Friday, November 25, 2022

Parashat Toldot 5783

 TOLEDOT, 5783

Le’ilui Nishmat Yoel Lhanghal Ben Batsheva, Avner Haokip Ben Avraham, Naomi Touthang Bat Sarah, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim  

וַעֲשֵׂה־לִי מַטְעַמִּים כַּאֲשֶׁר אָהַבְתִּי וְהָבִיאָה לִּי וְאֹכֵלָה בַּעֲבוּר תְּבָרֶכְךָ נַפְשִׁי בְּטֶרֶם אָמוּת

Va’aseh li mat’amim ka’asher ahavti vehavi’ah li veokhelah ba’avur tevarek’kha nafshi beterem amut…

(Kadutah ding kaneh ding hinsem in lang kaheng’a hinchoi in; kaneh a kathi ma’a kalhagao pumpi’a phatthei kabohna ding in …)

~ Beres hit 27:4

Ramban in aseina a Yitzkhak Avinu in hilai mun’a Esav akou’a, athi masang’a phatthei boh ding ati hi adang ahipo’n Avraham phatthei kibohna chu Esav pehson ding agot a ahiye. Ajehchu ama geldan a Esav chu chapa-pengmasa “bekhor” ahita’n; chuti ahileh Avraham Avinu heng’a P-thien in Canaan gam chung’a kitepna ananei le ason-apah ho toh ama kikah a tantih neilou kitepna - Brith umjing ding ti’a anasem hochu Esav le ason-apah ho chang uhen ti ahi. Hinlah ihetsa ma bang uvin thil hochu ahung kipel le-le in, Rivka imenu tohgon bang in Yaakov Avinu joh in brakha hochu anakisantai. 
Yitzkhak Avinu in achapa teni lah’a a Tzaddik jo Yaakov hilou’a a rasha jo Esav phatthei aboh kigot toh kisai hi Khazal le Mefarshim ho’n kushiya akhang-akhang in anadong uvin, ahilchetna jong sei-senglou ding khop, tirutzim asang-aja anape tauve. Tamlou veu hite… 
Khenkhat in ahileh Esav phatmona hochu Yitzkhak Avinu in ahetlou’a, Tzaddik dan’a agel jing jeh ahi atiuve; hetding chu Yitzkhak Avinu penna teni Avraham le Sarah chu anigel lhon’a nuolna bei – Tzaddikim G’murim hilhon a ahi. Chuti ahitoh kilhon a Yitzkhak Avinu chun akoi jouse chu mipha ding’a agel jieng a, achapa Esav in ajou-anal a Halakha toh kisai’a thu adoh ho jieng jong chu aphalang tah’a alah’a anahiye. Langkhat a Rivka Imenu ahileh ahung khanletna mun chu milepchi, mijou naal ho lah (Betuel le Lavan) ahitoh kilhon a achapa Esav phatmona ho chu aumchan le akamcheng ho koun jieng’a jong ahetdoh lei thei’a ahi. 
Khenkhat in ahileh Yitzkhav Avinu chun Esav phatmona chu ahai’a ahipoi, hinlah phatthei kiboh leh hiche phattheina jaal’a chu ahung kisempha’n, lamdih chu ahin lejot kit dem ti ahi. Yitzkhak Avinu geldan’a Yaakov ahileh ponbuh sung’a tou’a, sun-le-jaan a Torah a kidii jing jieng ahitoh kilhon a amachu a-Torah jaal’a phatthei changsa’a ahita’n, Esav ahileh lhagao lang’a alhahsam toh kilhon a phatthei kiboh le hiche phattheina jaal beh chun ahung kisempha dem ti ahiye. Minu-mipa te’n chate hou lah’a alhasam pen ho ahaboipi pen uleh angailut dehset bang uva Yitzkhak Avinu in jong Esav chu aphatmo lheh vang’a “ahung kisemphatna thei ding lampi aum nalai e” ti’a alunggimpi jing jieng joh a anahi’n ahi.
Khenkhat in ahileh Yissachar le Zevulun bang’a khat in (tichu Esav in) hiche leiset thil lang’a phattheina ho akisaan’a chuta chu asopipa (tichu Yaakov) chu achop a, lungmongsel a sun-le-jaan a Torah asim sah jing theina ding ahi ti’n asei uve. 
Chutichun Mefarshei Torah ho ivet leh hiche kushiya toh kisai hin tirutzim tamtah seithei aum in ahi. 
Tuchan a isei hochu khat hitaleh. Yitzkhak Avinu in Esav phatthei aboh kigot toh kisai hin kushiya tamtah dohbe thei aum nalai e. Tamlou veu hitin, hetkham kham in hilchetna nei kigo ute. 
Amasapen a hetthiem hahsa chu ipi atileh Yiktzkhah Avinu chun Esav le Yaakov teni chu anigel lhon’a phatthei boh ding agotlou a ham? Torah ivet’a ahileh Yaakov Avinu in Menashe le Efraim phatthei aboh thu akisun in; Chuna ban’a athi masang’a achapate 12 ho phatthei aboh thu akisun in; Chukit leh Moshe Rabbeinu in jong athi ma’n Am Israel pumpi phatthei aboh in ahi. 
Anina a lungdoh umtah chu ipi atileh Yitzkhak Avinu in Esav chu phatthei abohna ding’a “kadutah kaneh ding hinsem in” ti’a thu apeh khel-khel a ham? Yaakov Avinu in Menashe le Efraim phatthei aboh chun ima angaicha po’n; chuma bang chun achapate ho phatthei aboh ding jong chu ima angai po’n ahiye. Chuma bang chun Moseh Rabbeinu in jong athi masang in Am Israel techu phatthei anaboh in, phatthei abohna thei ding chu ajah uva ima anangeh lam akihepoi. 
Kushiya masapa toh kisai a Mefarshim ho’n ahilchetnauva hitin asei uve. Yitzkhak Avinu in achapa teni lah’a khatbou, tichu apengmasapa bou phatthei boh ding agot hi chunglang’a kuon, tichu P-thien thilgon ahibou e. Yitzkhak Avinu in achapa teni chu ani lhon’a phatthei aboh thei ahinai. Chujong leh achapa teni chu itobang ahi ahet mama’a, koi chu tsaddik hi’a koichu rasha hi’a ham ti ahai a ahipoi (abul lang’a Tirutzim inapeh hou lah’a Esav phatmona chu Yitzkhak in aheipoi tima bang’a). Hijieng jong leh chunglang’a kuon thil hung kigong a, apengmasapa chu aphatmo lheh vang’a phatthei boh ding agottei a ahi.
Ipi jeh in em? Mefarshim ho’n aseinauva ajehchu Yitzkhak in tsaddik le rasha kikah’a khentum nei tahen lang, Yaakov chu tsaddik ahijaal bou in phatthei boh ding gota leh khonung tieng Satan le vantil phalou ho’n hichu pansahna’a anei uva, Am Israel te ahung chonset tieng uleh achung uva kitrug che’a, “hiche mitehi miphalou ahibou uvin, naphattheina le nakitepna hochu kihetmosah ta’n, ajehchu Yaakov tobang’a michonpha hobou chu phattheina changthei a ahibou e “ ti’a ahehset ding uva ahi. 
Hinlah hitobang thil, Satan le vantil-phalou ho’n Am Israel te hehsetna thei ding’a kam akena ding u umlouna ding’a P-thien in Yitzkhak lungsung’a chu achapateni lah’a apengmasapa bouseh phatthei bohna ding lunggel ahin khumpeh a ahi. Ajehchu iti nama hen lang, Am Israel techu iti phatmo jong leu Esav tobang’a phamo lou ding uva ahin, chuta Esav bang’a rasha jieng jong Yitzkhak Avinu in phatthei aboh kigot a, angailut jing thei nahlai a ahileh P-thien in Am Israel techu anungsun a ahaimil lou hiel ding, phatthei anabohna le anakitepna hochu ageldoh jing jieng ding’a ahiye. 
Ahileh tu’n kushiya nina pa veleu hen. Ipi atileh Yitzkhak in phatthei abohna thei ding’a chu Esav in apa ding’a nehding tuitah asem peh ngai a ham? Mefarshim tamtah in aseinauva Esav in Brakha chu ahiding bang’a akisaan theina ding ti’n hilchetna apeuve. Brakha kiti chu achuhna ding’a kli (manchah) ngai a ahi’n, mikhat chu amachonphatna zkhut pa’n atahlou’a ahileh Brakha chu ahiding bang’a achung’a lhung theilou a ahi. 
Emek Davar in aseina a tu’a isei uchu Yitzkhak Avinu in Esav jah’a “nathal le achang kichoi in lang sa nei gamat peh in” ti’a asei a kuon mudoh thei a ahi ati e. Esav in sa matsa jong anei maithei, hichu apet-pet a ahuon’a apa anehsah thei a ahiye. Hinlah Yitzkhak Avinu in gam’a agamat khel-khel ding’a thu apeh a ahi. Ajehchu apa’n asol jeh’a kalsong’a ahitah toh kilhon a Mitzvah bol ding’a vaikon doh tina ahita’n,  kal ason chen’a chu mitzvah a kisimpeh a, a zkhut kibe jing le pung jing jieng, chuta chu phattheina ho jong ahiding bang’a achung’a guilhung thei ding uva ti ahiye. 
Langkhat a Oznayim La’Torah in ahileh kivun chuom beleh in hilchetna hitihin ape e. Phatthei kibohna ding hihen lang kigaosapna ding hitaleh, mihem kho-hetkhentheina (Ivrit a “khush”; English a sense) ho poimo a ahiuve. Ihetsa ma bang uvin mihem tehin hiche kho-hetkhentheina (sense) hi nga jen kinei a ahi. Hiche hochu khomuna – mit (khush reyiah), khojahna – bil (khush shmiya), thilnam hetna – nah (khush re’akh), a-el le atam, athuh le alhum ho hetna – kam (khush ta’am), chuleh thil ithamkhah a kuon hetkhenna – khut (khush mishush). 
Khazal ho’n aseinauva hiche “khushim” holah’a hin khush reyiah – khomuna pahi adang-dang ho sang in apoimo/aloupi dehset in ahi atiuve. Chutoh kilhon chun Gemara Masechet Nedarim, Daf 64b mun’a Khazal hon aseinauva mitcho kiti chu athi tobang ahi ti’n atekah leu uve. 
Oznayim La’Torah in aseina a hiche khomuna pa hi aum a ahileh mikhat chun midang khat chu amit’a amu phot a ahileh phatthei aboh thei, chukit jong leh agaosap thei a ahinalaiye. Chuta  Balak in Bil’am akou a, Am Israel te’n gaosap sah ding agot a chu ngahmun asemnau kimuna thei mun pansan khel-khel akuon a chu anagaosap kigot a ahi’n ahi.
Langkhat a  Yitzkhak Avinu ahileh akhomuna amansah a, amit achot tah toh kilhon a Esav phatthei aboh ding’a chu hiche khushim dang ho – khush shmiya, khush ta’am, khush re’akh le khush mishuh jouse chu ngaicha a ahitai. Chuti ahitoh kilhon a khush ta’am pa ding’a chu sa agamat a, tuitah’a ahuon ding’a asol a; phatthei aboh ding’a chu (Yaakov chu Esav ahisah a phatthei aboh ding’a chu) anam anah a, atahsa ho atham a chuleh a-aw jong angai a ahi. 
Oznayim La’Torah in asein’a chuti ahitoh kilhon a i-kushiya u jong chu chutilom a hetthiem hahsa a ahitapoi. Langkhat a Ravpa’n aseibena’a chuta isei ding uva ahileh Yaakov Avinu chun Efraim le Menashe phatthei aboh ding’a chu ipi ding’a achung uva akhut angap a ham? Ravpa’n aseina a ajehchu chupet a chu Yaakov Avinu khomuna jong masang bang’a hat talou a ahita’n, chutoh kilhon a atu teni chung’a chu akhut angap ngai a ahitai (Yaakov Avinu chu apa Yitzkhak bang’a amit pumchot lou vang’a Torah ivet leh amit athim tai ti’n akisun e).
Ahileh chuta isei ding uva ahikit leh iti dan’a athi masang’a achate 12 ho phatthei aboh’a chu achung uva akhut angap lou a hintem? Bereshit 49:1 mun ivet leh hitin akisun e: Vayyikra Yaakov el banaiv vayyomer “he’asfu veagidah lakhem eth asher  yirka etkhem be’akharith hayamim”. Tidan chu Yaakov Avinu in athi masang’a achapateho akou khom a, khonung’a achung uva (tichu Am Israel te chung’a) thilsoh ding ho aseipeh kigot a ahi. Midrash Rabbah ivet le    h Khazal ho’n aseinauva Yaakov Avinu in hilai mun’a achapateho aseipeh kigot hi adang ahipo’n, Am Israel te chung’a hung lhung ding galuyot ho leh ge’ulah atidit (Mashiach hung ding chan’a thilsoh ho) pa aseipeh kigot a ahi’n, hinlah P-thien in aphatsahlou toh kilhon’a chupet chun Sh’china in adalha’n, hiche akharit yamim a thilsoh ding ho seidoh ding atichu selmang in anaumtai.    
Aipi chu hileh, hiche pasuk leh ahilchetna pan pansan hin Oznayim La’Torah in i-kushiya u hiti hin hilchetna anei e. Iseima bang uva Yaakov Avinu in athi masang’a achate akoukhom najeh pipen chu brakha aboh kigot jeh ahipo’n, khonung’a achung uva hung lhung ding nevu’ah – gaothu joh aseipeh kigot a ahibou e. Chuti ahitoh kilhon a amit thim tahen lang, akhomuna chu masang bang tahih jong leh, Efraim le Menashe chung’a akhut angap bang’a chu achate akoukhom a chu achung uva akhut angap ngailou a ahitai. Chuma bang’a Moshe Rabbeinu ahikit leh, Torah in aseima bang’a (Devarim 34:7 mun ven) , athi nikho gei in amit themcha jong athim po’n, atha jieng jong lhahsamna ima anei poi. Chuti ahitoh kilhon a athi masang’a Am Israel te phatthei aboh ding’a chu khush reyiah bou pansan a chu phatthei aboh a, adang ima ngaichalou a ahita’n ahi.   r

SHABBATH SHALOM LEKULAM 
 

Friday, November 18, 2022

Khayei Sarah 5783

 Yossi Lhungdim


KHAYEI SARAH, 5783

Le'ilui Nishmat Yoel Lhanghal Ben Batsheva, Avner Haokip Ben Avraham, Naomi Touthang Bat Sarah, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim  

וַיִּתֵּן אַבְרָהָם אֶת־כׇּל־אֲשֶׁר־לוֹ לְיִצְחָק
Vayyiten Avraham eth kol asher lo Le'Yitzkhak…
(Avraham in anei jouse chu Yitzkhak ape'n ahi…)

                             ~
Bereshit 25:5

Sarah imenu thi jou in Avraham avinu in Keturah chu aji ding in anakipui in, cha-le-nao tamtah ama'a kuon chun ananeibe e. Chuleh Avraham Avinu in athi masang in anei-agou jouse chu aboncha'n achapa Yitzkhak chu ape'n; Keturah in ahinpeh achateho ahileh vang, tuchung Parasha a kisun bang in, matanah – thilthon peh ijat ham agon peh in, adam lai sung in solam-gam lang jon in achapa Yitzkhak akuon anasolmang tai.

Langkhat a tuchung Parasha ma ivet leh Avraham in Kharan mun'a kuon achapa ji ding numei gapui peh ding'a asohpa Eliezer asol thu akisun e. Chulai mun a chun Eliezer in Rivka nu-le-pa chule a-insung mite ho jah'a hitin asei e: vateled Sarah eshet adoni ben la'adoni akharei ziknatah, vayiten lo eth kol asher lo (kapupa inneipi Sarah chun atehnung sang in kapupa ding chapa ahin peh in, kapupa'n amachu anei-agou jouse ape'n ahiye – Bereshit 24:36 ve'n). Rashi hakadosh in hiche pasuk ahilchetna'a asei dan in Avraham in anei-agou jouse achapa Yitzkhak ape mong nai ti kisutna lekha chu Eliezer in akipoh'a, Rivka insung mite avetsah a ahiye.

Chuti ahileh Yitzkhak Avinu jinei masang peh, tichu Avraham Avinu in aji ding'a Keturah anakipui masang peh'a anei-agou ho jouse chu achapa Yitzkhak anapeh'a tina ahitai. Ahileh iti dan'a Torah hung'a Bereshit 25:5 mun a hi "Avraham in anei jouse chu Yitzkhak ape'n ahi" ti'a ahung sut kit a hintem?

Midrash Rabbah ivet leh hiche kushiya hi Khazal ho'n jong adong uvin, adonbutna jat-jat ape uve. Khazal ho'n aseinauva nei-le-gou, tichu sum-le-pai lang toh kisai ahileh vang Eliezer in asei bang'a sot'a pat a Avraham Avinu in achapa Yitzkhak chu anapeh a ahitai. Pasuk 25:5 mun  a kisei pahi ahileh vang thil meyukhad khat, atumbeleh a apeh kiseina ahi atiuve. Chuleh hiche thilpeh meyukhad pahi khenkhat in zkhut bekhorah (Kohen hina; masang'a chu chapa peng masa ho Kohen hiuva, pumgo-thilto ho anato jiuva ahi) ahi atiuvin; khenkhat in ahileh Avraham kivangbohna "vehyeh brakha" (ama jaal'a vannoi pumpi in phattheina akimu diu) chu Yitzkhak chang'a ahi ti'n asei uvin; khenkhat in ahileh ma'arat hamachpelah mun a kivuina ding zkhut chu Yitzkhak Avinu kipe'a ahi ti'n asei uve.

Rashi Hakadosh in hiche pasuk 25:5 hilchetna apehna'a Avraham Avinu in atumbeleh'a achapa Yitzkhak thilkhat meyukhad tah'a apeh a, Torah in "anei jouse…" ti'a aminvo a chu adang ahipo'n Brakha chu ahi ti'n asei e.

Ahileh iseima bang uva Khazal ho'n hiche chungchang'a hi ngaidan jat-jat apeh uva ahi'n, ipi atileh Rashi Hakadosh in "anei jouse…" kiti chu Brakha chu ahe ti'a asei hintem? Mashkil Le'David kiti lekhabu in aseina a ajehchu hiche hi (tichu Avraham jaal'a vannoi pumpi in phatthei akimu ding ti pahi) a pshat toh kinaipen ahijeh ahi ti'n asei e. Zkhut Bekhorah chu ahe kiti leh hiche chu thil meyukhad ahivang'a "anei jouse…" tiding a chu hetthiem hahsa a, a pshat toh kigamlha vaal a ahi. Ma'arat Hamachpelah a kivuina ding zkhut jong chu a pshat toh kigamlha vaal kit'a, "anei jouse…" tiding'a hithei kitlou a ahiye. (hetding chu Rashi hilchetna hohi alhangpi'a a pshat hi'a ahibou e)

Mashkil Le'David in asei chu hetthiem hahsa maithei ahitoh kilhon in eiho'n ahilchetna kichehdiu in pehbe leuhen. Khazal ho'n aseinauva Tzaddikim ho jaal'a vannoi pumpi in neh-le-chah akimu uva ahi. Hichu hoi'a kimu thei em itileh Masechet Berachot a Rabbi Khanina Ben Dosa chungchang'a Khazal ho thusei'a kuon mudoh thei a ahiye. Ahileh chuta vannoi pumpi in Tzaddikim ho jaal'a phattheina le vangbohna akimu u ahileh hiche khel'a "nei-le-gou loupi" chu um intem?

Langkhat'a  P-thien in Avraham Avinu jah'a  "Ki be'Yitzkhak yikare lekha zara (Yitzkhak a kuon nasuon-napah kisim ding'a ahe-Bereshit 21:12) " ti'a anaseisa ahitai. Chuti ahileh Khazal ho'n Midrash a ngaidan ajat-jat apeh lah uva a pshat toh kinaipen tithei chu "Avraham Avinu in achapa Yitzkhak thil 'meyukhad' khat apeh chu brakha chu ahe" ti'a ilah a ahileh "anei jouse…" toh chun hung kinaipen a ahiye. Ajehchu Yitzkhak a kuon Avraham suon-le-pah kisim ding ahitah leh vannoi pumpi in Avraham jaal'a phattheina akimu diu akitima bang'a Yitzkhak jaal'a jong akimudiu tina ahi. Hichu itih tieng hiding ham itileh Avraham in hiche P-thien akuon phattheina akisan chu achapa Yitzkhak apehson a ahileh hibep ding a ahiye. Chuti ahitoh kilhon a Rashi Hakadosh in jong "anei jouse…" kiti chu "brakha" seina ahi ti'a ahilchet a ahi.   

Ahileh tu'n veleuhen Avraham Avinu in achapa Yitzkhak chu anei-agou jouse apeh ahitah a, chuna ban'a thilpeh meyukhad - Brakha jong chu apehson a ahitah leh tuchung parasha a kisun "velivnei hapilagshim… natan Avraham matanot vayshalekhem…"(pelagshim ho chateho chu matana ape'n asoldoh e.. – Bereshit 25:6) hi ipi hitantem? Tidanchu hilai mun'a Avraham Avinu in athaikemnu chateho matana ape e kiti hi ipi apeh hitantem ti ahi.

Rashi Hakadosh in Gemara Masechet Sanhedrin, Daf 91a mun pansan a aseina a "shem tum'ah masar lahem" (min thienglou ahil/apeh) ti'n ahilchen e. "Shem tum'ah" chu ipi kiseina hintem itileh Rashi Hakadosh ma in Gemara Masechet Sanhedrin, Daf 91a mun a hitin ahilchien e: ma'ase shedim vekeshufim; eipao a sei ding hileh doi-le-ai man ding dan leh thilhaho bang a thil kidang-dang bol ding dan ahil a ahi.

CHuti ahileh Avraham Avinu chun athaikemnu chapateho chu doi-le-ai chuleh thilha ho bang'a tha neina ding'a thilboh/thilphalou chuom-chuom ahil a, solam gam a asol tina ahi. Langkhat a hitobang thil hohi P-thien a ding'a thet umtah hi'a, koi hileh doi-le-ai mangcha a chuleh thilha hotoh kivop a thil kidang-dang bol a chu Torah thupeh dungjui'a tha ding ti ahinalaiye.

Chuna ban'a Khazal ho'n asei uva ahileh Torah kipeh masang jieng'a jong Avraham Avinu chun Torah pumpi anajui tah'a, chubep hilou'a Mitzvah MiDerabbanan ho jieng jong phatecha ananit a ahitai. Chuti ahileh hitobang Tzaddik Yesod Olam, Avraham Avinu – Mitzvot Deoraitah ho bep hilou'a Derabbanan ho jieng jong phatecha nit'a chun iti dan'a athaikemnu'n ahinpeh achapateho chu Torah in aphallou - ma'ase shedim le keshufim hochu ahilthiem a hintem?

Hiche ithudoh uhi Mefarshim tamtah in adong uvin, ahilchetna hou ivet leh chutilom in jong akikhepoi. I-Kushiya uva idoh ma bang uva doi-le-ai chuleh thilha hotoh kivop a, thilha ho bang'a thil kidang-dang bol ding tichu P-thien a ding'a thet umtah mai chuleh Torah in aphallou hi'a ahi. Hijieng jong leh hetding chu khatvei-vei tieng hiche doi-le-ai ho het'a, ma'ase shedim ho jil phal ahina jong aumdapoi.

Gemara Masechet Sanhedrin Daf 68a mun ivet leh Rabbi Akiva in a-ojapu Rabbi Eliezer Hagadol a kuon hiche doi-le-ai keshufim ho ajil thu akisun in ahi. Hilai mun a chun Gemara in hitin dohna asem e: Ipi atileh Tanaim Kedoshim ni – Rabbi Akiva le Rabbi Eliezer teni chun Torah in aphallou thil – doi-le-ai chu kihil lhon a ham? Gemara ma'n hiche a-kushiya doh chu hitin hilchetna ape e: lehitlamed shani. Eiho hetthei ding'a eipao'a gah seisao ding hileh doi-le-ai kiti chu hetna ding bep'a ijil a ahileh asur ahina ima aumpoi ti ahiye.

Chuti ahileh itih tieng Torah in aphallou a ham? Devarim 18:9 ivet leh hitin akisun e: lo tilmad la'asot keto'avot hagoyim hahem (hiche nam mite ho'n kidah umtah-tah thil abol hou jilthiem a bol ding gohih uvin ). Gemara a Khazal ho'n aseinauva hiche pasuk a kuon mudoh thei chu "lo tilmad la'asot" akiti ma bang'a mikhat chun hiche doi-le-ai chu aphalou lang'a manchah ding anop jeh'a ajil'a ahitah leh bou Isur Torah aboldoh a ahiye. Hinlah thil umdan ho hetthiem theina ding'a ajil'a ahileh vang asetna ima aumpoi. Rabbi Akiva in a-ojapu Rabbi Eliezer heng'a kishufim ajil jong chu adang hilou'a hiche doi-le-ai toh kisai thil ho hetna ding bou'a ajil ahitoh kilhon a asur ahina ima umlou a ahiye.

Chutobang ma chun Gemara Masechet Sanhedrin Daf 17a mun ivet leh Khazal ho'n Dayyanim ho koi tobang chu Sanhedrin holah'a jao thei ding ham ti'n a "qualification" u agollhah anei uvin. Hiche lah'a khat chu "ba'alei kishufim" – tichu doi-le-ai hetna nei mi jong ahingai ding ti'n asei uve.

Ahileh ipi ding'a Sanhedrin a jao ding Dayyan khat chun hiche doi-le-ai ho ahet tei-tei ngai a ham? Ajeh chu adang hilou'a hitobang thet umtah mai ma'ase shedim le kishufim mangcha ho toh akidinte theina ding u ti ahiye.

Rashi Hakadosh in Gemara a Khazal ho thusei ahilchetna a ajeh ni, hitin ape e. Amasapen a doi-le-ai thiem'a, ahiloulang'a mangcha khat akimatdoh'a, tha ding'a aum tieng ajamdoh theilouna ding.  Doi-le-ai kiti chu doi-le-ai ma mangcha a kidintepi thei a ahi'n, iham ti'n Sanhedrin hochun kishufim hetalou leu chuche miphaloupa/miphalounu chu doi-le-ai mangcha'a jamdoh ding'a ahitai. Chukit leh Rashi in aseibena a doi-le-ai thiem ho'n mipi ho alheplhah uva, lamdihlou lam'a apuimanglouna ding u ti ahi. Tekahna a thiemgao lhem, doithiem khat ahung'a, thil kidang-dang ahung bol tah'a ahileh hiche athilbol hochu doi-le-ai chuleh ma'ase shedim mangcha'a abol a ahibou e ti hetdoh a aumtheina ding'a Sanhedrin hochun jong doi-le-ai ho ahet uva poimo a ahiye.

Ahileh tu'n Avraham Avinu chungchang'a idoh u kushiya pa'a chun avel in nungchoplut kit taleu hen. Mefarshim ho'n aseinauva Avraham Avinu in athaikemnu chapateho Yitzkhak a kuon asoldoh ding'a ma'ase shedim le kishufim ho matanah a apehna jeh pipen chu adang ahipo'n hiche doi-le-ai hochu ahet uva, aphalou lang'a amanchah diu ti'a adeisah jeh ahipoi. HItobang thil chu P-thien a ding'a thet um tah hi'a, Torah in jong aphallou chuleh Avraham Avinu in jong ahet ma-ma jieng, ahailou hiel a ahiye. Hinlah achate hochun akom adalhah uva, solam gam ajot ding tah u toh kilhon a ajotna gam uva miho'n thil kidang-dang ahin bol tieng uleh ipi chu doi-le-ai mangcha'a kibol hi a, ipi chu atah hi'a, ipi chu alhem hi'a ham ti ahetkhen thei uva, hiche milim septhu hou lamkai'a pang doithem ho'n abol hou chu tahsan thei ahilou dan ahetna ding uva hiche matana hochu anapeh a ahibou e.

SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       


Vayera 5783

 Yossi Lhungdim

VAYERRA, 5783

Le'ilui Nishmat Yoel Lhanghal Ben Batsheva, Avner Haokip Ben Avraham, Naomi Touthang Bat Sarah, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim  

וַיֵּרָא אֵלָיו יְהֹוָה בְּאֵלֹנֵי מַמְרֵא וְהוּא יֹשֵׁב פֶּתַח־הָאֹהֶל כְּחֹם הַיּוֹם
Vayyera elaiv H' be'elonei mamre vehu yoshev petakh ha'ohel kekhom hayom…
(Nikho asat pettah chun Elonei Mamre mun'a um aponbuh mai'a atou in ahileh aheng'a P-thien ahung kilah in ahi…)

                             ~
Bereshit 12:1

Parasha masapa a iseima bang uvin Avraham Avinu chu P-thien in patepna 10 in anapatep e. HIche holah'a khat chu kum 99 ahinung sang'a P-thien in aheng'a thu ahung peh'a, Brith Milah akibol ding jong chu ahi. Chutichun Parashat Lekh Lekha kichaina ivet leh Avraham Avinu in amabep hilou'a, a-insung a peng pasal jouse, achapa Yishmael a kipat asohte hogei in abonchauvin achep u atanpen sohkei in ahiye.

Midrash Rabbah a Khazal ho'n aseinauva Brith Milah abol ding chun Avraham Avinu ache'n aloi –agol mi 3 Aner, Eshkol le Mamre ho agadong in, alah uva Mamre chun bolding in anathumop in ahi. Chuti ahitoh kilhon a Avraham heng'a P-thien ahung kilah ding'a chu Mamre huongsung a hung kilah a ahiye.

Hilai mun'a hin Mefarshim ho tamtah in hiti hin kushiya asem uve: IPi atileh Avraham Avinu in Brith Milah abol ding'a chu aloi-agol ho agadoh khel khel a ham? Yafe To'ar (amahi Midrashei Khazal ho perush pe, mefarshim lah'a minthang tah khat ahi) in aseina a Brith Milah bol le bollou ding thu'a aloi-agol hochu Avraham Avinu in agadoh a ahipoi. P-thien thupeh khat Avraham Avinu in abollou ding tichu kushiya jong ahipo'n ahi. Hinlah aloiho agadoh chu adang ahipo'n "Brith Milah hi japi heding'a, lhangphong tah'a kabol ding ham? Ahilou leh guthim cha'a kabol ding ham?" ti ahijoi.

Yafe To'ar hilchetna hi ivet'a ahileh hetthiem hahsa maithei a ahi. Ajehchu "japi het'a abol toh guhthimcha a abol chu ipi akikhetna um a ham" ti'a dohthei a ahiye. Hinlah Midrash Rabbah mundang khat a Khazal ho thusei toh ikaimat a ahileh chutilom a hetthiem hahsa ding ima aumpoi.

Avraham Avinu hina chu midat hakhesed ahiye. Phatseh a amihem chankhompi ding'a kipumpeh, achena ti'n a ponbuh kot 4 (4 direction toh kitoh'a) nei atundoh ji'a, chulai mun'a chu akoi jouse  kiphalam lou hiel'a hung uva kicholdam pa jiu, chuleh neh-le-chah ho jong nieng jeng jung a asempeh ji'a ahiye.

Midrash Rabbah a Khazal ho'n aseinauva P-thien in Brith Milah bol ding'a thu anapeh chun Avraham Avinu in aheng'a hitin anasei e, "Brith Milah bol taleng iijou khat leh hiche jeh hin kaheng'a miho ahung da tadiuvem". Tidan chu lhangphong tah'a abol a ahileh akoi jousen ahet diu, aheng'a chu hung jinlhung talou diu; hinlah guhthimcha'a abol'a ahitah leh koiman ahetlou ding toh kitoh'a Brith abol masang bang'a mi hung jing nalai ding ti ahiye. Chuti ahitoh kilhon a Yafe To'ar sei bang'a aloi-agol mi 3 hochu agadoh a ahi.

Ahileh chuti chun, iseima bang uvin, Avraham Avinu in amatah, achapa Yishmael chuleh a-insung a um pasal jouse achep u atanpeh sohkei in ahi. Rashi Hakadoh in Khazal ho pansan'a aseina a Avraham Avinu in Brith Milah abol kal ni 3 nichun P-thien amatah ahung in Bikur Kholim – dammo vilna ahung nei e.

Khazal ho'n aseinauva hilai'a kuon a hi Mitzvat Bikur Kholim kijildoh a ahiye tin asei uve. Ha'Shelah Hakadosh in aseina a Torah a mefurash tah in Mitzvat Bikur Kholim  hi kisun hih jong leh mikhat chun P-thien umchan atho ding (tichu P-thien bang'a khotona nei ding, P-thien bang'a lunghan-vahlou ding, ama phatna ho bang'a eima jong chonphat ding) ti ahitoh kilhon a P-thien jieng in bon adammo-aveise ho vilna aganei thei leh Yehudi khat in jong aloi-agol, dammo-veise le anase khat chu agavil ding mitzvah loupitah ahi ati.

Langkhat a hiche toh kisai hin Mefarshim ho'n hitin dohna asem uve: IPi atileh P-thien in Avraham Avinu bouseh chu agavil a hintem? Isei ma bang uva Avraham Avinu bep hilou'a achapa Yishmael chuleh a-insung a um pasal jouse jong achep kitan uva hilou ham? Chuti ahileh Avraham bep hilou'a adang ho'se jong damlou uva tina ahi'n, amaho jong chu P-thien in agavil ding dol a hilou ham? CHukit leh ipi atileh ni 3 ni khel-khel a chu agavil pan bep a hintem?

Gemara Masechet Baba Batra Daf 16b mun a Khazal ho'n hitin asei uve: Avraham Avinu in suongmantam jatkhat anei in, hichu angong a aki-o ji'a, koi hitaleh adammo-aveise a chun hiche suongmatam chu amu ji tieng uleh anatna uva kuon adamdoh jiuvin ahi.

Tosfot in hilai mun a hin Kushiya adong in ahilchetna jong amatah in ape e: Avraham avinu khang'a chu natna, dammo-veiset ho anaumlou lai a ahiye. Dammo-veiset le natna hohi Yaakov Avinu khang'a hung umpan bep a ahi. Chuti ahileh hiche suongmantam chu koi in avet'a adampi ji a hitan tem? Atahsa kisuhkhah ho (tekahna a anatohna a kisuhkha; chem a kisatkha; agu bong le adang-dang) kiseina ahiye. Natna ho anaum nai hih jong leh kisuhkhah le kitohkhah ho anaum a ahitai. Hitobang miho chun Avraham Avinu in aki-o suongmantam chu avet ji tieng uleh apet-pet a damdoh jiuva anahiuve.

Zera Shimshon in hiche Gemara le TOsfot pansan a aseina a Avraham tilou adang ho'se chun chuche suongmantam chu avet uva damdoh uva anahitai. Hinlah Avraham Avinu ahileh hiche suongmantam chu vet ding anompon ahi. Ipi jeh in em? KHazal ho'n "lefum tza'ara agra" (ahahsat totoh a aloman jong atam e) atima bang uva khonung'a Olam Haba tieng loman phacheh le hoicheh akisaan theina ding'a Avraham Avinu in natna a kuon damdohna thei suongmantam chu  vet ding anadei lou a ahiye. Chukit jong leh hiche Brith Milah hi Avraham Avinu ding'a nisayon, patepna 10 holah'a khat ahitoh kilhon a akhangmiho muding'a P-thien thupeh ibol tieng hahsat-gentheina le thohgimna um jieng jong leh thanuom tah le kipatah'a bol ding apoimo dan avetsah nuom jeh jong ahiye. Suongmantam chu ve henlang damdoh pei taleh tua iseihou chu umlou ding a ahitai.

Chuta'a chu adang ho jousen suongmantam chu avet uva adamdoh u toh kilhon a P-thien hung'a Avraham Avinu bouseh chu ahung vil'a ahitai.

Ahileh ipi ding'a ni 3 ni khel-khel a chu P-thien hung a Avraham Avinu chu ahung vil a hintem? Zera Shimshon in aseina a ajehchu ani masani, ahilouleh ani-ni ni chun P-thien in hung vil taleh miho'n Avraham in jong suongmantam chu avet'a damdoh'a ahibou e ti'a asei ding uva ahi. Ni 3 ni ahileh vang Khakhamim ho'n Shechem te'a kuon aseima bang uva "chep kitan jou ni 3 nikho khu anat thoh hahsatna nikho pen ahi", hiche ni'a chu avet hinte atidiuva ahiye. Chuti ahitoh kilhon a miho'n ahilou lang tah'a alahlou na ding uva ni 3 ni khel-khel a chu P-thien in Avraham Avinu ahung vil'a, anatna a kuon ahung jendam'a (vantil 3 holah'a Rafael chu Avraham anatna a kuon jendam ding'a hung ahi), hiche'a kuon a chu miho'n Avraham in ichan a P-thien thupeh kipahtah a asubhulhit em  ti amudoh thei uva ahiye.

SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       


Friday, November 4, 2022

Parashat Lekh Lekha 5783

 Yossi Lhungdim

Le’ilui Nishmat Yoel Lhanghal Ben Batsheva, Avner Haokip Ben Avraham, Naomi Touthang Bat Sarah, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

לֶךְ־לְךָ מֵאַרְצְךָ וּמִמּוֹלַדְתְּךָ וּמִבֵּית אָבִיךָ

Lekh lekha me’artzekha umimoladtekha umibeit avikha…

(Nachenna gam, napenna gam chuleh napa insung a kuon che in lang…) Bereshit 12:1

Avraham Avinu chu patepna 10 in P-thien in anapatep e. Hiche patepna 10 hochu ipi-ipi hiuva ham, chujong leh hoiche chu amasapen hi’a ham ti Mefarshim ho kikah’a makhloket aum in. Khenkhat in ahileh Nimrod in kivshan ha’esh – meikhuh sung’a analelut chu amasapen ahi atiuvin, khenkhat in ahileh tuchung Parasha kipatna a kisei - lekh lekha, tichu apenna gam le apa inn adalhah a Canaan gam ajot ding hi ahi atiuve (Rambam dungjui’a Lekh lekha hi amasapen hi’a; Rabbi Ovadya Mi’Bertenura dungjui’a Kivshan Ha’esh hi ahiye. Hitichun Mefarashim dang-dang ho kikah a hiche toh kisai hin hoiche chu masa ham ti Makhloket aum in ahi).
Pirkei Avot ivet leh Perek 5, Mishna 2 mun a Khazal ho’n hitin asei uve: Asara dorot mi’Noakh vead Avraham (Noakh a pat Avraham kikah chu khang 10 ahi)… Aban’a Mishna pa, Mishna 3 ivet leh Khazal ho’n hitin eihil uve: Asara nisyonot nitnasa Avraham avinu (Patepna 10 in Avraham Avinu chu patep in anaum e)…
Hiche Mishna teni toh kisai hin Mefarshim ho’n dohna hitin asem uve. Ipi atileh Mishna 2 mun’a Avraham bou kiti’a, Mishna 3 mun’a chu Avraham Avinu ti’a kisei a ham? Chukit leh “P-thien in mihem lungsung’a um thil jouse ahei…” ti ahileh (hiche hi 13 Principles of Faith a jong pang’a ahi) ipi ding’a Avraham Avinu chu patepna 10 jen’a anapatep a ham? Tidan chu hiche patepna ho umlou’a chu P-thien in Avraham Avinu lunggel dihtah chu itobang ham ti ahetdoh theilou ding dan hintem?
Kushiya masapa toh kisai’a Tosfot Yom Tov in hitin hilchetna ape e: Avraham in patepna ho jouse anakimaitopi a, P-thien a atahsanna neocha jieng jong longlou hiel’a anajo “zkhut” pa jaal’a asuon-apah teho’n P-thien a kuon thilpha le phattheina tamtah ikisaan uva ahiye. Chuti ahijeh a P-thien in apatepna thu kiseina (Mishna 3) a hi Avraham bep hilou’a Avraham Avinu (Ipau Avraham) ti’a Khazal ho’n asei uva ahiye. 
Kicheh jeplou maithei ahitoh kilhon in eiho’n Tosfot Yom Tov hilchetna hi hilchetbe kigot leuhen, thil umdan hiti ahi. Tosfot Yom Tov in asei chu adang ahipo’n, ihetsa ma bang uva, “nisyonot - patepna” iti tieng thilbai le thilnuom khatcha aumpoi. Hijieng jong leh mihem in hiche patepna hochu lung-lhadailou hiel’a ahin kimaitopi a, hiche patepna hochu itinama in hahsa jieng tajong leh P-thien a akingapna le atahsanna pa aphudet becheh’a ahileh hichun achung’a phattheina le vangbohna ahin lhut’a, chuleh ama chung bep hilou’a akhang-akhang’a ason-apah ho gei’a thilpha tamtah ahin lhut jing jieng’a ahiye. Hitobang mihem – patepna a dingjou’a, P-thien a atahsanna lhasam lou’a chu Avraham Avinu hi’a ahi. Chutoh kilhon a hiche patepna ho kiseina Mishna  khel-khel  a chu Avraham bep hilou’a Avraham Avinu ti’a Khazal ho’n aminvo uva ahiye. 
Achomlam’a sei ding’a chuche nisyonot ho jaal’a Avraham chu Avraham Avinu hina chan lhungjou a ahibou e ti ahi.
Ahileh tu’n thudoh anina pa’a lut leuhen. P-thien in mihem lungsung a thil um jouse ahet a ahitah leh ipi ding’a Avraham Avinu chu patepna 10 jen’a anapatep a ham? Avraham in atahsanna pa adet dan ahet’a ahitah leh patep hih jong leh hung’a hijieng lou ham? 
Torah ivet leh patepna 10 holah’a anukhahpen – Akeidat Yitzkhak a chun P-thien in hitin asei e,”Chapangpa chung’a chun nakhut lha hih in lang, ima lohih beh in, ajehchu P-thien naging mong nai ti tu’n kahetai “ (Bereshit 22:12). Ivet’a ahileh hiche patepna 10 ho jeh bou’a chu P-thien in Avraham Avinu lunggel dihtah chu ahet pan bep toh akilou jojen in ahi. Hinlah ihetsa ma bang uva mihem lungsung’a um thil jouse P-thien in ahei. Chuti ahileh ipi jeh’a P-thien in Avraham jah’a akeidat Yitzkhak jou’a chu “P-thien naging mong ngai ti tu’n kahetai” ti’a asei a ham?
Israel chate Egypt’a sohchanna a kuon ahung potdoh uva gamthip gam’a anavaitham sung uchun P-thien 10 vei jen anapatep uve. Hiche toh kisai hin Torah ivet leh Bamidbar 14:22 mun a hitin akisun e: vaynasu oti jeh eser pe’amim velo sham’u bekoli (10 vei jen eina patep uvin, kathu angaipouve).  
Alshich Hakadosh in aseina a Israel chate’n gamthip-gam a P-thien 10 vei jen anapatep najeh uchu adang ahipo’n, Torah a kisun bang’a “P-thien thu angailou jeh u” ahi. Langkhat a Avraham Avinu chungchang’a Torah in iti asut em? Bereshit 26:5 ivet leh hitin akisun e: Ekev asher shama Avraham bekoli (Avraham in kathu angai jaal in). Hilaiya kuon mudoh thei chu P-thien in Avraham aseiphat le apachatna pipen chu adang hilou’a athusei angai jaal ahi. 
Alshich Hakadosh in aseina a thungailou jeh’a kuon hung pengdoh thei ding thilphalou chu thungaina mangcha’a tintan le peldoh thei a ahiye. Ahung lhung ding jouse mumasa, hatchungnung P-thien chun khonung’a Avraham suon-le-pah ho’n gamthip-gam a 10 vei jen ahin patep diu anamu masat toh kilhon a Avraham chu 10 vei anapatep masat a ahi. Chuta thu angailou jeh uva 10 vei jen P-thien anapatep uva anasuhlung hang vang uvin amaho chu Avraham chonphatna jaal chun anasumang dehpoi. P-thien in Am Israel te angailut jaal’a aphatmo tieng u jong leh suhmang’a aumlouna ding uva adamdoi ding gonsa a anakoipeh ji’a ahiye.
Hichu khat hitaleh. Tosfot Yom Tov in aseina a P-thien in Avraham Avinu patepna 10 jen tah’a anapatep hi Avraham lunggel ahetlou jeh ahipo’n hinlah Satan chuleh namtin-vaipi ho kam hupbitna ding’a abol joh’a ahi. Avraham Avinu in P-thien chu ichan a agin a, atahsan mong em tichu hiche nisyonot hohin anapatep hih jong leh P-thien in ahet mama’a ahiye. Hinlah Satan in Avraham Avinu chuleh Am Israel te chung’a thuphalou ahin lhut a, chunglang Beit Din a ahung hehset kigot ji tieng “ve’n apupau Avraham in ichan a eigin a, kathu angai em” ti’a patepna 10 ho zkhut jaal’a achate chung’a kitrug che ding lai chu ana nandoh ji a ahi.  
Hetding chu Khazal ho’n aseinauva mihem kiti chu ahung chonset tieng achung’a Satan in mekatreg abolnom dehset ji; chukit leh makom sakanah ham’a ahung um tieng jong leh achung’a kitrug chenom ji a ahi. Mefarshim ho’n aseinauva akeidat Yitzkhak jou’a P-thien in Avraham Avinu jah’a “P-thien naging mong nai ti’n tun kahetai” ti’a asei chu adang ahipo’n, tunvang Satan le umot ha’olam ho kam hupbitna thei ding kanei tai ti’a aseina ahi ti’n asei uve (Bereshit 22:12 mun’a Rashi hilchetna ve’n).
Langkhat a lungdon umtah chu ipi atileh P-thien in Avraham Avinu chu patepna 10 khel-khel a anapatep a hintem? Tidan chu 9 jong hitheilou ham, ahilou leh 11, 20 kahepoi…ipi atileh Avraham kipatepna chu 10 khel khel hi a ham? 
Khazal ho’n eihil ma bang uva van-le-lei chuleh asung’a um jouse hi P-thien in “Asara mamarot – kamcheng 10 a ahin sem a ahi “. Mefarshim ho’n aseinauva hiche “kamcheng 10” kiti hin adang hilou’a P-thien khotona – midat harakhamim pachu avetsah a ahiye. 
Bereshit lekhabu kipatna pasuk ivet leh hitin akisun e: Bereshit bara El-kim… Rashi Hakadosh ahung in hilaiya hin hitin dohna ahung sem e,”Ipi atileh Bereshit Bara Hashem (Yud Kei Vav Kei)” ti’a kisei lou  a “Bereshit bara El-kim” joh kiti a ham? (hetding chu El-kim iti tieng P-thien Midat Hadin pa avetsah a; Hashem akiti tieng Midat Harakhamim avetsah a ahiye) . Rashi’n athudoh ahilchetna’a hitin asei e: Ajehchu abul tiel a P-thien in van-le-lei chule asung’a um thilho jouse ahin sem kigot chun makshava (lunggel) tichu Midat Hadin mangcha bou in anasem kigoi. Hinlah leiset chu dingjoulou ding ahi ti ahet phat in Midat Harakhamim toh Midat Hadin kigom in ahin sem e.  
Mefarshim ho’n aseinauva hilaiya midat harakhamim hi dibbur/Amira - kamcheng kiseina ahi. Chuti ahitoh kilhon a jingkah taona Shakharit a psukei dzimrah kipat di tieng “Barukh She’amar vehaya olam” ti’a kamcheng a van-le-leiset hin sem’a P-thien chu kithangvah ji a ahiye. 
Ahileh chuta Amira – kamcheng chu Midat Harakhamim ahitah leh ipi ding’a kamcheng 10 ngai a ham? Kamcheng khat a hithei lou? Pirkei Avot Perek 5, Mishna 1 a Khazal ho’n hiche thudoh hi adong uvin hitin asei uve: lehiparea min hareshayim she’meabedin eth ha’olam shenivra ba’asara ma’amarot (kamcheng 10 a kisem leiset manthahna a puilut miphalou ho’n atohman u aledit theina ding uva kamcheng 10 a P-thien in van-le-lei chuleh asung a um jouse ahin sem a ahiye). 
Hilai’a Mishna a Khazal ho’n “miphalou ho’n atohman u aledit theina ding u” ti’a asei u ipi kiseina ham?  Hetding chu P-thien thutanna midat hadin iti tieng amasang’a Tzaddik penpa jieng jong dingjou lou’a ahiye. P-thien mikhotona midat harakhamim jaal bou’a phe-le-vou nei khat chu chunglang beit din a achungthu ahung kitan tieng P-thien ang’a lunglhaina akimu jou bep ji a ahi. Chuta Tzaddik jieng jong P-thien thutanna masang’a adin jou tahlou leh rashayhim hochula iti tan tem? Midat Hadin bouseh mangcha chun P-thien in athilsem ho anasem taleh Rashayim ho ding’a iti nama jong leh tshuva anei uva P-thien heng’a ahung kilekitna diu lampi umlou hiel ding tina ahitai. 
Chuta rashayim ho’n Tshuva anei uva P-thien heng’a ahung kilekit theina ding u, tichu atohman u aledit theina ding uva lampi umsun chu midat hadin lekhu jou ding midat harakhamim tamtah ngai a ahi. Chuta chu asara ma’amarot – kamcheng 10 manchang’a P-thien in van-le-leiset anasem a ahiye.
Ahileh tu’a isei jouseu toh Avraham kipatepna 10 chun ipi kimatna anei em? Rashi Hakadosh in Pirkei Avot ahilchetna a aseina a P-thien in patepna 10 khel-khel a Avraham anapatepna jeh chu ahileh ama zkhut – chonphatna jaal’a leiset pumpi ding ahiye ti atahlah nom jeh ahi. P-thien in semtiel a athilsem jouse chu kamcheng 10 mangcha’n anasem e; chuleh hiche kamcheng 10 chun, iseima bang uva, P-thien khotona chu ichan a len em ti avetsah a ahiye. Hiche toh kitoh’a chu P-thien in Avraham Avinu chu patepna 10 a anapatep a ahi.  
Pirkei Avot Perek 5, Mishna 2 ivet leh Khazal ho’n Adam a kipat Noakh gei khang 10, chuleh Noakh apat Avraham gei jong khang 10 ti’n eihil uve. Amaho’n aseinauva hiche khang 10 hin adang hilou’a P-thien in mihem ho chung’a ichan a alung akhi jou em ti avetsah a ahi ti’n asei uve. Langkhat a ivet a ahileh khang 10 masapa hihen aninapa hitaleh, chuche khangmiho chun P-thien lunghangna ding bou anabol uve, hijieng jong leh P-thien in khang 10,khang 10 gei tshuva ahin nei diuvem ti’n anangah sohkei e. Khang 10 masapa a chun twisanglet analhung in, Noakh le a-insungmite tilou chuche khangmite hochu abon uvin P-thien in anasumang in ahi.
Rashi in aseibena a twisanglet a chun Noakh le a-insung mite anasuhcha jieng jong leu ivet a ahileh Noakh chun ama insungmi tilou akhangmite chu manthahna a kuon anahuhdoh joupoi. Langkhat a khang 10 nina pa ahileh Avraham Avinu ahung peng ta’n, leiset chu suhmang in anaum tapoi. Avraham in ahileh P-thien thu anaseiphong le in, miho tshuva ananeisah in, giur anabol in, chuti chun akhangmite chu manthahna a kuon in anahuhdoh  in ahi.  
Chutichun hiche kamcheng 10 a kuon’a Rashayim ho’n kisihna tshuva ahin nei thei ding u, chuleh atohman u aledit thei ding u ti’a isei uchu koidang hilou’a Avraham Avinu in anamancha’n, chuti chun ama zkhut jaal in leiset chu suhmang in anaumtapoi. Chuti ahitoh kilhon a, van-le-lei chule asung’a um thil jouse hung kisemna a P-thien in anamanchah asara ma’amarot – kamcheng 10 toh kitoh a P-thien in Avraham chu anapatep a, chu’a kuon a chu ama zkhut jaal’a leiset ding a ahi ti vannoi hetding’a atahlah a ahi.      SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Noakh 5783

Yossi Lhungdim

Le’ilui Nishmat Yoel Lhanghal Ben Batsheva, Avner Haokip Ben Avraham, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

קֵץ כׇּל־בָּשָׂר בָּא לְפָנַי כִּי־מָלְאָה הָאָרֶץ חָמָס

Ketz kol basar ba lefanai ki male’ah ha’aretz khamas…

(Phe-le-vou neijouse manthahna ding kamasang’a ahung lhung tai ajehchu leiset pumpi hi pumhat a nei-le-gou kilahpehtona adim ta’n …)

~ Bereshit 6:13

Rashi Hakadosh ivet leh hilai pasuk a “ki male’ah ha’aretz khamas…” kiti chu Gemara Masechet Sanhedrin Daf 108a pansan in hitin hilchetna ape e: lo nekhtam gezar dinam ela al hagezel. Eipao in seileuhen Rashi in Khazal ho pansan’a aseia a chuche khang mihem ho chung’a manthahna hung lhung ding thulhuhna chu adang ahipo’n gezel (pumhat a nei-le-gou kilahpehtona) jeh’a khumkhana anaum a ahiye ti ahi (khamas kiti chu gezel kiseina ahi). 
Khazal ho’n aseinauva Noakh khang’a miho chu chonsetna thei tincheng’a anachonse uvin, chuti chun leiset pumpi le asung’a um ahingthei jouse anasoboh uve. Chuna ban’a chonsetna lah’a jong P-thien in athet mama jieng, ahuoise dehset thil 3 – Gilui arayot (zonthanghuoi), Avoda Zara (milim septhu hou) le Gezel (pumhat a nei-le-gou kilahpehtona)  – ho’a jong anachonse uve. Tuchung Parasha ivet leh, Torah in asutna a, Noakh khang’a ahingthei haihu nei jouse P-thien in anasuhmang najeh pipen chu adang hilou’a leiset mihem ho kikah’a gezel – pumhat’a khat-le-khat nei-le-gou kilahpeh to jeh ahiye. 
Ahileh iti dan a chonsetna dang-dang ho hilou’a gezel jeh khel-khel a chuche khangmiho chung’a lhung ding manthahna chu akhumkhana P-thien in anasem a hintem? Zonthanghuoi ahilouleh Milim septhu hou teni hi ivet leh yehareg velo ya’avor – palkeh sang’a thina joh kilhen ding ti thupeh in ahuop’a ahilhon in, hiche teni jeh joh’a manthahna chu analhung a hileh kilomjo a hilou ham? 
Hiche kushiya toh kisai hilchetna hi tamtah Mefarshim ho’n ape uvin. Abon’a seijou ding ahilou toh kilhon in tirutz khat veuhite. 
Pirkei Avot Perek 1, Mishna 2 ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Leiset hi thil 3 jeh’a ding ahi. Hiche hochu – Torah, Avoda le Gemilut Khasidim. Torah iti tieng ihetsa ma bang uva Talmud Torah (Torah sim) kiseina hi’a; Avoda iti le la Beith Hamikdash mun’a Kohanim ho natoh – pumgo-thilto anakitoh ho kiseina ahiuve; Gemilut Khasidim ahi’a ahileh imihem chankhompi chung’a khotona lhingset pum’a thilpha bol kiseina ahi. 
Noakh khang’a chu Torah anakipe nailou ahitoh kilhon a Talmud Torah jieng jong umlou lai’a anahin. Chuta Torah kipelou, chujong leh Beith Hamikdash jong umlou ahitoh kilhon a Avoda jong umdehlou a anahiye. Ahileh Torah kipeh tokah’a leiset chu ipi’a anading a hintem? Khazal ho’n aseinauva Moshe Rabbeinu khang’a Torah hung kipeh gei’a leiset hi hiche Gemilut Khasidim jaal bou’a anading a ahiye ti’n asei uve. 
Ahileh tu’n veleuhen Noakh khang’a miho ahung chonset uva, Gezel ( pumhat’a khat-le-khat nei-le-gou kilahtoh pehna ) in leiset ahin lodim phat chun leiset dinna ding umlou a anahitai. Ajehchu gezel iti tieng gemilut khasidim toh kipumkaldel a ahiye. Khat sun hileh bang, khat jaan hiding; khat avom hitaleh khat kaang ding a ahi. Gemilut khasidim hinapa dungjui’a ivet leh mihem kitichun imihem chankhompi chung’a khotona bulhingset le dihtah – khesed amiti nei ding, eima changseh ding iboipi sang’a iloi-igol ding khohsah joh ding ti ahi. Langkhat a gezel iti tieng hunam-thahat mangcha’a eima’a hilou midang nei-le-gou jieng jong lahpeh ding ti ahiye. Chuta leiset pumpi chu gezel in ahin lodim phat’a gemilut khasidim in mun aneitahlou’a, achaina’a leiset dinna ding aum tahlou phat’a suhset’a anaum a ahitai. Chuti ahitoh kilhon a Noakh khang’a miho chu chonsetna dang-dang a anachonse jong leu amanthahna ding u chu gezel jeh’a P-thien in akhumkhana anasem a ahi.
Ahileh chuti chun, Noakh le a-insungmite tilou, chuche khang’a mihem ho jouse suhmang’a aumna diu gezar din chu tanlhah in anaum ta’n. Chuche na ding chun P-thien in Noakh damkumkho kum 600 lhin kum chun leiset pumpi chup ding twisanglen analhunsah tai. Noakh le a-insungmite ho ahileh vang Noakh in P-thien thupeh bang’a kum 120 jen anasui, kongsung’a chun akitollut uvin, anakihinso tauve. 
Yekhezkel 22:24 mun ivet leh hitin akisun e: Ben adam emar lah at eretz lo metohara, hi lo geshuma beyom ja’am. (Mihem chapa’n amanu jah a hitin sei in, “gamboh nahibou e, P-thien lunghan nikho jieng’a jong nachung’a go aju poi”)
Hiche pasuk toh kisai hin Gemara Masechet Zevakhim Daf 113a mun a Rabbi Yokhanan le Reish Lakish kikah’a makhloket aum e. A makhloket pachu thuhlut dauhitin, hinlah ipi thu a um a ham itileh Gemara in asei dan a hiti ahi. Rabbi Yokhanan in hiche pasuk pa pansan’a aseina a “Noakh khang’a twisang let chun Eretz Israel anahuop poi; Eretz Israel a go anaju po’n, twi jong analenpoi” ti ahiye. Reish Lakish in ahileh vang hiche twisanglet chun Eretz Israel jaona’n leiset pumpi ahuop in ahi ti’n asei e. 
Achomlam’a sei ding’a Rabbi Yokhanan in hiche Yekhezkel lekhabu a pasuk hi hitahi alah a ahi: Gamboh nahi beh am? P-thien lunghan nikho (Noakh khang kiseina ) jieng’a jong nachung’a go ajupoi. Langkhat a Reish Lakish in ahileh pasuk chu hitahi ale a ahiye: Gamboh nahi bou e. P-thien lunghan nikho’a chu nachung’a go julou nahisah ham?  
(Hetding chu mithi kivuina nung’a hi “tum’at ohalim” um ji a ahi. Hilai mun’a Amoraim teni kikah’a makhloket ahileh Rabbi Yokhanan dungjui’a Noakh khang’a twisang let chun Eretz Israel  ahuop po’n, chuti ahileh twisanglet jeh’a thi anaumlou toh kilhon a agam leiset hi “tum’at ohalim” aumpo’n athieng ahi ti ahiye. Reish Lakish in vang twisanglet chun Eretz Israel jong achup toh kilhon a twisanglet a thi miho chu agam leiset  in avuhkhum uva ahita’n, “tum’at ohalim” umtei ding ahiye ti ahi  )
Aipi hileh hiche Amoraim teni kikah’a makhloket – Noakh twisanglet in Eretz Israel ahuop le ahuoplou toh kisai hi ivet leh Khazal ho atamjo’n Rabbi Yokhanan ngaidan pa joh apom dan uvin ache’n ahi (Reish Lakish ngaidan chu adihpoi tina ahidehpoi). Noakh in vakho/vapal asol’a, Olive theiphung naa toh ahung kile e kiti jong chu Midrashei Khazal ho ivet leh Eretz Israel a keh Olive theiphung a kuon anaa ahin lah a ahi ti’n asei uve (ngaidan khenkhat dungjui’a vang Gan Eden a kuon ahi tijong aumnai).
Ahileh tu’n Rabbi Yokhanan le Khazal ho thusei dungjui in che taleuhen. Hilai mun’a hin hetthiem hahsa tah mai chu Ipi atileh Noakh twisanglet chun Eretz Israel ahuop lou a hintem? 
Gemara mun ijat ham a Khazal ho’n hitin eihil uve: Bara mejakei aba. Tichu chate chonphatna in mipa teho zkhut ape e. Mikhat chu phamo jieng tajong leh michonpha chapa  Ben Tzaddik anei’a ahileh achapa chonphatna jaal’a achung’a vangphatna lhung thei, athinung jieng’a jong chunglang Beit Din a achungthu akitan tieng achapa chonphatna chun adinpi’a, ichan ham’a aphalang’a achungthu kitan thei a ahi. 
Chubep hilou in Khazal ho’n aseinauva mikhat chu tu’n iti phatmo lheh jieng jong leh khonung’a hung kisemthah a, Torah Mitzvot le Ma’asim Tovim ho’a ahung kipum peh ding bang ahileh hiche khonung’a ahin boldoh ding thilphaho zkhut pachun tu-le-tu jieng a jong thilphalou ho’a kuon avendoh thei a ahinalaiye.
Ihetsau ma bang in Moshe Rabbeinu heng’a P-thien ahung kilah masatpen a, “Egypt gam’a chen lang Am Israel te soldoh ding in Paro heng’a gasei in…” ti’a asei chun Moshe Rabbeinu ananuompoi. Chubep hilou a Rashi Hakadosh ivet leh Moshe in P-thien jah’a hitin asei nalai e: Am Israel te’n ipi chonphatna “zkhut” anei uva Egypt a kuon napuidoh kigot a ham? (Ajehchu ihetsa ma bang uva Egypt gam’a ipu-ipa tehou chu bohna kelkot 49 nagei lhung uva ahitai). Chulai mun’a chun P-thien in hitin anadonbut in ahi: Khonung tieng hilai mun’a hi Torah ahin kisaan ding uva ahi’n, hiche Zkhut jaal’a Egypt a kuon kapuidoh ding ahiye.
Van-le-leiset chuleh asung’a um thil jouse semtupa, hatchungnung P-thien chu phat in akankhapo’n, beitih neilou ahina ban’a ahung lhung ding thil jouse abul’a kipat achaina gei mumasa, achesa hihen ahung lhung ding hitaleh ama masang’a akiselgu ima umlou a ahiye. Chuti ahitoh kilhon a ahunglhung lou lai thilsoh ding ho  pansan a mihem chung’a thu aphalang’a atan ji a ahi. 
Tu’a iseihou toh kitoh chun Sefer Aiyn Eliyahu (Agadot Shas hilchetna pe Mefarshim minche tah mai) in Noakh twisanglet in Eretz Israel anahuoplou jeh ape e. Ama’n  aseina a Noakh khang’a twisang len in Eretz Israel anahuoplou najeh chu adang ahipo’n khonung’a Am Israel te’n agam ahin luo uva, ahung chen tieng uleh Eretz Israel bou’a suhbulhit thei Mitzvot ho panna’a Mitzvot tamtah ahin suhbulhit diu toh kilhon a hiche zkhuyot ho chuleh agamthienthouna chun aven’a, chuta chu twisanglen chu anatohkhah lou a ahi.
Ahileh tu’n eiho veleuhen hiche a kuon itobang mussar heskel ijildoh thei uvem? Noakh twisanglet chungchang’a kuon Kedushat Eretz Israel – Israel gam lhagao lang’a athienna chu ichan a sang em ti mudoh thei ahi’n; hiche a kuon eiho a ding’a kihilna hoitah jildoh thei um a ahi. 
Ivet a ahileh mihem in thilpha abol tieng hichun anu-apa jieng jong zkhut apeh a, chapa chonphatna chu minu-mipa in leiset thil bep hilou’a lhagao lang jieng a jong aphatchompi a ahi. Chubep hilou’a tu-le-tua michonphalou jieng jong chu khonung’a thilpha ahin bol ding ho zkhut chun avenjou kit a ahiye. Hiche hina hohi ivet leh hinna nei mihem bou in kinei’a ahi. Hinlah kidangtah, tuchung Parasha a kuon mudoh thei chu Eretz Israel jieng in jong hitobang zkhut , hinna nei mihem hobou in anei chu ama’n jong anei a ahiye. Chuti ahileh Eretz Israel hi gamdang bang’a hinna neilou - leivui le suong, thingphung chuleh twi ho a kisem ahipo’n, mihem bang’a hinna nei ahibou e.
 Moshe Rabbeinu in gamvelhi ho asol’a ahung kinungle uchun hitin asei uve: Eretz okhelet yosheveiha hi (agam chu asung’a cheng mihem ho ne gam ahibou e – Bamidbar 13:32). Phatecha igel’a, tuchung Parasha toh ikaimat leh gamvelhi ho thusei hi atah ahidan mudohbe thei in aum e. Eretz Israel kiti hi gamdang ho banglou’a agam-leiset hin hinna anei a, gamsahang ho bang’a agam’a cheng ho jieng jong aneh thei, chujong leh mihem in anehsa aluhdoh bang’a asung’a chengho jieng jong aluhdoh thei a ahinalaiye. 
Mefarshim ho’n hitin dohna asem uve: Sodom le Gomorah chu ipi ding’a suhmang a um a ham? Chuphat lai’a mihem hochu Sodom le Gomorah a cheng hobou anachonse uva ahideh po’n, ipi atileh P-thien in chuche khopi ho chule asung’a cheng ho asuhmang khel-khel a ham?  Ajehchu Eretz Israel sung’a um anahijeh ahi. Gamdang in anaum taleh chutilom in achung uva P-thien lunghang ponte. Hinlah Eretz Israel kiti chu iseima bang uva mihem bang’a hinna nei hi’a, athienthou vaal toh kilhon a hitobang’a chonsetna hochu athuh joulou a ahin, chuta chu achaina’a Sodom le Gomorah chuleh asung’a cheng hochu suhmang a umlo kei a ahiuve. 
P-thien in phatthei eiboh uvin, eiho Menashe chate jong ivamang nauva kuon kum 2700 jou nung peh in ihung kinungle thei tauve. Hinlah igeldoh jing ding uchu hiche Eretz Israel, gamthieng gam hi P-thien in kumbul a kipat kum kichai gei, lhalou hiel’a amit a avet jing na gam ahi. Chuna ban’a agam hin hinna anei a asung’a cheng ho jieng jong agam thienthouna toh kitohlou’a achon tieng uleh aneh jieng thei, ahilouleh aluhdoh thei a ahi. Khazal ho’n aseinauva Eretz Israel a cheng’a Torah le Mitzvoth toh kitoh’a chonlou a, ama dei dan tah’a hing a chu gampolang’a cheng’a Torah le Mitzvot ho nasahlou le don-le-dai lou’a koiho sang in achonsetnau asangjo’n chuleh achung uva gotna jong alen joi. Ajehchu Eretz Israel hi lengpa insung toh thakhat hi’a, Lengpa insung tah’a Lengpa daan-le-muol ho juilou le palkeh’a, ama nop-nop a chon kiti chu achung’a Lengpa iti alunghan tadem ti hetsa ahiye. 
P-thien in phatthei eiboh uhen lang agam toh kitoh a ichon uva, eiho chonphat jaal’a agam in jong phattheina akimu jing a, chuleh eiho chonphatna le itu-icha tehou chophatna jaal’a i-zkhut u chuleh ipu-ipa teu zkhut akibe jing na ding in P-thien in Torah le Mitzvot ho ngailutna le jabolna lungthim ilungsung uva eikhumpeh jing tauhen.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM