Friday, July 23, 2021

PARASHAT VA'ETKHANAN

 

PARASHAT VA'ETKHANAN-5781

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְשִׁנַּנְתָּם לְבָנֶיךָ
Veshinantam levaneikha…
(Nachate houvin akichin jing nading uvin phate'n hil uvin…)
                        ~ Devarim 6:7

Gemara Masechet Kiddushin Daf 30a mun ah hitin akisun e. Nikhat hi Rabbi Yehoshua Ben Levi in achapa chu kinotah in Beith Midrash lang juon in ahin pui in. Akino vaal jeh chun avon ho jieng jong phatecha'n akivon manpo'n, chutoh kilhon chun adilkop jieng jong phatecha'n ahin kikhuh tapoi. Chuti'a chop nep-nop le kino the-thu a achapa toh aboicheng pettah chu Rabbi Khiya Bar Abba in anamu'n, ajah ah "Ipi atileh chuti pi'a chu chop hen-hun a, kino the-thu ah nahim?" ti'n adong e. Rabbi Yehoshua Ben Levi  in Rabbi Khiya Bar Abba jah ah,"Eiho nung'a hung khanglen ding khangthah ho heng'a P-thien thuhing pa pehson ding kiti hi eiho ding'a ihinkho lhungkei uva isuhbulhit jing diu tohgon loupitah ahiye. Chuti ahitoh kilhon a hiche suhbulhitna ding'a chu phatchomcha jieng jong mohseh a chemang sah lou'a nongkai lou hiel'a panlah jing ding ahi" ti'n adonbut in ahi.

Gemara in aseina ah chuche nikho'a chu peltheilou boina khat anei jeh'a Rabbi Yehoshua Ben Levi chu phatecha kigong manlou ah anahiye. Hijieng jong leh achapa Torah simna mun'a chomkhat jieng jong avaigei khah ding adeilou jeh chun ama kivon dan chu thupi salou in, chop nep-nop tahen lang, Talmid Khakham le Gedolei Hador khat kivonna ding in vet-hoi tahih jong leh Beith Midrash lang chu achapa toh kino the-thu a ahin del jieng lhon ah ahi.

Gemara'n aseibena ah Rabbi Yehoshua Ben Levi le achapa umchan chun Rabbi Khiya Bar Abba chung'a jong kikhelna lentah ahin lhut e. Chuche masang'a chu jingkah tieng mei'am chung'a sa lhang anakigo ji'a (Gemara pao'a Umtza ti'a kiminvo), hiche chu Breakfast dan a ananeh jingkei ah ahiye. Hinlah chuche nikho a kipat chun achapa in Torah ahin jilho velvetna aneipeh a, themkhat beh amachal be lhon tokah Rabbi Khiya Bar Abba in Breakfast chu aneji tapoi.

Chukit leh Rabbi Khiya Bar Abba bep hilou in Rabbah Bar Rav Huna in jong hiche thilsoh a kuon hin jingkah seh'a ananeh jing jieng umtza chu Beith Midrash mun'a achapa Torah sim ding'a agathahdoh tokah ane ji tapoi.  

Hilaiya hin chomkhat kigel tadi leuhen, tua ithusim sei uva kiminphah Khakhamim hohi Amoraim ngen, a Torah hetnau asandan tepi thei hilou chuna ban'a vantil tobang ngensen ahiuve. Chuti ahileh achatehou chu itobang khinukh ape uvin, ahin khoukhah diuvem tichu tamsei ngailou'a hetthei jieng ah ahi. Tichu aneo uva pat Torah le Mitzvoth hotoh kitoh a phatecha hung kisinsah diu hetsa ahi.

Chuti ahileh Gemara in ipi ding'a hiche thusim, hetsa tobang a koi thei jieng hohi eihin seipeh uva hintem? Amoraim - kedoshim eliyonim hochun achateu chutobang a akhoukhah uve ti Gemara in eihin hil uva hi ipi khidushim jildoh thei um aham?

Hetding chu tuchung Parasha ivet leh hitin akisun e,"vehayu hadevarim haelleh asher anokhi metzavekha hayom al levavekha. Veshinantam levaneikha, vedibarta bam beshivtekha beveitekha uvlekhtekha vaderekh, uvshokhbekha uvkumekha" (Devarim 6:6-7). Eipao a ledoh ding hileh "tuni nikho a nakom a kahin thuhpehho jouse hi nalungsung'a um jing sah in. Nachate houvin akichin jing nading uvin phaten hil uvin; Inn a natoupet hihen, lam najot pet hihen, chuleh nalup pet chule natho pet hijong leh hiche kathupeh hohi sei jing in (tichu phatseh a jil jing ding) ".

Mefarshim tamtah in hiche pasuk toh kisai hin kushiya  hoitah khat hiti hin asem uve: Ipi atileh chateho Torah hilding toh kisai thupeh chu achaina lang'a kisunlou a, alaitah a hung kisun ah hintem? Tidan chu phatechan veleuhen "veshinantam levaneikha" kiti thuguol hung kisutna hi achaina lang a kisun ding doltah ahiye.

Amasapen a Torah hung'a mipa heng'a chu "tuni nikho a nakom a kahin thupehho jouse hi nalungsung'a umsah jing in." ti'a thu ahung peh'a ahileh ahiding dol tah'a chujou jou'a chu " Inn a natoupet hihen, lam najot pet hihen, chuleh nalup pet chule natho pet hijong leh hiche kathupeh hohi sei jing in" ti'a aban ajop pei ding, chujou tah leh achaina a " Nachate houvin akichin jing nading uvin phaten hil uvin " ati ding dol ahiye. Ajehchu thilkhat chu midang khat nahil ding'a ahileh amasapen a nang in nahet masat ngai a, chujou leh nahil thei bep ding ahibou e. Chuti ahileh ipi ham "veshinantam levaneikha" thupeh hi chunglang'a isei bang uva achaina lang hilou'a alai a ahung kisutlona jeh? 

Ahilchetna chu achomlam pen in sei leuhen Khinukh Yeladim dihtah chu itobang ham ti eihil nuom jeh u ahiye. Iti dan in em? Ipi ham hiche toh Khinukh Yeladim akisamkaina? Veleuhen chunglang'a inadoh u ipi Khidush um'a Gemara in Amoraim ho le achatehou thusim chu ahin sut ham tijong kicheh tante.

Yehudi khat in ji-le-cha ahin nei'a, insung ahin sem tieng apoimo pen tithei a chu cha-le-nao teho ahiding bang tah'a khoukhah le puihuoi ding - "Khinukh Yeladim" pahi ahiye. Torah ivet leh Mitzvah masapen, P-thien in Adam Harishon jah'a thupeh anapeh chu adang ahipon Mitzvah Pri'ah ve'revi'ah – hing in lang pung uvin, tihi ahi. Hiche Mitzvah manlutah hi 613 Mitzvot holah'a amasapen a ahung pan thei'a ahileh, seitam umlou'a hetlei thei chu, cha-le-nao kiti hi moh nei-nei a kichai jieng ah ahipo'n hinlah minu-mipa ding'a mopohna "akharayut" lentah ahi ti kicheh tah'a mudoh thei in aum e.

Chuleh hiche cha-le-nao teho phatecha ahiding bangtah'a hin khoukhah ding leh hin puihuoi ding - khinukh yeladim itiu hi adang ahipo'n Torah, Mitzvot le Ma'asim tovim hotoh kilha-kang lou hiel'a chate mapui jing ding hi ahipen e.

Kumseh leh 9 Av hung lhun tieng ann ingol uvin, Beith Hamikdash Hashlishi hung kitundoh kitna ding in itao jing uve. Chuleh Juda te'n Beith Hamikdash kisuhset jeh'a 9 Av tieng ann ingol nauhi kum 2000 nai ah ahitai. Hapta masa jong chun tukum a ding in khatvei toh ann ina ngol kit tauvin ahi.

Langkhat a Beith Hamikdash Harishon chu ipi ding'a kisuse ah ham? Gemara Masechet Baba Metzia Daf 85b mun a khazal ho'n aseinauva Khakhamim ho adoh uleh ahepouvin; Thiemgao ho adoh u jong leh ahekit pouvin. Achaina'a P-thien amatah in "ajehchu ka-Torah adalhah uva, donlou a akoi jeh u ahi" ti'n ahin sei e ti ahiye. Chuleh hiche Torah adalhah u kitichu adang ahipo'n Birkat Ha'Torah  anasei lou jeh u ahi ti'n jong Khazal ho'n asei uvin ahi.

Chuti ahileh ipi ham Birkat Ha'Torah seilou toh Torah adalhah u akimatna chuleh chuche'a kuon i-atileh Beith Hamikdash hung kisuse thei a ahidem? Mefarshim khenkhat in aseinauva Brakha seilou'a Torah anasim uchun ipi avetsah em itileh Torah chu chuchan lom'a thupi a jong anagellou uva, chutoh kilhon a Brakha seina kham a jong anagellou uva ahi. Chuti'a chu Torah anasim vang uva Torah Lelishma aumlou toh kilhon a achaina Beith Hamikdash jieng jong kisuhset lo ah ahiye.

Langkhat a hiche i-kushiya  utoh kisai'a hin Torah le Mitzvoth toh kitoh'a Khinukh Yeladim pa apoimo dan mudoh thei in aum e.

Gemara Masechet Nedarim Daf 81a ah Khazal ho'n hitin dohna asem uve,"Iti dan a Talmidei Khakhamim tamtah achatehou Talmid Khakham hilou uva ham?". Khazal ho ma'n hiche thudoh toh kisai hin donbutna ijat ham apeuvin chuche lah'a khat chu ipi ham itileh ajechu Birkat Ha'Torah aseilou jeh uva achatehou Talmid Khakham hilou uva ahi ti ahiye.

Hiche pansan hin Mefarshim ho'n Beith Hamikdash kisuhsetna jeh chu hiti'n asei uve: Birkat Ha'Torah kiseilou jeh'a Beith Hamikdash kisuse ah ahi tichu hetthiem ahahsapoi. Ajehchu Gemara Masechet Nedarim a kisei bang'a chulai khang'a Talmidei Khakhamim ho'n Birkat Ha'Torah anasei lou jeh uchun achate hou Talmidei Khakhamim anaum tapo'n. Chuta Talmidei Khakhamim alhom suh-suh toh kilhon in Torah jieng jong ahiding bangtah'a sim anaum tapo'n, achaina'a Torah chu anadalhah uva ahitai. Chuleh hiche chun Beith Hamikdash kisuhsetna chu ahinlhut ah ahiye.

Ahileh tu'n tuchan a isei jouseu - abul'a kipat velvetna nei leuhen, ipi imudoh thei uvem? Adang ahipo'n Khinukh Yeladim dihtah kitichu mipa/minu te chung'a ichan a kingam ham tipa chu ahi. Isei ma bang uva Beith Hamikdash Harishon anakisuhsetna jeh pipen chu adang hilou'a Torah simho'n a Torah sim uchu chutilom a mantam le poimo a anagel lou jeh u ahipen e. Hichun ipi avetsah em? Torah kitichu isim bouseh a kichai lou ah ahi. Torah kiti chu sana le suongmantam ho sang'a manlu jo a gel ngai, chuleh eima hinkho bang'a iit'a ngailut ngai nalai ah ahi. Chuleh chuche na ding'a chu isim/ijil bep hilou'a eima tahsa tah'a jong pohdoh ngai ah ahinalaiye.

Torah i-iit dan leh ingailut dan hochu iti tahsa tah'a pohdoh ding? Birkat Ha'Torah ho lungluttah le kipah thanom tah'a sei ding. Chuna ban'a abul lang'a Amoraim ho thusim isei bang uva Torah toh kisai thil ahitieng thildang jouse chu tafel (secondary) a koidoh ding, Torah bou chu athupipen a koi ding ahijieng e. Hitachu minu/mipa in Torah angailut dan hou chateho'n ahin mu tieng Khinukh Yeladih dihtah pachun azung ahin kho det thei pan bep ji ah ahiye.

Chuti ahileh tu'n i-kushiya pauchu nung vet leuhen, ipi ding'a veshinantam levaneikha – chateho Torah hilding chu alai lah'a hung kisun a, chujou a chu Torah tanglou hiel'a sim ding dan anakisun pachu aban hung kijom kit ah ahidem itileh hetthiem hahsa lou ah ahitai. Mipa in Torah asim'a achate ho ahil ding kiti pachu adang hilou'a Torah thu bouseh ahilding tina ahipoi. Hinlah Torah sim dan, Torah ngailut dan, Torah loupi dan le Torah kitichu sana le suongmantam ho jieng sang'a mantam jo ahidan jong akhohei, aumchan, achaloh le nitin-hinkho a akimanchahna ho'a kuon a jong avetsah jing a, chapang chu apuihuoi jing ding ti apoimo dan ihung hil uva ahiye. Natou pet hihen, nalamjot pen hihen – hoilai mun hitaleh naumchan-nakhanchan ho'a kuon nachateho'n Torah toh kitoh'a khinukh pa ajildohna ding uvin pudoh/vetsah jing in ti ahi.

Chuleh Amoraim ho thusim hung kisun jong chu adang ahipo'n hiche Khinukh Yeladim toh kisai a Torah loupi dan chapang ho ichan a amitmu chang tah uva musah a, hetsah ngai aham ti khidush pa ijildoh na ding uva Gemara in ahinsut ah ahi.


SHABBATH SHALOM LEKULAM