Friday, November 18, 2022

Khayei Sarah 5783

 Yossi Lhungdim


KHAYEI SARAH, 5783

Le'ilui Nishmat Yoel Lhanghal Ben Batsheva, Avner Haokip Ben Avraham, Naomi Touthang Bat Sarah, Khana Lhanghal Bat Sarah, Ngahlhing Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim  

וַיִּתֵּן אַבְרָהָם אֶת־כׇּל־אֲשֶׁר־לוֹ לְיִצְחָק
Vayyiten Avraham eth kol asher lo Le'Yitzkhak…
(Avraham in anei jouse chu Yitzkhak ape'n ahi…)

                             ~
Bereshit 25:5

Sarah imenu thi jou in Avraham avinu in Keturah chu aji ding in anakipui in, cha-le-nao tamtah ama'a kuon chun ananeibe e. Chuleh Avraham Avinu in athi masang in anei-agou jouse chu aboncha'n achapa Yitzkhak chu ape'n; Keturah in ahinpeh achateho ahileh vang, tuchung Parasha a kisun bang in, matanah – thilthon peh ijat ham agon peh in, adam lai sung in solam-gam lang jon in achapa Yitzkhak akuon anasolmang tai.

Langkhat a tuchung Parasha ma ivet leh Avraham in Kharan mun'a kuon achapa ji ding numei gapui peh ding'a asohpa Eliezer asol thu akisun e. Chulai mun a chun Eliezer in Rivka nu-le-pa chule a-insung mite ho jah'a hitin asei e: vateled Sarah eshet adoni ben la'adoni akharei ziknatah, vayiten lo eth kol asher lo (kapupa inneipi Sarah chun atehnung sang in kapupa ding chapa ahin peh in, kapupa'n amachu anei-agou jouse ape'n ahiye – Bereshit 24:36 ve'n). Rashi hakadosh in hiche pasuk ahilchetna'a asei dan in Avraham in anei-agou jouse achapa Yitzkhak ape mong nai ti kisutna lekha chu Eliezer in akipoh'a, Rivka insung mite avetsah a ahiye.

Chuti ahileh Yitzkhak Avinu jinei masang peh, tichu Avraham Avinu in aji ding'a Keturah anakipui masang peh'a anei-agou ho jouse chu achapa Yitzkhak anapeh'a tina ahitai. Ahileh iti dan'a Torah hung'a Bereshit 25:5 mun a hi "Avraham in anei jouse chu Yitzkhak ape'n ahi" ti'a ahung sut kit a hintem?

Midrash Rabbah ivet leh hiche kushiya hi Khazal ho'n jong adong uvin, adonbutna jat-jat ape uve. Khazal ho'n aseinauva nei-le-gou, tichu sum-le-pai lang toh kisai ahileh vang Eliezer in asei bang'a sot'a pat a Avraham Avinu in achapa Yitzkhak chu anapeh a ahitai. Pasuk 25:5 mun  a kisei pahi ahileh vang thil meyukhad khat, atumbeleh a apeh kiseina ahi atiuve. Chuleh hiche thilpeh meyukhad pahi khenkhat in zkhut bekhorah (Kohen hina; masang'a chu chapa peng masa ho Kohen hiuva, pumgo-thilto ho anato jiuva ahi) ahi atiuvin; khenkhat in ahileh Avraham kivangbohna "vehyeh brakha" (ama jaal'a vannoi pumpi in phattheina akimu diu) chu Yitzkhak chang'a ahi ti'n asei uvin; khenkhat in ahileh ma'arat hamachpelah mun a kivuina ding zkhut chu Yitzkhak Avinu kipe'a ahi ti'n asei uve.

Rashi Hakadosh in hiche pasuk 25:5 hilchetna apehna'a Avraham Avinu in atumbeleh'a achapa Yitzkhak thilkhat meyukhad tah'a apeh a, Torah in "anei jouse…" ti'a aminvo a chu adang ahipo'n Brakha chu ahi ti'n asei e.

Ahileh iseima bang uva Khazal ho'n hiche chungchang'a hi ngaidan jat-jat apeh uva ahi'n, ipi atileh Rashi Hakadosh in "anei jouse…" kiti chu Brakha chu ahe ti'a asei hintem? Mashkil Le'David kiti lekhabu in aseina a ajehchu hiche hi (tichu Avraham jaal'a vannoi pumpi in phatthei akimu ding ti pahi) a pshat toh kinaipen ahijeh ahi ti'n asei e. Zkhut Bekhorah chu ahe kiti leh hiche chu thil meyukhad ahivang'a "anei jouse…" tiding a chu hetthiem hahsa a, a pshat toh kigamlha vaal a ahi. Ma'arat Hamachpelah a kivuina ding zkhut jong chu a pshat toh kigamlha vaal kit'a, "anei jouse…" tiding'a hithei kitlou a ahiye. (hetding chu Rashi hilchetna hohi alhangpi'a a pshat hi'a ahibou e)

Mashkil Le'David in asei chu hetthiem hahsa maithei ahitoh kilhon in eiho'n ahilchetna kichehdiu in pehbe leuhen. Khazal ho'n aseinauva Tzaddikim ho jaal'a vannoi pumpi in neh-le-chah akimu uva ahi. Hichu hoi'a kimu thei em itileh Masechet Berachot a Rabbi Khanina Ben Dosa chungchang'a Khazal ho thusei'a kuon mudoh thei a ahiye. Ahileh chuta vannoi pumpi in Tzaddikim ho jaal'a phattheina le vangbohna akimu u ahileh hiche khel'a "nei-le-gou loupi" chu um intem?

Langkhat'a  P-thien in Avraham Avinu jah'a  "Ki be'Yitzkhak yikare lekha zara (Yitzkhak a kuon nasuon-napah kisim ding'a ahe-Bereshit 21:12) " ti'a anaseisa ahitai. Chuti ahileh Khazal ho'n Midrash a ngaidan ajat-jat apeh lah uva a pshat toh kinaipen tithei chu "Avraham Avinu in achapa Yitzkhak thil 'meyukhad' khat apeh chu brakha chu ahe" ti'a ilah a ahileh "anei jouse…" toh chun hung kinaipen a ahiye. Ajehchu Yitzkhak a kuon Avraham suon-le-pah kisim ding ahitah leh vannoi pumpi in Avraham jaal'a phattheina akimu diu akitima bang'a Yitzkhak jaal'a jong akimudiu tina ahi. Hichu itih tieng hiding ham itileh Avraham in hiche P-thien akuon phattheina akisan chu achapa Yitzkhak apehson a ahileh hibep ding a ahiye. Chuti ahitoh kilhon a Rashi Hakadosh in jong "anei jouse…" kiti chu "brakha" seina ahi ti'a ahilchet a ahi.   

Ahileh tu'n veleuhen Avraham Avinu in achapa Yitzkhak chu anei-agou jouse apeh ahitah a, chuna ban'a thilpeh meyukhad - Brakha jong chu apehson a ahitah leh tuchung parasha a kisun "velivnei hapilagshim… natan Avraham matanot vayshalekhem…"(pelagshim ho chateho chu matana ape'n asoldoh e.. – Bereshit 25:6) hi ipi hitantem? Tidanchu hilai mun'a Avraham Avinu in athaikemnu chateho matana ape e kiti hi ipi apeh hitantem ti ahi.

Rashi Hakadosh in Gemara Masechet Sanhedrin, Daf 91a mun pansan a aseina a "shem tum'ah masar lahem" (min thienglou ahil/apeh) ti'n ahilchen e. "Shem tum'ah" chu ipi kiseina hintem itileh Rashi Hakadosh ma in Gemara Masechet Sanhedrin, Daf 91a mun a hitin ahilchien e: ma'ase shedim vekeshufim; eipao a sei ding hileh doi-le-ai man ding dan leh thilhaho bang a thil kidang-dang bol ding dan ahil a ahi.

CHuti ahileh Avraham Avinu chun athaikemnu chapateho chu doi-le-ai chuleh thilha ho bang'a tha neina ding'a thilboh/thilphalou chuom-chuom ahil a, solam gam a asol tina ahi. Langkhat a hitobang thil hohi P-thien a ding'a thet umtah hi'a, koi hileh doi-le-ai mangcha a chuleh thilha hotoh kivop a thil kidang-dang bol a chu Torah thupeh dungjui'a tha ding ti ahinalaiye.

Chuna ban'a Khazal ho'n asei uva ahileh Torah kipeh masang jieng'a jong Avraham Avinu chun Torah pumpi anajui tah'a, chubep hilou'a Mitzvah MiDerabbanan ho jieng jong phatecha ananit a ahitai. Chuti ahileh hitobang Tzaddik Yesod Olam, Avraham Avinu – Mitzvot Deoraitah ho bep hilou'a Derabbanan ho jieng jong phatecha nit'a chun iti dan'a athaikemnu'n ahinpeh achapateho chu Torah in aphallou - ma'ase shedim le keshufim hochu ahilthiem a hintem?

Hiche ithudoh uhi Mefarshim tamtah in adong uvin, ahilchetna hou ivet leh chutilom in jong akikhepoi. I-Kushiya uva idoh ma bang uva doi-le-ai chuleh thilha hotoh kivop a, thilha ho bang'a thil kidang-dang bol ding tichu P-thien a ding'a thet umtah mai chuleh Torah in aphallou hi'a ahi. Hijieng jong leh hetding chu khatvei-vei tieng hiche doi-le-ai ho het'a, ma'ase shedim ho jil phal ahina jong aumdapoi.

Gemara Masechet Sanhedrin Daf 68a mun ivet leh Rabbi Akiva in a-ojapu Rabbi Eliezer Hagadol a kuon hiche doi-le-ai keshufim ho ajil thu akisun in ahi. Hilai mun a chun Gemara in hitin dohna asem e: Ipi atileh Tanaim Kedoshim ni – Rabbi Akiva le Rabbi Eliezer teni chun Torah in aphallou thil – doi-le-ai chu kihil lhon a ham? Gemara ma'n hiche a-kushiya doh chu hitin hilchetna ape e: lehitlamed shani. Eiho hetthei ding'a eipao'a gah seisao ding hileh doi-le-ai kiti chu hetna ding bep'a ijil a ahileh asur ahina ima aumpoi ti ahiye.

Chuti ahileh itih tieng Torah in aphallou a ham? Devarim 18:9 ivet leh hitin akisun e: lo tilmad la'asot keto'avot hagoyim hahem (hiche nam mite ho'n kidah umtah-tah thil abol hou jilthiem a bol ding gohih uvin ). Gemara a Khazal ho'n aseinauva hiche pasuk a kuon mudoh thei chu "lo tilmad la'asot" akiti ma bang'a mikhat chun hiche doi-le-ai chu aphalou lang'a manchah ding anop jeh'a ajil'a ahitah leh bou Isur Torah aboldoh a ahiye. Hinlah thil umdan ho hetthiem theina ding'a ajil'a ahileh vang asetna ima aumpoi. Rabbi Akiva in a-ojapu Rabbi Eliezer heng'a kishufim ajil jong chu adang hilou'a hiche doi-le-ai toh kisai thil ho hetna ding bou'a ajil ahitoh kilhon a asur ahina ima umlou a ahiye.

Chutobang ma chun Gemara Masechet Sanhedrin Daf 17a mun ivet leh Khazal ho'n Dayyanim ho koi tobang chu Sanhedrin holah'a jao thei ding ham ti'n a "qualification" u agollhah anei uvin. Hiche lah'a khat chu "ba'alei kishufim" – tichu doi-le-ai hetna nei mi jong ahingai ding ti'n asei uve.

Ahileh ipi ding'a Sanhedrin a jao ding Dayyan khat chun hiche doi-le-ai ho ahet tei-tei ngai a ham? Ajeh chu adang hilou'a hitobang thet umtah mai ma'ase shedim le kishufim mangcha ho toh akidinte theina ding u ti ahiye.

Rashi Hakadosh in Gemara a Khazal ho thusei ahilchetna a ajeh ni, hitin ape e. Amasapen a doi-le-ai thiem'a, ahiloulang'a mangcha khat akimatdoh'a, tha ding'a aum tieng ajamdoh theilouna ding.  Doi-le-ai kiti chu doi-le-ai ma mangcha a kidintepi thei a ahi'n, iham ti'n Sanhedrin hochun kishufim hetalou leu chuche miphaloupa/miphalounu chu doi-le-ai mangcha'a jamdoh ding'a ahitai. Chukit leh Rashi in aseibena a doi-le-ai thiem ho'n mipi ho alheplhah uva, lamdihlou lam'a apuimanglouna ding u ti ahi. Tekahna a thiemgao lhem, doithiem khat ahung'a, thil kidang-dang ahung bol tah'a ahileh hiche athilbol hochu doi-le-ai chuleh ma'ase shedim mangcha'a abol a ahibou e ti hetdoh a aumtheina ding'a Sanhedrin hochun jong doi-le-ai ho ahet uva poimo a ahiye.

Ahileh tu'n Avraham Avinu chungchang'a idoh u kushiya pa'a chun avel in nungchoplut kit taleu hen. Mefarshim ho'n aseinauva Avraham Avinu in athaikemnu chapateho Yitzkhak a kuon asoldoh ding'a ma'ase shedim le kishufim ho matanah a apehna jeh pipen chu adang ahipo'n hiche doi-le-ai hochu ahet uva, aphalou lang'a amanchah diu ti'a adeisah jeh ahipoi. HItobang thil chu P-thien a ding'a thet um tah hi'a, Torah in jong aphallou chuleh Avraham Avinu in jong ahet ma-ma jieng, ahailou hiel a ahiye. Hinlah achate hochun akom adalhah uva, solam gam ajot ding tah u toh kilhon a ajotna gam uva miho'n thil kidang-dang ahin bol tieng uleh ipi chu doi-le-ai mangcha'a kibol hi a, ipi chu atah hi'a, ipi chu alhem hi'a ham ti ahetkhen thei uva, hiche milim septhu hou lamkai'a pang doithem ho'n abol hou chu tahsan thei ahilou dan ahetna ding uva hiche matana hochu anapeh a ahibou e.

SHABBATH SHALOM LEKULAM