jou jita’n ahi atiuve. Tuchung a Pinkhas thilbol jong hi ivet leh ijou lang’a inasei ma bang uva “kenayim pogim bo” ti ahi’n, hichu reshut bou hi’a khova ahina ima umlou ah ahi. Zimri chu Beit Din a athu tan ding hitaleh thina gei gotna kipe theilou ding ah ahitai.  Hinlah Pinkhas Ben Elazar Hakohen chun P-thien a ding’a thangthipna anei (kenai) toh kilhon a hung kipan a, P-thien min suhthiengna ding’a chu ama thi-le-hin pa khohsalou hiel a Shimon te ngahmun a chu galut a, Zimri le Kozbi chu agatha jieng a ahitah leh hiche athilbol jaal’a kipaman – Brith Shalom le Brith Kehuna amu chu Midat Hadin patoh kitoh’a akisaan ah ahitai. Chutobang dinmun a chu chunglang’a inasei u makom sakanah a umlou ding chuleh P-thien in thilkidang hin bol nante ti’a kingap phallou iti houchu umlou ah ahita’n ahi. Chuleh hetding chu “ein somkhim al hanes” iti pau umlou bep hilou’a Kiddush Hashem umna ding’a mesiruth nefesh nei’a chu Midat hadin a kuon joh’a achung’a nissim hochu hung lhung ji ah ahijoi. 

Hiche Pinkhas Ben Elazar Hakohen bang’a P-thien min suhthieng’a aumna ding’a makom sakanah le sakanah lou anakhuol lou hiel’a, mesiruth nefesh pum’a thina thei dinmun’a chomlut jieng a chu Avraham Avinu jong anahiye. Asopipa chapa Lot mat in aum chun anungjui mi 318 bouseh akipui in, gaalmite nung chu anadel in, Lot chu agahuh doh e. Khazal ho’n Masechet Sanhedrin 95a mun’a aseinauva Nimrod le aloi leng 3 ho’n chuche gaal’a sepoy ahin pui uchu 2 Million le 60 thousand tah ahi atiuve. Mi chujat mi 318 bou in gasaat ding kiti chu eima-le-eima kithat tobang ah ahitai. Hinlah achaina in P-thien in nes ahin lhunsah in, gaaljona chu Avraham Avinu anachang e. 

Ahileh hilaiya jong hi chunglang’a Pinkhas chung’a Kushiya idoh pauchu dohthei ma hilou ham? Ipi atileh ipu u Avraham Avinu chun makom sakanah kichehsel ahi kichehsel’a ahet vang’a gaal chu agabol tei tei nahlai a ahidem? Ajehchu adang ahipo’n Kiddush Hashem umna ding ahijeh ahi. Nimrod in Lot chu ipi ding’a gaal-hing a amat ham itileh alim-amel chu Avraham Avinu toh kiloutah anahi jeh a, mat a milim housah a, Avraham Avinu a kuon’a vannoi in vah ahin kimu pauchu thamit ding anatup jeh ahibou e. Chuti’a Kiddush Hashem umna ding’a ahinkho anapehdoh toh kilhon a chu P-thien in achung’a nissim ahin lhunsah a, leng 4 le asepoy hou chujat pechu mi 318 in anajo thei uva ahi. 

Gemara Masechet Berachot Daf 20a Khazal ho’n hitin dohna asem uve, “Ipi atileh khangmasa hochu achung uva nissim analhung’a, hinlah tu eiho khang’a hi nissim umlou ah hitam? A Torah hetnau asaan jeh iti ding leh amaho sang in eiho hetna asaang jo’n – amaho’n Seder Nezikin bou asim uvin, eiho Mishna sung’a seder jouse isim uvin.” Khazal ho’n hiche athudoh sem uchu hiti’n donbutna ape uve: Ajehchu khangmasa ho’n P-thien min suhthiengna ding in ahinkho jieng u jong ana-iit pouvin, hinlah eiho khang in vang chuchan gei’a Kiddush Hashem umna ding’a Mesirut Nefesh nei mi aumtapoi. 

Hilaiya Gemara a Khazal ho thusei toh kisai hin Mefarshim ho’n kushiya khat hitin ahin seplha uve: Chuti ahileh Amorai’im hochun Kiddush Hashem umna ding’a ahinkho u anapehdoh ngamlou u ahidem? 

Etz Yosef in aseina ah khas ve’khalila Amorai’im hochun Kiddush Hashem umna ding in ahinkho u anapedoh ngam pouve ti’n gel poute. Hinlah amaho’n jong Kiddush Hashem umna ding’a mesiruth nefesh anei nauve. Hiche toh kisai hin safek themcha jong aumpoi. Hinlah hilaiya Gemara a kisei pachu adang ahipo’n khangmasa hochun khova ahilouna mun jieng  a jong, midat khasidut anei jaal uchun, P-thien min suhthieng’a aumna ding in ahinkho u anapedoh jing uvin ahi. Hinlah khang ache jing’a, lhagao lang’a mi alhahsuh cheh-cheh toh kilhon chun chuche khang (Rav Papa ho khang) miho chun halakha dungjui’a teitei ahilou tieng P-thien min suhthieng’a aumna ding’a mesiruth nefesh nei anatam tapoi ti ahibou e. Chutoh kilhon a chu nissim jong khangmasa hotoh te’a anakivaang ah ahitai. 

Tuchung Parasha a jong Pikhas Ben Elazar Hakohen in Kiddush Hashem umna ding’a mesiruth nefesh ananei jaal chun achung’a thilkidang tamtah P-thien in analhunsah in. Chubep hilou in Brith Shalom pa anape’n ahi. Chuleh hiche Brith Shalom kiti hi ipi kiseina ham itileh Mefarshim ho’n aseinauva Pinkhas chu Eliyahu Hanavi ahi; Ba’al Peor mun’a P-thein le Am Israel te kikah’a chamna “Shalom” pa analhunsah bang’a khonung tieng leh P-thien le amite kikah a chamna ahin lhunsah kit ding ahi. Chutoh kilhon a chu Mashiakh Ben David ahung’a, vannoi-leiset a Chamna ahung umna thei ding’a chu ama masang’a Eliyahu Hanavi hung masa’a, P-thien le Am Israel te kikah a chamna ahung sem ding ah ahi. Mesiruth Nefesh kiti chu aloman beitih aumpoi. 

SHABBATH SHALOM LEKULAM 


x