Friday, October 29, 2021

PARASHAT KHAYEI SARAH 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

שְׁתֵה וְגַם־גְּמַלֶּיךָ אַשְׁקֶה

Sheteh vegam gemaleikha ashkeh…

( Don in, chujong leh nasangong-sang ho jong twi pe ing kate…)

~ Bereshit 24:46

Gemara Masechet Berachot Daf 40a mun ah Khazal ho’n hitin asei uve: Asur le’Adam sheyokhal kodem sheyiten ma’akhal livhemto. Tidan chu mikhat in gancha avul tah’a ahileh agancha ho nehding apeh masang se ama oisung ding akingaito masat’a, ann aneh masat ding phal ahipoi. Chuleh hiche hi (Devarim 11:15 a kisun) “venatati esev besadekha livhemtekha ve’akhalta vesavata…” a kuon Khazal ho’n ahin jildoh uva ahiye. Pasuk hi ivet leh amasa’a gancha ho nehding kisun masa’a chujou bep’a chu “ve’akhalta vesavata (naneh a nava ding…)” ti’a mihem ho chungchang hung kisun ah ahi. Khazal ho’n aseinauva chu’a kuon a chu ipi kimudoh em itileh amasapen a i-gancha ho vah masat ding chujou bep leh eima kivah ding ti ahi. 

Hiche hi poskim tamtah in Halakha Lema’aseh in achepi uvin; Eiho hetthei dom ding in kisei leh Rambam in Hilkhot Avadim, Perek 9, Halakha 8 a apansah in, Magen Avraham in jong Shulkhan Arukh, Orach Khayim Siman 167 hilchetna apehna, sayif katan 18 mun a asun kit e, Chuma bang in Sefer Hakhasidim a jong Halakha in apang e. 

Chukit leh Shulkhan Arukh, Orach Khayim Siman 167, Sayif 6 na ivet leh Maran in hitin asun e: Bracha isei chai-chai tieng paolou hiel a um a, ineh-neh ding chu nehloi chel ding ahi. Iham ti’a mikhat chu apao khah tah leh bracha avel’a asei kit ngai ding ah ahiye. Hinlah iham ti’a apaona jeh chu athilneh toh kisai ahileh bracha chu avel’a aseikit angaipoi. Tekahna’a Lekhem nehna ding bracha aseijou’a bang “chi (salt) neihin peu vin”, “amanu/amapa jong chu neh ding peuvin”, “gancha ho neh ding gapeuvin” tiho asei’a ahileh avel’a bracha asei angai poi.

Hilai mun’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” tipahi ivet leh ipi ding’a hefsek a kisimlou’a, Bracha avel’a sei ngailou ham ti hetthiem hahsa maithei ah ahiye. Ajehchu gancha ho neh ding chu ipi mihem ho thil neh ding toh akimatna um aham iti maithei uva ahiye. Hinlah Mishna Berurah Sayif Katan 40 ivet leh chutilom a hetthiem hahsa ding ima aumpoi. Mishna Berurah in chunlang’a Gemara pa pansah a hilchetna apehna ah ajehchu “gancha ho neh ding ipeh masang’a eiman ann neh masat ding asur ahi, chutoh kilhon a Bracha isei jou nung hijieng tajong leh thil khat chu ineh ma’a ‘gancha ho neh ding gapeuvin’ ti’a isei khah tah jong leh hefsek in akisim poi”.

Langkhat a hilai mun a hin kushiya dang khat dohlou theilou khat aum kit e. “Gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a kisei chu hefsek a kisimlou ah ahitai tichu akichih tai. Chutoh kilhon a bracha jong avel’a seilou hiel’a ineh ding chu neh thei pai ah ahitan ahi. Hijieng jong leh hilai mun’a hetthiem hahsa nalai’a chu iti dan a “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a isei jou-jou a chu ineh ding khat chu neh pai lei thei ah ahidem? Gemara dungjui’a gancha ho neh ding ipeh tokah eima’n neh masat ding phallou ahileh gancha ho neh ding agakipeh tokah chu ngadoh ngai ding tina hilou ham? Bracha iseichai jou’a thilkhat ineh masang’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a kisei pa’a hi ipi atileh Halakha in gancha ho neh tokah ngadoh khel-khel ding ngaikhoh asahlou ah hitantem? 

Hiche i-kushiya u ihilchetna ding uvin amasa’n tuchung Parasha a Avraham Avinu sohpa Eliezer toh Rivka Imeinu kimuto masatna chungchang veu hite. Ihetsa ma bang uva Eliezer in Rivka chu ipi ding’a Yitzkhak a ding’a alhen ham itileh adang jeh hilou’a “sheteh vegam gemaleikha ashkeh” – Don in chuleh na sangong-sang ho don ding jong pe ing kate ati jaal ahi. 

Hinlah Mefarshim ho’n hilai mun a hin hitin dohna asem uve, “Ipi atileh Rivka Imeinu in gancha ho joh chu twi apeh masat lou’a, Eliezer joh chu apeh masat ah hintem? “. Gemara Masechet Berachot hihen lang poskim tamtah ho dungjui hitaleh, neh ding toh kisai ahitieng gancha ho boipi masat ding chujou tieng mihem ho boipi bep ding ti hilou ham? Rivka Imeinu in hiche halakha pahi ahetlou ahidem iti ding leh la Khatam Sofer dungjui’a Rivka in hiche halakha pahi ahei ti tuchung parasha ma’a kuon kichihsel a mudoh thei in aum e.

Eliezer in akom uva gena thei ding mun ong em ti’a adoh chun Rivka in hitin adonbut e: gam teven gam mispo rav imanu gam makom lalun (gancha ho neh ding changpol jong tamtah kakom uva aum in chuleh gena ding jong mun a-ong nai). Khatam Sofer in aseina ah hilai’a kuon ipi kimudoh em itileh Rivka Imeinu in isei u Halakha pahi ahei ti mudoh thei ahi. Chutoh kilhon a Eliezer heng’a chu gancha ho neh ding tamtah aumnai ti asei masat’a chujou bep’a chu agena thei ding mun jong a-ong nai ati ah ahiye. 

Chuti ahileh ipi jeh lom-lom a twikhuh kom’a chu Rivka imeinu in gancha ho twi peh masat sang’a Eliezer joh chu twi apet masat a ham?

Rabbi Yehuda Hakhasid in Sefer Khasidim a asutna ah hilai’a kuon a hi Halakha Lema’aseh a jildoh thei aum e. Hichu ipi ham itileh neh ding ahitieng gancha masat sah ding, hinlah donthei lam pang toh kisei ahitieng gancha sang’a mihem joh masat sah ding ti ahi. Magen Avraham in jong Sefer Khasidim chuleh tuchung Parasha a Rivkah Imeinu thilbol pansan in hitin Halakha posek abol e: Neh ding ahitieng gancha kimasat sah a, don ding ahitieng mihem joh kimasat sah ah ahiye. 

Hinlah Or Hakhayim Hakadosh in hiche hi apom po’n, ama’n aseina ah neh ding hihen don ding hitaleh gancha ho masa jing kei uva ahi ati e. Hiche toh kisai Halakha a hin nehthei le donthei akikhetna ima aumpoi. Hinlah ipi atileh Rivka Imeinu in Eliezer joh chu don ding twi apeh masat aham itileh makom sakanah ahitieng gancha ho sang’a mihem joh kipoimosah ji’a, neh ding hihen don ding hitaleh mihem joh chu kipe masa ji ah ahibou e. 

Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah tuchung Parasha a jong hi ivet leh Eliezer chu Rivka imenu heng’a galhei a ajah’a “twi don ding thamcha hijong leh nei pe’n” ti’a twi don ding agathum masat ah ahi (Bereshit24:17 ve’n). Chutobang dinmun a chu Rivka Imeinu in avet a ahileh sangong-sang chujat toh mun gamlha tah’a pat hung kipan, twi adonlouna sot vaal ta’a leh dangchah vaal’a “twi thamcha” jieng hijong leh kakihinsona ding in neipe’n ti’a ahung thum hinte ti’a agel a, chutoh kilhon a ama chu twi apeh masat’a, “tun vang ima titaponte…” ti’a agel jou a chu gancha ho ding jong twi athal pan bep ah ahi.     

Khatam Sofer in jong Sefer Khasidim le Magen Avraham ho ngaidan pahi apom po’n,neh le don kikah a Halakha akikhetna ima aumpoi ati e. Nehthei hihen donthei hitaleh gancha masa jing ding ti ahi. Chuti ahileh ipi ding’a Rivkah Imeinu in tuchung parasha a hi gancha ho don ding pe masalou’a Eliezer joh chu apeh masat ah ahidem? 

Khatam Sofer in aseina ah “mihem sang’a gancha ho neh ding boipi masat ding” kiti toh kisai Halakha a hi thilni lhekhen ding aum e. Hichu ipi ham itileh gancha neinu/neipa le midang. Hiche Halakha pahi itobang dinmun kiseina ham itileh mikhat in gancha anei tah’a ahileh gancha ho neh-le-chah aphatcha apeh’a, aneh ding adon ding hou phatecha aboipi jing ding, ama neh-le-don jieng sang’a jong amasat sah joh ding ti ahi. Achomlam a sei ding’a gancha neinu/neipa chung’a akhrayut chu kingam ah ahitai. Hinlah midang khat, tichu naloinu/naloipa gancha ahileh vang nang chung’a hiche akhrayut pachu kingamlou ah ahitah toh kilhon a nanop nop napeh masat thei ah ahiye.   

Chubep hilou’a Khatam Sofer in aseibena ah gancha neinu/neipa jieng jong chun midang khat’a kuon matana a neh-le-don amu tah’a ahijieng jong leh chutobang dinmun a chu Halakha iseipau hin akaankhahlou ah ahitai. Tidan chu aloipa/aloinu in don ding thil ahin peh tah leh anop le ama’n akidon masat thei, anop leh agancha ho apeh thei, gancha ho masat sah ding ti khiyuv pa ima aum tapoi.

Khatam Sofer in aseina ah hiche ho jeh’a tuchung Parasha a jong hi Rivka Imeinu chun don ding twi chu Eliezer joh apeh masat thei a, chubep hilou’a Eliezer in jong sangongsang ho pelou’a ama’n jong adon masat thei ah ahiye. 

Ahileh tu’n abul lang’a kushiya inadoh u, Beracha asei jou’a thil aneh masang’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” toh kisai chu nung vet leu hen. Inadoh ma bang uva chutobang dinmun a chu “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a asei jou-jou a chu Beracha seipa’n athilneh ding chu aneh pai tah’a ahileh agancha ho masang’a ama’n aneh soh thou thou a, Halakha chu apalkeh thou thou ah ahinalaiye. Hinlah Halakha in apet-pet a anei lei thei in asei e. Ipi jeh hintem?

Sefer Keren Le’David in hiti’n i-kushiya u hilchetna ape e: Beracha seipa chun agancha ho neh ding kipeh tokah chu anga khel-khel angaipoi. Ipi jeh in em itileh a-insung mi khat kom a (ahilouleh shamash pa ham, asohpa ham) “gancha ho neh ding gapeuvin…” ati kalse midang anganse ahitah toh kilhon a amachung’a akhrayut pachu bei ah ahita’n, a khiyuv pachu umlou ah ahitai. Chutoh kilhon a gancha ho neh ding gakipeh tokah angadoh ngaikhoh talou, Beracha jieng jong avel’a seilou a aneh ding chu apet-pet a aneh thei ah ahitai.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM 







       

Friday, October 22, 2021

Parashat Vayera 5782

 

VAYYERA, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְהוּא יֹשֵׁב פֶּתַח־הָאֹהֶל כְּחֹם הַיּוֹם
Vehu yoshev petakh ha'ohel kekhom hayom…
( Chuleh amachu ponbuh kot mai'a chun nipi-nisa nuoi ah chun atou e…)

                                    ~
Bereshit 18:1

Avraham Avinu in Brith Milah abol jou ni 3 lhinni thilsoh ahiye. Khazal ho'n aseinauva P-thien amatah ahung in Avraham Avinu chu athohgim nikho pen, tichu ni 3 nichun ahung vil  in ahi. Chuleh P-thien amatah in Avraham Avinu ahung vil'a kuon ichan a Mitzvat Bikur Kholim loupi a ham ti jong mudoh thei in aum e ti ahi.  Chujong leh Khazal ho'n aseibenauva Avraham Avinu in nat athohgim pettah a Mitzvat Haknasat Orkhim – jin dot le lamto a akisuhboi lou teina ding in P-thien in nisa jieng jong abom'a kuon aladoh in, chutoh kilhon'a chuche nikho nisa asat vaal jeh chun jin-le-leng mudoh thei ding khat jieng cha jong anaumpoi.

Hinlah ihetsa ma bang uvin jin-le-leng umlou kiti chu Avraham Avinu bang'a ahaina hui kilahpeh toh thakhat tobang ahi'in, akom a lhung a, kicholpa thei ding mi khat beh aumtei khah leh ti'n chuche nisa nuoi'a chun jin-le-leng hol in akisai boi thou thou nalai e. Achaina'n P-thien in vantil 3 hochu ahinsol peh in ahi.

P-thien in Avraham Avinu ahung vil thu kisutna pasuk ivet leh chuche pet'a chun "ponbuh kot mai'a…" atou e ti'n akisun e. Langkhat a lungdon umtah chu ipi atileh  Torah in Avraham Avinu chu hoilai'a um a ham ti ahinsut khel khel ah hintem? Chuna ban'a ipi atileh P-thien in Avraham chu ponbuh sung'a aum pet'a agavil lou ah ham?

Brith Milah chungchang a Gemara Masechet Shabbat Daf 134b ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve: Naosen chu Yom Shishi ni'a Brith Milah kibol ahileh Shabbat ni tieng twisa'a sil phal ahi. Ajehchu twisa a akisil lou'a ahileh naosen chu thi thei ah ahiye (Shabbat  ni'a twisa a kisilpha hita hih jong leh sakanat nefashot aum toh lhon a phal tina). Hinlah Shabbat ni chu naosen Brith kibol jou kal ni 2 apat achunglang ahi kalse twisa a sil ding phal ahipoi.

Achomlam a sei ding'a Brith Milah kibol jou ni 1 ni khu tijat um pen'a, chujou a kipat chutilom'a tijatna thei ima umlou tina ahitai.

Hinlah tuchung Parasha toh kisai'a Khazal ho'n ipi asei uvam itileh Brith Milah jou ni 3 ni chu tahsa'a ding tijat um pen le anatset nipen ahitoh kilhon a chuche nikho khel-khel a chu P-thien in Avraham Avinu chu ahung vil ah ahi (Gemara Masechet Baba Metzia Daf 86b ve'n).

Chuti ahileh Gemara munkhat a Brith milah kibol jou ni 1 ni chu tijat um pen kiti'a mundang khat a ni 3 ni joh tijat umpen a kisei ti tina ahi'n hoiche joh chu dih ah hitantem? Masechet Shabbat a pat ipom diu ham ahilouleh Baba Metzia mun a pa joh ipom diu ham?Itidan a Gemara teni kikal thei ah hintem?

Maharsha in hiche i-kushiya pauhi adong in hiti'n hilchetna ape e: Naosen ni 8 ni'a Brith Milah kibol ahileh Masechet Shabbat a kisei bang'a a Brith kibol jou ajing nikho khu naosen ding'a tijat umpen ahiye. Hinlah mi pilhingsa, Avraham Avinu ho tobang ahiu leh vang ni 3 chu tahsa ding'a tijat umpen hi ah ahi.

Langkhat a Gemara Masechet Nedarim Daf 41a ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve: Kholeh sheyesh bo sakanah asur levakro akh mutar lishoel bishlomo. Eipao a sei ding hileh mikhat chu adammo tah'a, thina thei ding dinmun alhun kalse (tichu nase vaalta'a avangset leh haitan lei ding dinmun a um) gavil ding phal ahitapoi, hinlah pha-pha a hinam, itobang nam ti doh le khuol  phal ahi.

Rabbi Yonatan Eibeshitz in aseina ah hiche'a kuon ipi kimudoh em itileh "asur levakro" a kuon adammopa/adammonu umna inn a chu galut a, gavil ding phal ahilou vang'a a-inn kot mai chan gaphah a, pha jing a hinam ti gakhuol/gadoh le phal tina ahi.

Rav pa'n aseibena ah chuti ahileh abul lang'a kushiya idoh houchu hetthiem ahahsa tapoi. Avraham Avinu chu a Brith kibol jou ni 3 ni'a chu anatset pettah, sakanat nefashot chan gei'a adin pet ahi'n. Chutobang dinmun a chu Masechet Nedarim a kisei ma bang'a adamlou khat chu a-inn a gavil ding phal ahitapoi. Chutoh kilhon a P-thien in jong Avraham Avinu chu "ponbuh kotmai'a " aum pet khel-khel a agavil ah ahiye.

Midrash Tankhumah ivet a ahileh chuche nikho'a Avraham Avinu chu ichan gei dinmun a ding a, itobang natna athoh ham ti mudoh thei in aum e. Khazal hon hitin asei uve Avraham Avinu in chuche mi 3 ho (vantil hochu) amuphat in ijou leh eipel kha uvin tin, kakom a hunglut pa da khauvin te ti atija'n, aumna lang u juon in kinochel in alhei in; chutichun a Brith a kuon chun athi jong aluongdoh e. Chuchan a Avraham Avinu in mesirut nefesh anei amu phat in P-thien in ajah ah hiche thisan pa jaal'a hi khonung tieng leh nasuon-napah ho hesoh-genthei athohnau le asohchanna uva kuon kalhatdoh ding ah ahiye ti'n akihahsel in ahi. Birth Milah thisan pa jaal'a P-thien in Am Israel te ahuhdoh ding ahi.

Mikhat chu atehnung vuinung, kum 99 a upa ahinung'a Brith Milah ahin bol ding, chuna ban'a nipi nuoi'a jin hol'a akisahboi le ding, chubep hilou'a anat thohgim nipen, ni 3 ni hikit nalai ding - igel leh thilbai ahilou ding chu hetsa ahiye. Hijieng jong leh Avraham Avinu chu khohsalou hiel'a sunpi nisa nuoi'a chu lhei le jieng ah ahi.

Langkhat a Mefarshim ho'n hilai'a hin hiti hin kushiya adong uve: P-thien in mihem lunggel jouse ahet'a ahitah leh ipi ding'a chuche ni'a nisa chu a nartik (abom) a kuon alahdoh ah hintem? Avraham Avinu ding gelna'a jin-le-leng umlouna ding'a abol ahe iti'a ahitah jong leh hetthiem hahsa thou-thou ah ahi. Ajeh chu chuche nisa abom'a kuon alahdoh jeh chun Avraham Avinu aum thim deh po'n, jin-le-leng lamdot thei ding aum dem ti'n akisaboi thou-thou nalai in; achaina'a nisa achuti sat chu Avraham Avinu ding'a tahsa genthei kibena cheh asohdoh tai. Chukit leh achaina'n P-thien in vantil 3 ho asolpeh thou-thou kit in, chuti ding chu abul'a pat anasolpeh a pha hilou ham?

Lekhem Shlomo kiti lekhabu in hiche i-kushiya u hilchetna hiti'n ape e: Mihaosa-mineijou khat in Tzedakkah tamtah pe tahen lang; chule mivaicha-migenthei khat in jong anei kham-kham in Tzedakkak ijat ham pe taleh. Koi Mitzvah bol chu aloupi jo dem? Mihaosa-mineijou pa'a chu loupi jo ding'a igel maithei uva ahi. Hinlah ahipoi. Mivaicha-migenthei pa'a joh chu aloupi jo ji'n ahi.

Iti dan in em? Mitzvah kiti chu ibol di tieng itahsa tah'a iboldoh bep hilou'a ilungsung jieng'a jong thanopna nei'a chuna ban'a ilungthim pumpi'a jong kipehjouna  nei ngai ah ahi. Hiche ho ahung kigopkhom ji tieng Mitzvah chu bukim bep ji ah ahiye. Mihaosa le Mivaicha kikah'a jong ipi atileh aneilelpa Tzedakkah peh chu mantam jo'a ham itileh ajeh chu alunglam tah'a amadei jat apeh theilou  tah jeh chun apona'n,"sum nei ma taleng tu'a sang a hapetah a tamjo kapeh tei ding ahi'n…" ti'n a Mitzvah bol chu asit ji'n, alunghimo ji'n ahi. Hitobang dinmun'a chu P-thien in alungthim'a apohnatna pa jong chu asim peh ji'a, athilpeh chu aneijoupa peh sang in lhomjo jieng tajong leh a Mitzvah bol vang chu bukim jo ji ah ahitai.

Lekhem Shlomo in aseibena ah ihetsau ma bang'a Avraham Avinu chu midat hakhesed a ding'a akhumpi hi ah ahiye. Hijieng jong leh Brith akibol jou ni 3 ni masang chan'a chu hiche khesed pa toh kisai'a Mitzvah a "perfect" pen chu anaboldoh joulou lai ah anahiye. Ajehchu Mitzvat Khesed pachu phatseh tobang'a anabol'a anasuhbulhit thei jing ah anahin, Mitzvah khat boltheilou jeh'a pohnatna pachu ananei khahlou lai ah ahi. Chutoh kilhon a mihaosa le mivaicha teni kikah a Tzedakka peh iseima bang uva a-Mitzvah chu akivat anaum jing ah anahin ahi. Ahileh P-thien in hiche ni 3 ni'a nisa jieng jong abom'a kuon ahin lahdoh a, polang'a mi koima kholche le vahle aumlou tah phat chun Avraham Avinu in Mitzvat Haknasat Orkhim pa abol theilou jeh'a pohnatna chu ahin nei ta'n, alungthim pumpi le atahsa pumpi chun hiche Mitzvah pa chu iti suhbulhit tei ding ham ti'n akisaboi petai. Chuti chun hiche Mitzvah khesed toh kisai a shlemut pa chu ahung lhung jou ta'n, chutoh kihon'a chujou'a chu P-thien in jong vantil 3 hochu ahinsol peh bep ahiye. Ima jouse chu Avraham Avinu ding gelna ana hithou-thou in ahi.

                       

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, October 15, 2021

Parashat Lekh Lekha 5782

 

LEKH-LEKHA, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיִּבֶן שָׁם מִזְבֵּחַ לַיהֹוָה הַנִּרְאֶה אֵלָיו׃
Vayyiven sham mizbeakh la-H` hanireh elaiv…
( Chuin chulai mun'a chun ajah'a hung kilah P-thien ding in maicham asem in ahi …)

                                    ~
Bereshit 12:7

Avraham Avinu kum 75 ahichun P-thien in ajah'a thu ahin pe'in, apenna gam le apa insung adalhah a Canaan gam ajot ding in ahin seipeh e. Chutichun P-thien thupeh bang chun Avraham Avinu in jong abol in, ajinu Sarah le asopipa chapa Lot akipui in chuleh anei-agou jouse toh Canaan gam anajon tauve. Canaan gam alhun uva, Alon Moreh mun aphah uchun (tuchung Parasha a kisun "vayera Ad-nai el Avraham"- Avraham heng'a P-thien ahung kilah e kiti bang in) amasapen ding in Avraham Avinu jah'a P-thien ahung kilah in chulai mun'a chun ama'n jong Pakai P-thien ding in maicham anasem e.

Mefarashim ho'n aseinauva Kharan gam'a aumlai chun P-thien in Avraham Avinu ahung houpi di tieng ajanmang ham ahilouleh ruach hakodesh mangcha'n thu ahin hetsah ji'n ahi. Tuchung parasha bulpatna a kisun "napenna gam dalha'n…" ti'a thu hung kipe jong chu tua isei u dinmun tobang ahibou e. Hinlah Canaan gam alhun phat chun janmang ahilouleh ruach hakodesh hitalou in, Avraham Avinu chu ahoupi di tieng P-thien amatah akom ah ahung kilah ji ta'n ahi.

 Hiche toh kisai hin Mefarshim ho'n hitin dohna asem uve: Ipi atileh Kharan gam'a chu Avraham Avinu heng'a P-thien hung kilah ji lou'a hinlah Canaan gam alhun jou bou'a chu aheng'a hung kilah pan a ham? Chuna ban'a ipi atileh Avraham Avinu in Canaan gam'a P-thien ahung kilah jou bep'a chu Pakai a ding'a maicham asem pan bep a ham? Kharan gam'a aum lai'a jong chu P-thien in ahin houpi jing ahi'n, chulai mun a jong chu maicham anasem a iti em? Tekahna a Nimrod in Ur Kasdim mun a mei sung'a alelut'a, P-thien in anahuhdoh a jong chu kipa vetsahna a maicham anasem a kilom ah hilou ham…

Mechilta, Parashat Bo ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve "P-thien Shechina chu gam polang'a akilang (aum) ngeipoi". Hiche Khazal ho thusei pansan hin Mefarshim tamtah – Kli Yakar, Emek Davar le adang dang hon kushiya masapa chu hiti hin hilchetna apeuve: Gam polang'a P-thien shechina akilah ngeilou toh kilhon a Canaan gam alhun tokah a chu P-thien in Avraham Avinu ahin houpi di tieng ajanmang ham ahilou leh ruach hakodesh mangcha bou'a ahin houpi ji ah ahi. Langkhat a Canaan gam ahung lhun jou chun P-thien Shechina jong Avraham Avinu masang'a ahung kilang ji'n, ahung houpi ji tai. Hiche jeh'a chu Avraham Avinu in Kharan mun'a chu P-thieng ding'a maicham anasem lou'a, Canaan gam alhun jou bep'a chu Pakai ding'a maicham ahin sem ah ahiye.

Langkhat a Rashi Hakadosh in hitin asei e: Suon-le-pah anei ding thupha akiseipeh jaal leh Canaam gam chu asuon-apah ho'n gou'a aluo ding u thupha jaal'a Avraham Avinu in P-thieng ding'a maicham asem ah ahi.

Ahileh hiche Rashi Hakadosh hilchetna pahi ivet leh lungdong umtah hikit ah ahi. Chuti ding ahileh "lekh lekha…" ti thupeh ahung kipeh'a jong chu P-thien in Avraham Avinu heng'a kitepna tamtah adang-dang jon ananeisa ah hitalou ham? Hilai'a jong chu maicham abol ding'a lom ah hilou ham? Rashi hilchetna pa dungjui'a iche ding leh gampolang ahileh ahilou in apohlou dan a lah thei dinmun a umthei ah ahiye.

Chuna ban'a hita chu Rashi Hakadosh seibang'a ilah ding leh Avraham Avinu chun leiset thil – suon-le-pah nei ding leh Canaan gam chan ding chu thildang-dang sang'a athupi sah'a, hiche ho jeh'a chu P-thien sei bang-bang a thil abol toh kilou jojen ah ahiye. Hinlah Ohr Hakhayim Hakadosh hilchetna ivet leh hitobang lungsa-ihna neina thei ding muni ma aumpoi.

Tuchung Parasha ivet leh hitin akisun e,"vayyera Ad-nai el Avraham vayyomer lezar'akha eten eth ha'aretz hazot, vayyiven sham mizbeakh la'Ad-nai hanireh elaiv" (P-thien chu Avraham heng ah ahung kilah in hitin asei e "hiche gam hi nasuon-napah ho kapeh ding ahi". Chuin chulai mun'a chun aheng'a hung kilang P-thien ding in maicham asem in ahi.).

Ohr Hakhayim Hakadosh in aseina ah hilaiya kuon a hi Avraham Avinu in P-thien chu ichan'a angailut em ti mudoh thei in aum e ati. Iti dan a? Ama'n aseina ah henge, P-thien in Avraham Avinu heng'a "nasuon-napah ho hiche gam hi kapeh ding ahi" ti'n aseinai. Hinlah hiche P-thien in ajah'a kitepna aneipa jaal hilou in P-thien aheng'a ahung kilah jaal joh'a maicham asem ah ahibou e. Avraham Avinu ding'a suon-le-pah nei'a chuleh P-thien in Canaan gam chu asuon-apah ho apeh ding sang'a P-thien aheng'a ahung kilah'a ahung houpi joh chu thupi jo le loupi jo ah ahi. Chutoh kilhon'a pasuk ivet a ahileh "aheng'a hung kilang P-thien ding in maicham asem e" ti'n akisun e. ("Aheng'a hung kilang P-thien" hi ivet leh meyutar ahibou e, tichu Torah in ahung sut khel-khel ngailou ah ahi. Ahung kisut a ahitah leh hichun eihil nuom uh um'a, hichu ipi ham itileh Avraham Avinu in maicham aseplona jeh pipen ahung vetsah ah ahi).

Chuti ahileh kushiya chu Rashi Hakadosh chung'a um den jing nalai ah ahi. Chubep hilou'a Ohr Hakhayim hilchetna a kuon Rashi chung'a kushiya idoh u chu det cheh tina ah ahitai. Chuti ahileh ipi ham Rashi Hakadosh in aseinuom pipen??? Ipi atileh hiche thil ni  - Suon-le-pah nei ding le Canaan gam amaho chu apeh ding jaal'a Avraham Avinu in maicham asem ah ahi ti'a asei aham?

Rashi Hakadosh chung'a kushiya idoh pauhi adonbutna le ahilchetna hiti mong ahe ti kasimdoh kha naipo'n. Hinlah besiyata dishmayah a keima khidush, tichu keima mudan dungjui in hin hilchien kigong kate.

 Rabbi Levi Yitzkhak Miberditzev in tuchung Parasha toh kisai a aseina ah Kharan mun'a P-thien in Avraham Avinu ahung houpi a chulai mun'a kitepna aneiho toh Canaan gam alhun nung'a aheng'a ahung kilah'a ajah'a kitepna ahung nei hochu akibang poi. Kharan mun'a P-thien in Avraham Avinu heng'a kitepna ahung neiho chu lhagao lang toh kisai thil ngen ahi'n; langkhat a Canaan gam'a Avraham heng'a P-thien ahung kilah masat pen'a kitepna hochu leiset thil toh kisai ahi .

Rabbi Levi Yitzkhak Miberditzev in aseibena ah Parasha ivet a ahileh Kharan gam'a P-thien in Avraham Avinu ahung houpi chun maicham asempoi, hinlah Canaan gam'a aheng'a ahung kilah chun maicham asem in ahi.

CHuti ahileh lhagao thilpa sang'a leiset thilpa chu loupi jo tina hintem? Rav pa'n aseina ah chuti chu ahipoi, hinlah hilaiya kuon a hi Avraham Avinu in khonung'a Am Israel te ding'a thil loupitah khat eihilnuom u um ah ahijoi ti ahi. Hichu ipi ham itileh leiset thil hijieng jong leh lhagao thil'a heidoh gottei ding tipa ahiye. Ijou khat leh leiset thil achuom a um a, lhagao thil atum beleh a um ihisah khah maithei uva ahi. Hinlah Lhagao thil a chuom um'a, leiset thil achuom aumpo'n, ipi hitaleh hiche leiset a um thil jouse chu mihem in P-thien natohna le P-thien kinbolna a manchah thei sohkei ahi tipa chu ihung hilnuom uva ahiye.

Chutoh kilhon a Yehudi khat chu agilkiel-adangchah pet jieng jong leh hiche asungva na ding ham ahilou leh adang suhnou na ding'a thil aneh-adon pachu aneh-adon ma'a thangvahna asei leh lhagao lang thil'a aheidoh a, P-thien kinbolna a ajah thei ah ahi. Chubep hilou'a mikhat chu jaan a imut di tieng jieng jong leh tu'a ka-imut ding hi adang ahipo'n jing nikho a P-thien kin ahiding bang tah'a kabol theina ding ahi ti'a kavannah anei'a ahijong leh a-imut le akicholdo chu P-thien naa tong bang'a kisim tha kit thei ah ahiye.

Rav pa'n aseina ah tu'a isei hou jouse chu tuchung Parasha a Avraham Avinu in maicham ahung sem'a kuon a hi jildoh thei in aum e ti ahi.

Chuti ahileh Rashi hakadosh hung'a Avraham Avinu in maicham asemna jeh chu P-thien in aheng'a "suon-le-pah tamtah nanei a, chuna ban'a amaho chu hiche Canaan gam hi kapeh ding ahi" ti'a kitepna anei jaal ahi atichu hetthiem hahsa lou ah ahitai. Rashi Hakadosh in asei jong chu adang hilou'a Rabbi Levi Yitzkhak Miberditzev in aseima bang'a leiset thil jieng jong chu lhagao thil'a heidoh ding tipa ahi. Avraham Avinu in leiset thil lang'a kitepna pa chung'a chu maicham asem'a, P-thien heng'a kipathu asei'a ahileh chuche athilbol'a kuon a chu lhagao lang thil aso a, adopsang ah ahitai.

Leiset thil hijieng jong leh itoh-tham nalam jouse uva P-thien kin bolna le ama natohna a iman theina ding uvin P-thien in eiho jouse jong phatthei eiboh tauhen.  

                       

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, October 8, 2021

PArashat Noakh 5782

 

NOAKH, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

נֹחַ אִישׁ צַדִּיק תָּמִים הָיָה בְּדֹרֹתָיו
Noakh ish tzadik tamim haya bedorotaiv…
( Noakh chu michonpha, amakhang'a ding'a nolna bei ahi…)

                                    ~
Bereshit 6:9

Parashat Noakh kipatna pasuk ah "Noakh ish tzaddik tamim haya bedorotaiv" (Noakh chu michonpha, ama khang'a ding'a nuolna bei ahi) ti'n akisun e. "Bedorotaiv" (ama khang'a ding'a) ti'a akisut jeh chun (tidan chu chuche khang bouseh'a ding'a chu michonpha toh kilou ah ahiye) ichan a Tzaddik ham ti miho'n ahettheina ding uvin Khazal ho'n Gemara le Midrashim ho mun ijat ham a Noakh chu Tzaddikim dang-dang hotoh atekah uve. Chuleh chuche tekahna chu adang hilou in Avraham Avinu toh tekah in aum dehset in ahi.

Hiche toh kisai'a Gemara Masechet Sanhedrin Daf 108a, chujong leh Midrash Rabbah ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve: "Ama khang'a…" kiti hi khenkhat in Noakh pachatna lang in asei uve. Ajehchu chutobang khang jieng'a jong chu Tzaddik ahileh Tzaddikim dang ho khang in anapeng taleh Noakh chu ichan in achonpha tadem ti ahi. Langkhat a khenkhat in hiche hi aphalou lang in ala uvin; Noakh chu chuche khang bouseh'a chu michonpha a kisim ah ahi atiuve. Hinlah Avraham Avinu khang chun anapeng taleh (Avraham Avinu toh te ding'a) ima'a jong kisim lou ding ah ahi.

Chuma bang chun pasuk banjom "eth ha'Elokim hit'halekh Noakh" kitipa a jong hin, Midrash Rabbah ivet leh Khazal ho'n Noakh toh Avraham Avinu atekah kiti uvin, hitin asei uve: Avraham Avinu chungchang ah Torah in hitin asun e "asher hit'halakhti lefanaiv" (amasang'a lam kajot jing… Bereshit 24:40 ve'n). Hichun ipi avetsah em itileh Noakh chu P-thien in akilhonpi jing ngai ah ahi'n, hinlah Avraham Avinu vang ahileh P-thien masang ah ache'n, achonphat jaal chun achang in jong ahithei e (P-thien in phatseh'a Noakh bang'a akilhon pi jing ngailou).

Ahileh tuchan'a isei houva kuon lungdon umtah khat chu Noakh chu Tzaddik ham, Tzaddik lou ham tihi ahi. Ama khang'a miho phatmo vaal jeh'a amachu Tzaddik a kisim mai-mai a, langkhat a Avraham Avinu khang chun anaum taleh chutilom a Tzaddik a jong kisim lou ding'a hintem? Chuti chu hinte iti ding leh langkhat ah Torah in michonpha, nuolna bei ahi ti'n asun kit in. Chuna ban'a Khazal ho jieng jong khenkhat in Tzaddik dihtah in asei uvin ahi. Chuti ahileh "Avraham khang chun anapeng leh ima'n jong kisim ponte" ti'a Khazal holah'a khenkhat in asei uhi ipi kiseina hintem?

Chuna ban'a Noakh chonphatna toh kisai'a Torah in "ama khang'a ding'a michonpa, nuolna bei" ti'a asutpa, aphalou lang tah'a hilchien a chu adang ahipo'n (Gemara Masechet Sanhedrin chu ivet leh) Rabbi Yokhanan ahiye. Chuti ahileh hilaiya datmah umtah chu Rabbi Yokhanan in itidan a Noakh chonphatna pachu aphalang a alelou ah hintem?

Harav Mose Sternbuch in alekhabu sut, Ta'am Va'Da-at ah chun hitin hilchetna ape e: Midrashim le Gemara ho'a Khazal ho thusei phatecha ivet'a, dikduk ibol a (athucheng manghou phateca vet)  ahileh mudohthei chu Noakh chu koi khang in anapeng jong leh Tzaddik hijing ding ah ahi. Hinlah Avraham Avinu toh itekah'a ahileh bou chutilom a Tzaddik a kisimpha lou tina ahibou e. Ahileh hichu iti Khazal ho thusei a kuon kihedoh thei em itileh "Noakh chu Tzaddikim ho khang in anapeng leh tua sang'a Tzaddik cheh ding" akiti'n; Hinlah langkhat a "Avraham khang chun anapeng leh ima in kisim ponte" ti'n akisei e. Hichun avetsah chu Avraham khang bouseh'a chu chutilom a achonphatna chu hetdoh a umlou ding ti ahibou e.

Chuti ahileh ipi ding'a Avraham Avinu khang chun anapeng leh Noakh chonphatna chu hetdoh a umlou ding a ham? Harav Moshe Sternbuch in aseina ah ajehchu Avraham Avinu mihina – khesed pa'a Noakh toh Avraham chu itekah ding'a ahileh Noakh chonphatna hochu hetdoh a umlou ding ah ahitai. Langkhat'a Noakh chun midat hakhesed pachu ananeilou hiel tina ahideh poi. Hinlah Khesed itiu hi Gashmiyut – leiset thil a khesed le Rukhaniyut – lhagao thil a khesed, jaatni um ah ahi. Chuleh Noakh in hiche lhagao thil a khesed pahi akhangmite chung'a ananeilou a, chubep hilou'a P-thien in leiset asuhmanglouna ding jieng'a jong anatao lou ah ahi akiti e.

Langkhat a Avraham Avinu ahileh tahsa thilho bouseh'a amihem chanpi ho chung'a khotona anei'a, achung uva thilpha anabol bep hilou in lhagao lang'a jong ajo thei chan anabol e. Koi hitaleh, khentum umlou hiel in P-thien thu anahil in, lhagao lang thil'a miho suhhat a P-thien heng'a kainai ding anago jing in, chubep hilou in chuche na ding chun ahinkho jieng jong anaphal ngam nalai in ahi.

Harav Moshe Sternbuch in aseina ah Noakh chu Tzaddik bep hilou'a tamim – nuolna bei ahinai. Hinlah Khazal ho'n Avraham khang in anapeng leh ima'a jong kisimlou ding ahi atiu hi hiche midat hakhesed toh kisai a asei uva ahiye. Khazal ho'n Pikei Avot a leiset hi thil 3 – Torah, Avodah le Gemilut Khasidim a ding atima bang uva Khesed loupi dan chu Noakh le Avraham teni itekah a ahijong leh amihina a khesed kivat Noakh chu Avraham masang'a ima lou bang'a kisim ah ahitai. Khesed aloupi dan chu hiche hina pahin Am Israel jouse hung kipatna chu avetsah ah ahi. Chutoh kilhon a Tefillat 18 a taona masapen jong khu adang hilou'a midat hakhesed toh kisai'a achallang pen, Avraham Avinu a khumkhana kinei a ahiye.

Yitzkhak Avinu jong hilou chule Yaakov Avinu jong hilou, hinlah ipi ding'a Avraham Avinu khel-khel kiminphah a "magen Avraham" (Avraham veng ah) ti'a khumkhana kinei ham itileh ajehchu mihem in amihemchanpi chung'a hiche khesed pa ahin nei tieng leh bou amachung'a jong P-thien in khotona ahin neithei a, chuleh hiche P-thien akuon khotona pa bouseh hin miho aven jou ji ah ahibou in ahi.

Ahileh tu'a isei hou'a kuon Noakh chu Tzaddik ahimong nai ti mudoh thei in aum e. Moh'a midat hakhesed pa'a khesed rukhaniyut a chu analhasam ah ahibou in ahi. Hinlah kushiya dang khat aum thou-thou nalai e. Rosh Hashana nikho'a Mussaf taona ivet leh hitin akisun e,"vegam eth Noakh beahavah zakharta vetifkedehu bidvar yeshuah verakhamim. Al ken zichrono ba lefaneikha…". Hilai'a Mussaf taona a kisun hi Torah Temimah in hilchetna apeh dungjui'a eipao a achomlam pen a seiding hileh P-thien in Noakh chu amachonphatna jaal'a ageldoh ah ahipoi. Chuche khangmiho chonset vaal jeh'a alah uva gachonpha dom Noakh chu P-thien in ageldoh'a, twisanglet a chu anasuhmang lou ah ahiye ti ahi. Amachophat dungjui'a achungthu tan ding hileh Noakh chu anakihinso lou hiel ding ah ahibou e. (Hiche jeh'a Rosh Hashana ni'a Mussaf taona'a hi Noakh kiminphah ah ahinalaiye. Eiho jong ikhan-ichon utoh kitoh in P-thien in ichungthu u tan leh koima thutanna mun a dingjou ding akium poi. Hinlah Noakh bang'a P-thien in amikhotona jaal'a ichungthu u aphalang a atan ding a kithuj ah ahi.)

Torah Temimah in aseina ah Torah ivet leh Noakh chu "ish tsaddik tamim" akiti'n. Chuti ahileh ipi ti dan a Tefillat Mussaf shel Rosh Hashana a chu Tzaddik lou bang'a kisei'a, P-thien in angailut jaal bou'a ageldoh a, twisanglet a kuon anahuhdoh a kisei ah ham?

Torah Temimah in hiche kushiya pa adonbutna ah hitin asei e: Talmud Yerushalmi, Masechet Avodah Zara, Perek Alef, Halakha Bet ivet leh Rosh Hashana nikho'a Tefillat Mussar a taona kisei "Attah zokher" (Noakh kiminphahna brakha) pen hi koidang hilou'a Rav in anasem ah ahi akiti e. Chuleh Rav hi koidang hilou'a Rabbi Yehuda Hanasi student hi'a chujong leh Rabbi Yokhanan ojapu anahi ah ahi.

Midrash Rabbah, Parashat Noakh ivet leh Rabbi Yokhanan in hitin asei e,"Noakh mikhoser emunah haya"- Noakh chu atahsanna kivat ah ahi. Atahsanna alhahsam jeh chun twisanglet ding jong chun gotwi ahung juh'a, twi in akeng ahin chup tokah kuong sung'ah chun analutpoi. P-thien in ajah'a "ni sagi jou tieng twisanglen ding ahi" ti'a aseipeh masat ahitah vang chun atahsanna lhahsam jeh in kuong sung'a lut pai lou in chuchan chu polang ah anaum nalaiye.

Torah Temimah in aseibena ah Noakh hina aphalou lang, tichu achonphatna bukimlou a hilchetna pe'a chu ivet leh Rabbi Yokhanan anahijing kei in ahi. Chuleh ipi ding'a Rabbi Yokhanan in Noakh hina, tichu achonphatna chu bukimlou'a hilchetna apeh a, Khakhamim dang ho bang'a aphalang'a aseilou ham itileh adang ahipo'n Noakh chu P-thien a atahsanna lhasam le bukimlou anahi jeh ahi. Chuleh hiche chu Rabbi Yokhanan in a-ojapu Rav a kuon anajil a, aojapu Rav shita dungjui'a hilchetna anapeh ah ahi. Rav le Rabbi Yokhanan dungjui'a mihem kiti chu itobang in chonpha hen lang nuolna neilou hijieng jong leh P-thien a atahsanna pa abukimlou laise achonphatna jong bukimlou ah ahi.

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, October 1, 2021

Parashat Bereshit

 

BERESHIT, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

בְּרֵאשִׁית בָּרָא אֱלֹהִים אֵת הַשָּׁמַיִם וְאֵת הָאָרֶץ
Bereshit bara El-kim eth hashamayim ve'th ha'aretz…
( Atiel chun P-thien in vaan le leiset ahin sem e…)

                                    ~
Bereshit 1:1

Torah sung'a pasuk (eiho'n Bible chaang iti pau khu) um jat mong mong hi 5844 jen aphai. Chuleh hiche pasuk holah'a pirush (hilchetna) kitam pehna pen chu adang ahipo'n, pasuk masapen – Bereshit bara El-kim eth hashamayim ve'eth ha'aretz  hi ahiye.

Hiche Bible chaang masapen pa keoseh hilchetna ding in Mefarshim ijat ham a kuon lekhabu tamtah anapengdoh ta'n. Chubep hilou in "Bereshit" kiti thucheng bouseh hilchetna di'n Genizei Hamelekh kiti lekhabu khat Harav Yaakov Abukhatzeira (amahi Baba Sali pu ahiye) in anasun in; Chuche lekhabu a chun "Bereshit" thucheng bouseh chu jaat 207 jen tah in hilchetna ana pe e. Chukit leh Zohar lekhabu lah'a khat, Tikkunei Zohar kitipa khu Kabbalah lang toh kisai'a "Bereshit" kiti thucheng pa bouseh hilchetna ahikit in ahi.

Rashi in jong hiche pasuk pa hilchetna apehna a, jaat 3 jen tah ape'n. Chuche holah'a 2 anaveu hite.

Rashi'n hiche pasuk hilchetna masapen apehna ah hitin asei e. Torah hi daan-le-moul kisutna lekhabu ahitoh kilhon a Torah sung'a thupeh masapen "Mitzvat Kiddush Hakhodesh" a kipan ding dol ah ahiye. Chuti ahileh ipi ding'a Ma'aseh Bereshit a kipan ah hintem? Ajehchu khonung tieng leh Umot Haolam ho'n Israel te jah'a "nangho hi miphalou-michom te nahiuve. Canaan gam jieng jong nam 7 ho a koun naguhdoh uva ahi" ti'a ahin sei tieng uleh Am Israel te'n hitahi ale donbut thei nadiu ahi,"Leiset pumpi hi Pakai P-thein sem ahi'n. Ama thu thu ahi. Amalunglam te hieng a chu adei lai lai apeh a; amalunglam tuhlou hochu anunglahpeh kit ji'a ahi. Hiti a chu anop tieng amaho apeh uva, anop tieng alahpeh a, keiho eipeh uva ahiye".

Maharal Mi'Prague in Gur Aryeh lekhabu a hiche toh kisai in hitin dohna asem e: "Chuti mong a Am Israel te'n Umot Haolam ho heng'a Leiset hi P-thien sem ahitoh kilhon a, ama'n adeisah pen pen heng'a adeina lai lai apeh thei ahi'n. CHutoh kilhon a keiho jong Canaan gam eipeh uva ahi" ti'a aseithei nading u ahileh Torah chun Ma'aseh Bereshit pa asut chai chai in Mitzvot Kiddush Hakhodesh kisutna mun a chun aban jom pei leh iti em? Ipi ding'a thusim khujat hung kisun kit a ham?

Kushiya pa ahilchetna Maharal Mi'Prague in hitin asei e: Ma'aseh Bereshit bou kisun tahen lang, thusim adang dang ho kisut da taleh Umot Ha'olam hochun Am Israel te heng'a hitahi asei thou-thou nahlai diu ahi, "Leiset chu P-thien sem ahitah a, ama'n adei dei kom'a adeina mun mun apeh thei ahitah jong leh ipi ding'a nang ho khel khel chu Canaan gam nahin peh diu ham? Nathusei jouseu jou bulom ngen ahi'n; Gucha-michom-miphalou nahiuve. Canaan gam hi midang a kuon hunam a nalah uva ahijoi". Hinlah Torah sung'a Ma'aseh Bereshit ahung kisut a, aban a thilsoh ho, tichu ipu-ipa teu Avot Hakedoshim ho thusim ho ahung kisut a kipat Umot Ha'olam ho'n Am Israel te ahilou-lou a angohna thei ding'u aneilou ding uva ahitai.

Iti dan in em? Ravpa'n aseina ah Pirkei Avot Perek 5 Mishna 3 na a kisei bang'a "Noah a kipat Abraham chan chu khang 10 ahi. Hichun ipi avetsah em itileh P-thien in mihem te chung'a alungnatna pachu ichan a anatuhtang a, ichan a alung anadi em ti ahiye. Ajehchu veuvin, chuche khangmiho chun P-thien mit'a ase pa bouchu anabol uvin, P-thien chu lunghansah tei ding ti'n anaphin jing uve. Chutichun achaina'n Avraham ahung in amaho chan ding loman jouse ahung kisaan tai. "

P-thien masang'a akitah jaal leh achonphat jaal chun Avraham Avinu in P-thien mit'a lunglhaina anakimu'n. Chutoh kilhon chun P-thien in Canaan gamchu asuon-apah ho nei-le-gou ding in anapei. Langkhat ah Avraham Avinu akuon hung pengdoh nampi ijat ham anaum kit in, chutoh kilhon chun koipen chung'a chuche kitepna chu anaguilhung em ti akicheh jou hih laiye. Hinlah Canaan gam peh ding'a P-thien kitepna chu koi dang hilou a Bereshit 15:13 a kisun bang'a "nasuon napah hochu ahetphahlouna gam uva soh gachang diu" ti kiseina guilhunna nam – Am Israel te kom bou'a chu Canaan gam jong chu peh anahiye.

Avraham Avinu in suon le pah tamtah anei in, ama a kuon nampi ijat ham anapengdoh nai. Hinlah Egypt gam'a soh gachang'a, P-thien amatah in abangol thahat a ahin puidoh a chu koinam hilou a Am Israel te bou hi ah ahiuve. Chuleh Torah sung'a thupeh masapen "Mitzvah Kiddush Hakhodesh " jong chu koidang hilou'a Egypt a asohchanna uva kuon Am Israel te ahin puidoh ding'a chu hiche ahin peh ahinalaiye.

Maharal Miprague in aseina ah hiche jeh a chu Torah hung'a Ma'aseh Bereshit bep hilou a Mitzvah masapen pa geiya thilsoh thupi dom ho jouse ahung sutlhah ah ahi. Chutilou hileh P-thien in alunglam tohte heng'a adeina gam gam apehthei kiti chu Avraham kiseina ahitah leh, Avraham Avinu a kuon hung pengdoh Ishmael le Esav te jong ahuop dan a Umot Haolam ho'n asei uva, Israel te jah'a chu nangho khel khel atum a nakipe uva ahipouve atithei ding uh ahi.

 Ihetsa ma bang uva P-thien min dihtah, Shem Hamefurash ti'a kisei pa khu akoi jousen ahepo'n; ahe khat-le-ni aum jong leh japi hetding'a asei diu phal ahipoi. Chubep hilou'a ahe khat-le-ni (Beith Hamikdash anadin laiya chu Kohen Gadol pa'n ahei ti'n akisei e) ho jieng in jong hiche P-thien min pachu adei dan dan uva aphahpoh diu phal hilou ah ahinalaiye.

Chutoh kilhon chun P-thien kiminvona/kiminsahna (mihem te'n ikouna thie diu min) ijat ham aum in. Vetsahna a El-kim, Ad-nai (Shem Havaya ­– Yud Kei Vav Kei pakhu ), Sh-ddai le adang dang. Chuleh hiche min chuom chuom hohi P-thien hina "midot" pa toh kitoh a akikouna hi ah ahiuve. El-kim akiti tieng thutanna "din" pa toh kisai hi'a; Ad-nai (Shem Havaya) ahitieng amikhotona "Khesed" (Rakhamim jong kiti ji) pa avetsah kit ji ah ahiye.

Ahileh Torah a pasuk kisun masapen ivet leh "Bereshit bara Elokim" akiti'n, "Bereshit bara Ad-nai" akitipoi. Ipi jeh hintem? Tidan chu ipi atileh P-thien kikouna min khujat lah'a "El-kim" pa khel khel hi hung kimang ah ham? Bereshit 2:4 ivet leh "Beyom asot Ad-nai El-kim eretz veshamayim" ti'n Shem Havayah pa jieng jong ahung pang kit in; Chuti ahileh pasuk masapen pa jieng a jong chu "Ad-nai El-kim" ti'a akisut a iti em?

Rashi Hakadosh ahung in hiche ithudoh pauhi hilchetna hiti hin ahung nei e: Atiel chun P-thien in Midat Hadin pa bouseh mangcha'n leiset chule asung'a thil um jouse kisem hen ti'n lunggel ananei e. Hinlah Midat Hadin bouseh akiman'a ahileh leiset chu ding jou lou ding ahi ti ahet jeh in Midat Rakhamim pa jong ahin jaosah in; chutichun Midat Hadin le Midat Harakhamim teni mangkhom in leiset ahin sem e. Chutoh kilhon a pasuk masapa a chu "El-kim" bou Torah in ahinsut a, chujou peh a chu "Ad-nai El-kim" ti'a ahin sutkhom ah ahi.

Rashi Hakadosh hilchetna akicheh cheh a ihetthei na ding uvin Shiftei Khakhakim ahung in, hiti hin hilchetna ahung neison e: Pasuk masapa ivetleh "bara El-kim eth hashamayim ve'eth ha'aretz" ti'n vaan (shamayim) akisun masa'n; Pasuk nina pa ivet leh "asot Ad-nai El-kim eretz veshamayim" ti'n leiset (eretz) pa Torah in ahin masat sah e. Rashi'n hilaiya hilchetna apehna a eihil nuom kit uchu ipi ham itileh Midat Harakhamim pahi leiset ding agelna jaal'a bou P-thien in ahin jaosah ah ahi ti ahi. Midat Hadin bouseh mang in thilho sem taleh leiset chu ding joulou ding ahinai. Hinlah vaan "shamayim" vang chu Midat Harakhamim panglou a jong dingjou ding ah ahi. Hiche vetsahna a chu shamayim sang'a eretz kisut masatna pasuk pa a chu Torah in "Ad-nai El-kim" ahin ti'a, eretz sang'a shamayim kisut masatna pasuk pa a chu "El-kim" bouseh asut ah ahiye. 

    

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM