Friday, October 29, 2021

PARASHAT KHAYEI SARAH 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

שְׁתֵה וְגַם־גְּמַלֶּיךָ אַשְׁקֶה

Sheteh vegam gemaleikha ashkeh…

( Don in, chujong leh nasangong-sang ho jong twi pe ing kate…)

~ Bereshit 24:46

Gemara Masechet Berachot Daf 40a mun ah Khazal ho’n hitin asei uve: Asur le’Adam sheyokhal kodem sheyiten ma’akhal livhemto. Tidan chu mikhat in gancha avul tah’a ahileh agancha ho nehding apeh masang se ama oisung ding akingaito masat’a, ann aneh masat ding phal ahipoi. Chuleh hiche hi (Devarim 11:15 a kisun) “venatati esev besadekha livhemtekha ve’akhalta vesavata…” a kuon Khazal ho’n ahin jildoh uva ahiye. Pasuk hi ivet leh amasa’a gancha ho nehding kisun masa’a chujou bep’a chu “ve’akhalta vesavata (naneh a nava ding…)” ti’a mihem ho chungchang hung kisun ah ahi. Khazal ho’n aseinauva chu’a kuon a chu ipi kimudoh em itileh amasapen a i-gancha ho vah masat ding chujou bep leh eima kivah ding ti ahi. 

Hiche hi poskim tamtah in Halakha Lema’aseh in achepi uvin; Eiho hetthei dom ding in kisei leh Rambam in Hilkhot Avadim, Perek 9, Halakha 8 a apansah in, Magen Avraham in jong Shulkhan Arukh, Orach Khayim Siman 167 hilchetna apehna, sayif katan 18 mun a asun kit e, Chuma bang in Sefer Hakhasidim a jong Halakha in apang e. 

Chukit leh Shulkhan Arukh, Orach Khayim Siman 167, Sayif 6 na ivet leh Maran in hitin asun e: Bracha isei chai-chai tieng paolou hiel a um a, ineh-neh ding chu nehloi chel ding ahi. Iham ti’a mikhat chu apao khah tah leh bracha avel’a asei kit ngai ding ah ahiye. Hinlah iham ti’a apaona jeh chu athilneh toh kisai ahileh bracha chu avel’a aseikit angaipoi. Tekahna’a Lekhem nehna ding bracha aseijou’a bang “chi (salt) neihin peu vin”, “amanu/amapa jong chu neh ding peuvin”, “gancha ho neh ding gapeuvin” tiho asei’a ahileh avel’a bracha asei angai poi.

Hilai mun’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” tipahi ivet leh ipi ding’a hefsek a kisimlou’a, Bracha avel’a sei ngailou ham ti hetthiem hahsa maithei ah ahiye. Ajehchu gancha ho neh ding chu ipi mihem ho thil neh ding toh akimatna um aham iti maithei uva ahiye. Hinlah Mishna Berurah Sayif Katan 40 ivet leh chutilom a hetthiem hahsa ding ima aumpoi. Mishna Berurah in chunlang’a Gemara pa pansah a hilchetna apehna ah ajehchu “gancha ho neh ding ipeh masang’a eiman ann neh masat ding asur ahi, chutoh kilhon a Bracha isei jou nung hijieng tajong leh thil khat chu ineh ma’a ‘gancha ho neh ding gapeuvin’ ti’a isei khah tah jong leh hefsek in akisim poi”.

Langkhat a hilai mun a hin kushiya dang khat dohlou theilou khat aum kit e. “Gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a kisei chu hefsek a kisimlou ah ahitai tichu akichih tai. Chutoh kilhon a bracha jong avel’a seilou hiel’a ineh ding chu neh thei pai ah ahitan ahi. Hijieng jong leh hilai mun’a hetthiem hahsa nalai’a chu iti dan a “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a isei jou-jou a chu ineh ding khat chu neh pai lei thei ah ahidem? Gemara dungjui’a gancha ho neh ding ipeh tokah eima’n neh masat ding phallou ahileh gancha ho neh ding agakipeh tokah chu ngadoh ngai ding tina hilou ham? Bracha iseichai jou’a thilkhat ineh masang’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a kisei pa’a hi ipi atileh Halakha in gancha ho neh tokah ngadoh khel-khel ding ngaikhoh asahlou ah hitantem? 

Hiche i-kushiya u ihilchetna ding uvin amasa’n tuchung Parasha a Avraham Avinu sohpa Eliezer toh Rivka Imeinu kimuto masatna chungchang veu hite. Ihetsa ma bang uva Eliezer in Rivka chu ipi ding’a Yitzkhak a ding’a alhen ham itileh adang jeh hilou’a “sheteh vegam gemaleikha ashkeh” – Don in chuleh na sangong-sang ho don ding jong pe ing kate ati jaal ahi. 

Hinlah Mefarshim ho’n hilai mun a hin hitin dohna asem uve, “Ipi atileh Rivka Imeinu in gancha ho joh chu twi apeh masat lou’a, Eliezer joh chu apeh masat ah hintem? “. Gemara Masechet Berachot hihen lang poskim tamtah ho dungjui hitaleh, neh ding toh kisai ahitieng gancha ho boipi masat ding chujou tieng mihem ho boipi bep ding ti hilou ham? Rivka Imeinu in hiche halakha pahi ahetlou ahidem iti ding leh la Khatam Sofer dungjui’a Rivka in hiche halakha pahi ahei ti tuchung parasha ma’a kuon kichihsel a mudoh thei in aum e.

Eliezer in akom uva gena thei ding mun ong em ti’a adoh chun Rivka in hitin adonbut e: gam teven gam mispo rav imanu gam makom lalun (gancha ho neh ding changpol jong tamtah kakom uva aum in chuleh gena ding jong mun a-ong nai). Khatam Sofer in aseina ah hilai’a kuon ipi kimudoh em itileh Rivka Imeinu in isei u Halakha pahi ahei ti mudoh thei ahi. Chutoh kilhon a Eliezer heng’a chu gancha ho neh ding tamtah aumnai ti asei masat’a chujou bep’a chu agena thei ding mun jong a-ong nai ati ah ahiye. 

Chuti ahileh ipi jeh lom-lom a twikhuh kom’a chu Rivka imeinu in gancha ho twi peh masat sang’a Eliezer joh chu twi apet masat a ham?

Rabbi Yehuda Hakhasid in Sefer Khasidim a asutna ah hilai’a kuon a hi Halakha Lema’aseh a jildoh thei aum e. Hichu ipi ham itileh neh ding ahitieng gancha masat sah ding, hinlah donthei lam pang toh kisei ahitieng gancha sang’a mihem joh masat sah ding ti ahi. Magen Avraham in jong Sefer Khasidim chuleh tuchung Parasha a Rivkah Imeinu thilbol pansan in hitin Halakha posek abol e: Neh ding ahitieng gancha kimasat sah a, don ding ahitieng mihem joh kimasat sah ah ahiye. 

Hinlah Or Hakhayim Hakadosh in hiche hi apom po’n, ama’n aseina ah neh ding hihen don ding hitaleh gancha ho masa jing kei uva ahi ati e. Hiche toh kisai Halakha a hin nehthei le donthei akikhetna ima aumpoi. Hinlah ipi atileh Rivka Imeinu in Eliezer joh chu don ding twi apeh masat aham itileh makom sakanah ahitieng gancha ho sang’a mihem joh kipoimosah ji’a, neh ding hihen don ding hitaleh mihem joh chu kipe masa ji ah ahibou e. 

Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah tuchung Parasha a jong hi ivet leh Eliezer chu Rivka imenu heng’a galhei a ajah’a “twi don ding thamcha hijong leh nei pe’n” ti’a twi don ding agathum masat ah ahi (Bereshit24:17 ve’n). Chutobang dinmun a chu Rivka Imeinu in avet a ahileh sangong-sang chujat toh mun gamlha tah’a pat hung kipan, twi adonlouna sot vaal ta’a leh dangchah vaal’a “twi thamcha” jieng hijong leh kakihinsona ding in neipe’n ti’a ahung thum hinte ti’a agel a, chutoh kilhon a ama chu twi apeh masat’a, “tun vang ima titaponte…” ti’a agel jou a chu gancha ho ding jong twi athal pan bep ah ahi.     

Khatam Sofer in jong Sefer Khasidim le Magen Avraham ho ngaidan pahi apom po’n,neh le don kikah a Halakha akikhetna ima aumpoi ati e. Nehthei hihen donthei hitaleh gancha masa jing ding ti ahi. Chuti ahileh ipi ding’a Rivkah Imeinu in tuchung parasha a hi gancha ho don ding pe masalou’a Eliezer joh chu apeh masat ah ahidem? 

Khatam Sofer in aseina ah “mihem sang’a gancha ho neh ding boipi masat ding” kiti toh kisai Halakha a hi thilni lhekhen ding aum e. Hichu ipi ham itileh gancha neinu/neipa le midang. Hiche Halakha pahi itobang dinmun kiseina ham itileh mikhat in gancha anei tah’a ahileh gancha ho neh-le-chah aphatcha apeh’a, aneh ding adon ding hou phatecha aboipi jing ding, ama neh-le-don jieng sang’a jong amasat sah joh ding ti ahi. Achomlam a sei ding’a gancha neinu/neipa chung’a akhrayut chu kingam ah ahitai. Hinlah midang khat, tichu naloinu/naloipa gancha ahileh vang nang chung’a hiche akhrayut pachu kingamlou ah ahitah toh kilhon a nanop nop napeh masat thei ah ahiye.   

Chubep hilou’a Khatam Sofer in aseibena ah gancha neinu/neipa jieng jong chun midang khat’a kuon matana a neh-le-don amu tah’a ahijieng jong leh chutobang dinmun a chu Halakha iseipau hin akaankhahlou ah ahitai. Tidan chu aloipa/aloinu in don ding thil ahin peh tah leh anop le ama’n akidon masat thei, anop leh agancha ho apeh thei, gancha ho masat sah ding ti khiyuv pa ima aum tapoi.

Khatam Sofer in aseina ah hiche ho jeh’a tuchung Parasha a jong hi Rivka Imeinu chun don ding twi chu Eliezer joh apeh masat thei a, chubep hilou’a Eliezer in jong sangongsang ho pelou’a ama’n jong adon masat thei ah ahiye. 

Ahileh tu’n abul lang’a kushiya inadoh u, Beracha asei jou’a thil aneh masang’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” toh kisai chu nung vet leu hen. Inadoh ma bang uva chutobang dinmun a chu “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a asei jou-jou a chu Beracha seipa’n athilneh ding chu aneh pai tah’a ahileh agancha ho masang’a ama’n aneh soh thou thou a, Halakha chu apalkeh thou thou ah ahinalaiye. Hinlah Halakha in apet-pet a anei lei thei in asei e. Ipi jeh hintem?

Sefer Keren Le’David in hiti’n i-kushiya u hilchetna ape e: Beracha seipa chun agancha ho neh ding kipeh tokah chu anga khel-khel angaipoi. Ipi jeh in em itileh a-insung mi khat kom a (ahilouleh shamash pa ham, asohpa ham) “gancha ho neh ding gapeuvin…” ati kalse midang anganse ahitah toh kilhon a amachung’a akhrayut pachu bei ah ahita’n, a khiyuv pachu umlou ah ahitai. Chutoh kilhon a gancha ho neh ding gakipeh tokah angadoh ngaikhoh talou, Beracha jieng jong avel’a seilou a aneh ding chu apet-pet a aneh thei ah ahitai.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM