Sunday, September 29, 2019

ROSH HASHANA, 5780


Yossi Lhungdim

Drasha U'Halakha
Drasha:
Rosh Hashana hi ihetsa ma bang uva Yom Teruah – Sumkon Mutni ti'n jong akihei. Chuleh Sumkon Mutni akiti hih nama'n hiche nikho toh kitoh a bol ding Mitzvot ho lah'a loupi tah maijen khat chu Shofar mutding hi ahi.
Gemara, Masechet Rosh Hashana 19A ah Rabbi Yitzkhak in hiti'n asei e:
Ipi atileh Rosh Hashana tieng toumun a Shofar kimut a chujong leh dinmun a jong kimut kit a ham? Satan lheplhahna ding'a kibol ah ahi.
Tosfot in "Satan lheplhahna ding'a kibol ah ahi" tichu Talmud Yerushalmi pansan in hitin ahilchen e:
Khonung tieng leh P-thien in Satan chu ahin suhmang ding; Chuleh chuche nikho hung lhung tieng leh chun, Yishayahu 27:13 a kisun "sumkon gimnei hung kimut ding" kiti bang'a P-thien in Satan chu atha masang'a Shofar gimnei tah ahin mut ding ah ahi e. Hiti'a chu Rosh Hashana hung lhung tieng leh hin Shofar nivei kimut ji ah ahi. Ajehchu Shofar masapa kimut gin chu Satan in ajah tieng athi nikho chu hung lhung khattou a hitam ti'n atija pan ji ta'n. Hinlah Shofar kimoh mut-mut khattou hinte ti'n akilhamon kit ji e. Hinlah Shofar kimut aninapa ahin jah tieng leh vang tijatna'n aluodim ji ta'n, Am Israel te kitrug bol ding'a akisah lai jieng jong chu ahaimil ji ta'n ahi.
Langkhat a Rashi in hilchetna chuom beleh khat ape kit e.
Rashi Hakadosh in hiche Gemara a Rabbi Yikzkhak thusei ahilchetna ah hitin ati:
 Israel te'n P-thien thupeh Mitzvah pa angailut dan u le ahomtho dan u amu tieng ahehse ding uva kigo lai Satan chu akam akihup peh ji tai.
Rashi thusei pahi ipi aseina ham itileh hiti ahi: Am Israel te'n Shofar mutding Mitzvah pa angailut dan uchu P-thien in khatvei bou amut ding uva thu apeh a ahin; hinlah amaho'n hiche P-thien thupeh pa chu angailut vaal u leh ahomtho vaal jeh uvin Shofar chu khatvei bep hilou in, nivei jen amut uve.
Am Israel te'n P-thien thupeh angailut dan pau chu amaho hehse ding'a kigo dip-dep lai Satan chun amutieng seiding ima helou in akam akihup ji tai ti ahi.
Ahileh hilai a Shofar nivei jen kimut pa hi Tosfot ahung in Kushiya khat ahung seplha tai.
Tosfot in hitin dohna asem e,"Torah a kuon Shofar mut ding thupeh pa chu Khatvei imut a ahileh thupeh chu kisubulhit ah ahitai. Chuti ahileh avel vel a imut uva chu Torah thupeh khat ma 'Nang ho'n hiche kathupeh hohi nabelap theilou ding uva ahi' kiti chu kipalkeh a hitalou aham? ".
Tosfot in hiti'n hilchetna ape e:
Henge, Torah in P-thien thupeh hochu "ibelap" ding u aphalpoi. Hinlah hetding chu hiche thupeh "belap lou ding" kiti pa hi ipi kiseina ham iti leh eima'n eima thusah tah'a thilthah, aumkhalou beh khat ikibelap a ahileh hichu P-thien in ajahda aseina ahibou e. Hijieng jong leh Mitzvah khat chu avel avel a ibol a ahileh hiche Mitzvah Lo'Ta-aseh hin ahuoptha poi.
Vetsahna a Succoth lai leh nikhat sung'a Lulav avel avel a vei; Kohen in Beith Knesset a kikhom ho chu nikhat sung'a vel ijat ham Phatthei aboh; Chule Rosh Hashana ni'a sumkon avel avel a kimut hohi hiche Bal Tosif in ahuoppoi. Ajehchu hiche ho'a hi thil thah ima kibelap umlou ah ahi e.
Ahileh tu'n Rashi hilchetna hi vekit leuhen, lungdon umtah khat chu ipi atileh Shofar nivei akimut man a chu Satan in Am Israel te hehse ding agot lai chu akam akihup jieng a hintem?
Ba'al Ha-Hafla'ah ti'a jong kihe, Rabbi Pinkhas HaLevi Horowitz in hiche Rashi thusei pahi Masechet Yoma pansan in hitin hilchetna apei:
Masechet Yoma 86B a Khazal ho'n hitin asei uve,"Mikhat chun Tshuva Me'yirah (kichatna a kuon hung kuon kisihna) anei leh henasa-sa a asuhkhel hochu hetkhel jeh'a asuhkhel in akiheidoh peh in; Hinlah mikhat chun Tshuva Mi'Ahavah (ngailutna a kuon hung kuon kisihna) anei a ahileh henasa-sa a anasuhkhel ho jieng jong chu Z'khut (athilphabol jaal a pansahna thei) in akiheidoh peh e…".
Chuleh Rashi sei bang'a Am Israel te'n Shofar nivei jen (P-thien thupeh chungchon a ) amut uhi'n Mitzvah angailut dan u leh ahomtho dan u avetsah a ahi'n. Hichun ipi avetsah kit em itileh Am Israel te'n P-thien thupeh pachu ngailutna jaal a asuhbulhit uva,  chule a Tshuva – kisihna nei pau jong chu Tshuva Me'yirah hilou a Tshuva Mi'Ahavah pa ahidan phatecha aphotchen a ahi.
Hiche Am Israel te'n Tshuva Mi'Ahavah  anei pau chu Satan in amu tieng, amaho hehse ding'a akigot lai hijieng jong leh thipmang ji ah ahitai. Ajehchu Am Israel te suhmolphou tei ding ti'n phatchesa a asuhkhel-abolkhel hou jouse chu P-thien ang'ah hin luoidoh taleh, koi setna ding aboldoh malah, a lungtup toh kikhedel a thil sohdoh ding; Am Israel te'n Tshuva Mi'Ahavah ananei man tah jaal uva Satan thilse lhut jouse chu amaho (Am Israel te) Z'khut joh a kiheidoh ding ah ahitai. Mi hehse ding kigo pa chun koi hehset malah Am Israel te ding'a thilpha tamtah joh aboldoh lo bep ding a ahi e.
Hitobang dinmun a chu Satan miphalou pa'n ipi agel em itileh, "thipbet in ki-um tang kate" ati'a akam akihup del ji ah ahitai.
Ipi hileh eiho'n jong kisihna dihtah, Tshuva Mi'Ahavah pa ineithei uva, Rosh Hashana ni tieng leh phatchesa a ina sohkhel hou jouse chunglang a eiho Z'khut a akiheidoh theina ding in ima jouse bolthei a P-thien chun phatthei eiboh cheh tauhen o.

Halakha:
Rosh Hashana, Yom Tov Rishon ni  le Yom Tov Sheni jaan Kiddush a neh ding ann huon ding daan:
- Shabbat le Yom Tov Halakha hi akikhetna umlou tithei ahi. Amani kibahlouna lenpen chu ahileh Shabbat ni a hi Okhel Nefesh jieng jong kiphallou a, hinlah Yom Tov tieng leh vang Okhle Nefesh toh kisai Malakha ho phal ahiuve. Hichu ipi kiseina ham iti leh Yom Tov nikho tieng leh anikho ngei a ineh ding neh-le-chah ho sem phal ahi e.
- Yom Tov ni a hi Okhel Nefesh toh kisai Malakha ho phal hijieng jong leh hetding kit chu Hakhanah mi'Yom Tov le Khol – tichu Yom Khol ni'a ingaichat thil khat chu chuche Yom Tov ni a guon/sem ding phal ahipoi. Khuti ahileh Yom Tov ni'a ann huon phal ahi'e ti man a nikho dang'a ding ann ho kihuon doh phal ahikit poi. A Yom Tov ni'a ineh ding pa bou phal ahi e.
- Ahileh Rosh Hashana bang'a Yom Tov Ni ahung um tieng Yom Tov Rishon leh Yom Tov Sheni a neh ding ann kihuon doh masat thei hintem??
Amasapen a hetding chu PHAL AHIPOI.
Anina a hetding chu ahuon ding daan ihet leh PHAL AHI E.
- Tua hi iti ihuon leh phal ham ti ihin sei diuva ahi.
Halakha Le-ma'aseh a inei uchu ipi ham itileh Yom Khol ni'a ding thil khat chu Yom Tov ni'a guon/sem masat phal ahipoi ti ahi. Hiche hin neh-le-chah sem jong ahuoptha ah ahi e.
Langkhat a Halakha in asei kit chu ipi ham itileh Yom Tov ni jingkah Seudat Shakharith a ineh ding ann pa ihuon tieng beel lentah sung'a tamtah, eima'n ingaichat sang'a tamjo le avaal set a huon a, ajing Yom Khol a ding toh huon kop thei a ahitai.  
Hinlah hetding chu ann ihuon tieng "Jing a ding pum a kahuon ahi e.." ti'a ikamcheng tah a seidoh lou ding ti ahi. Chujong leh hiche hi beel khat sung'a kihuon bou kiphal a chujong leh Seudat Shakharith pa ineh tokah se bou phal ahi e. Seudat Shakharith ineh chai nung'a ann hung kihuon kit ahitah leh vang avaalset a huon a, Yom Khol a ding toh huontha chu phal ahitapoi.
Hiche hi Yom Tov apat Yom Khol toh kisai daan ahi.
- Tu'n Yom Tov Rishon ni tieng  Yom Tov Sheni jaan Kiddush a neh ding ann iti huon ding ham ti veu hite. (Yom Tov Sheni jaan Kiddush a neh ding katina pa hi ahileh ajeh chu hiche pa hi boi um dehset ji a ahi. Ajehchu Yom Tov Rishon kichai tokah se chu ajing Yom Tov Sheni a ding'a ann huon phal hilou lai tina ahi. Ahileh Arvith a pasal ho kiche ta, inn a um Numei ho'n Tzet Kokhavim a ann ahin huon pan uleh Kiddush ahung kibol chai tieng jong leh bu-le-me ho min ji lou lai; hitachu ann ihin neh tieng jaan anasot man ji ah ahitai. Chapang neiho ding'a boihoi dehset ji'a ahi e. )
- Yom Tov Sheni jaan Kiddush a neh ding ann chu itileh Yom Tov Rishon ni'a akihuon doh the idem ti daan chu chung'a kisun, Yom Khol ni'a neh ding huon doh ding daan kisei toh thakhat tobang ahi. HInlah akikhetna ijat ham aum e.
Akibahna hochu ahileh…
            # Yom Tov Rishon ni Seudat Shakharith a ineh ding ann ihuon phat tieng leh bou huon phal ahi e. Seudat Shakharith nehchai nung'a ann kihuon ho a vang phal ahitapoi.
            # Chukit leh ann chu Yom Tov Rishon Seudat Shakharit a ingaichat sang'a tamjo a, a vaalset a huon ding ahi e.
Langkhat a Yom Khol a neh ding leh Yom Khol a neh ding ahuon daana hung kibahlouna chu…
           
# Chunglang a Yom Khol toh kisai'a isei uchu ahileh Beel len khat bou a huon phal ahi. Chuleh Yom Tov Sheni toh kisai a jong hin Poskim khenkhat ngaidan a Beel khat bou a Yom Tov Rishon Seudat Shakharith a neh ding ann toh chun huon khom ding ti ahi. Hijieng jong leh Minhag Israel ahileh vang beel ni le thum a jong huon phal ahi ti ngaidan chepi Poskim ho Halakha pa joh akichepi e.

Hinlah hilai a hetding chu beel ni le thum naman a ahitah leh bu-le-me kihuon ho jouse chu Yom Tov Rishon jingkah Seudat Shakharith tieng themkhat beh (Kazait ti beh) naneh tei-tei ngai ding a ahi. Hita chu nabol a ahileh Yom Tov Rishon a ding'a nahuon a, avaal ho ajing Yom Tov Sheni a naneh toh thakhat hi a, chutieng chuleh Hakhanah Mi'Yom Tov Rishon le Yom Tov Sheni ahina umlou ding ah ahitai.
- Ahileh ipi ding'a Yom Tov nikho jingkah Shakharith tieng bu-le-me tamtah ihuon leh avaal hochu nikho dang a jong neh phal hintem?
Ann avaal set a kihuon pa chungchang a hi thil chini kisutuo a, hiche a kuon a chu Poskim ho'n ahin phal thei uva ahi e.
# Amasapen a Ma'aseh Ekhad – Thakhat a kibol khom ahitah jeh a chu hilai a hi atumbeleh a Malakha dang khat kibol a kisim theilou a ahi.  Yom Tov Rishon ni a neh ding kisem toh thakhat a ahi'n, lungsa-ihna thei ima aumpo'n ahi.
# Anina a Mashbiakh eth ha'Ma-akhal – Hichu ipi kiseina ham itileh bu-le-me hochu akihuonkhom tam lai se hichun ann kihuon chu a-elna apeh be jing a, themcha kihuon sang'a chu ga tuijo teiji a ahi e. Tekahna sa/nga bang chu ihuon a ahitah leh a sa/nga atam laise a-elna kibe a tui jo cheh ji a ahi. Hiti a chu Yom Tov Rishon Seudat Shakharith a neh ding ann pa chu tamtah nahuon tieng, na kavannah chu ahileh avaal ho ajing a naneh ding hita jong leh, hichun nathil huon pa chu atui joh sah cheh toh kilhon a hitobang a kihuon ann chu phal ahi e.
** Ahileh ipi ding'a Seudat Shakharith neh jou nung'a ann ihuon a ahileh avaal tamtah um ding'a huon chu phallou hintem? (tichu avaal aum leh nidang a neh ding ti hisap a)
-
Ajehchu hilai a hi "Isur Ha-aramah" – tichu thilkhat avum-avaal a kibol ahidan hetthei leu a aum tah jeh ahi. Jingkah Seudat Shakharith pa ineh tokah se a chu ann tamtah ihuon a ahitah jong leh sun/nilhah lang a ineh ding pum a kihuon a kilathei nalai ah ahi e. Hinlah Yom Tov ni Seudat Shakharith nehchai jou nung'a ann hung kihuon chu  avaalset a ihuon kalse anikho a ding'a kingaicha lou ann kihuon ahi pachu kilangvaal/dohvaal ah ahita'n; hitobang dinmun a chu Halakha in thil kibol chu aphallou ah ahitai.
Hijeh a chu Yom Tov ni a chu nidang a neh ding toh Yom Tov ni a neh ding ihunkhom nuom a ahileh tamtah huon ding ahivang'a Seudat Shakharith ineh ma ngei a huon doh ding ahi e.
NB – Halakha hung kisun hi Veten Khelkenu - Sefer Limud Yomi a kuon hung kiladoh ahi'n. Chuleh amaho'n tuchung'a isut u Halakha ho ahin lahdoh nau ahileh Shulkhan Arukh, Kaf Hakhayim chule Mishna Berurah akuon ahi e. Eiho chepi Halakha hi alhangpi a Yalkut Yosef ahitoh kilhon a akikal aum khadem ti'a kivetoh a, aumlou phat a juithei ahi e ti'a iphatchuomna ding uva hung kitahlang ah ahi e.
                        Shana Tova U'Metukah. She'nikatev kulanu besefer Ha'Khayim.



Friday, September 27, 2019

Parashat Nitzavim


Yossi Lhungdim

אתם נצבים היום כלכם לפני יהוה אלהיכם

”Atem nitzavim hayom kulkhem lifnei Ad-nai eloheikhem"
(Tuni nikho'n nangho jouse Pakai na P-thien masang a nading sohkei uve)
Devarim 29:9


Mefarshim ho'a kuon kimu chu ipi ham iti leh tuchung Parasha, Parashat Nitzavim hi  Moshe Rabbeinu'n athi ding nikho a anasei Parashiyot 4 - Nitzavim, Vayelekh, Ha'azinu le Vezot Haberakha ho lah'a amasapen ahi e. Hiche Parasha 4 hohi abon kei a nikhat thu'a asei a, chujou a chu ama jong apu-apa te toh anakijam khom ah ahitai. 

Rashi Hakadosh in hitin asei e: 
Athi ding nikho ahung lhun tah toh kilhon in Moshe Rabbeinu'n Am Israel te jouse chu P-thien masang'a akoukhom in, kitepna "Brith" asem kit e.


Ahileh ipi kitepna ana sem uham?
Midrash Tankhuma ah hitin akisun e:
Ipu-ipa teu Egypt a kuon ahung potdoh u chun P-thien in kitepna 3 vei jen tah amaho toh anasem  e. Amasapen in Sinai muol a anasem in, aban in Khorev mun a anasem in chuleh achaina pachu tu'a (Parashat Nitzavim a) kitepna kisem pa hi ahi e.

Midrash Tankhuma in hitin dohna asem e,"Ahileh ipi ding'a P-thien in kitepna 3 vei jen tah ipu-ipa tehou toh anasep a ham?".

Adonbutna chu Midrash Tankhuma ma'n hitin ape e:
Ajehchu Sinai muol'a kitepna anakisem pa chu Bongnou lim ahin hou phat uva P-thien in sim-le-tai a anakoi tahlou a,  Hiti'a chu Khorev mun a kitepna avel'a ahin sem kit a, chule hilai mun ma'a chu koi hileh P-thien thupeh nitlou a chu gaosap chang ding'a thulhuhna jong anasep uva ahi e.


Hinlah tuchung Parasha a kisun kitepna "brith" pa hi ipi ding'a kisem a ham ti Midrash Tankhuma in ajeh eisei peh tapouve. Chuti ahileh ipi ding'a athumveina a kisem Brith pa hi ngaipoimo a hintem?

Anaf Yosef in Midrash Tankhuma a kisun thuho ahilchetna a hitin asei e:
Sinai muol a Brith a umpa chu Khet Haegel jeh in anakisubei ta'n. Aban in Khorev mun ah avel in Brith anakisem kit e. Hinlah hiche Khorev mun a kisem Brith pa hi anabulhing jou poi. Ajehchu Khorev (Anaf Yosef in aseina a Khorev hi Bamidbar kiminvona jong ahi e) a kisem kitepna pahi gamthip-gam - neh ding, don ding ima umlouna mun chule mihem chenna thei hilou mun a kisem a ahi. Hitobang dinmun a Brith kisem chu khonung tieng Am Israel te'n kithiemchanna a ahin nei khah thei uva ahi e. Hichu ipi kiseina ham itileh "Brith pa chu keiho nop-le-daa ima umlou a, kakihinso na ding uva kakisaan uva ahibou e…" ti'a ahinsei thei uva ahi. ( Ajehchu Bamidbar a chu akihinso na ding uva P-thien chung bou a kingam uva anahiuvin, Brith chu anakisan lou hiuleh P-thien in donlou a akoi uva thilo diu va ahiuve. Khuti ahileh option dang umlou, amaho nop-le-daa umlou a Brith chu akisan uva jong lahtheina chang um ah ahi.)

Hinlah Jordan gal'a um Moab phaicham  ahileh vang gamthip-gam toh te'a neh-le-chah jong pieng ah hita, hitobang mun a chu "kichat-tijat man a kitepna chu kanakisaan uva ahi" ti'a kithiemchanna thei ima umtalou ah ahi e. Hijeh a chu Am Israel te'n amaho thusah tah'a kitepna anakisaan uve ti akichehselna ding'a avel'a Kitepna anasem kit uva ahi.


Langkhat a Khazal ho'n aseinauva ”Atem nitzavim hayom kulkhem lifnei Ad-nai eloheikhem" a kisei "Hayom" kiti hi Yom Hadin – tichu Rosh Hashanna nikho kiseina ahi e ti ahi.

Pasuk in "Tuni nikho'n nangho jouse Pakai na P-thien masang a nading sohkei uve" ati hi Ben Ish Khai in aseina ah ,"itih tieng mijouse Pakai masang'a ding a ham iti leh achungthu kitan nikho – Rosh Hashanna ni ahi e..".

Khuti ahileh tuchan a isei uva kuon mudoh thei chu Rosh Hashanna seh leh avel'a athah beleh a P-thien in eiho toh ikikah uva Brith asem jing tina ahi. Chuti ahi toh kilhon chun hiche Brith pa ikisaan cheh na ding uvin ilungsung uva naa hin tong hen lang, chule P-thien in eiho jouse HInna Lekhabu a ei jihlut na ding uvin ichang cheh uvin P-thien in phatthei eiboh uhen lang, tu ahung lhung ding kumthah hi akoi jouse ding'a kumpha-kumhoi hung hita hen o.




Friday, September 20, 2019

PARASHAT KI-TAVO


Yossi Lhungdim
Drasha U'Halakha

ולקחת מראשית כל־פרי האדמה
"Velakakhta mereshit kol-pri ha'adamah.."
(Nalhosoh ga masa jouse chu nalah ding…)

                                    ~ Devarim 26:2
Parashat Ki-Tavo kipat pat ahi'n Mitzvat Bikkurim thu akisei in ahi. Hiche Mitzvah toh kisai in Khazal ho'n Bereshit Rabbah ah hitin asei uve:
Thil chi 3 – Khallah, Ma'aser le Bikkurim  ho jaal a P-thien in vaan-le-leiset chuleh asung'a um jouse ahi'n sem ah ahi.
Bereshit Rabbah mama a Khazal ho'n hitin jong asei uve :

Torah le Am Israel te jaal'a P-thien in vaan-le-leiset ahin sem ahi.
Chunglang'a thil chi 3 ho hihen Torah le Am Israel te hitaleh, amaho jaal a P-thien in vaan-le-leiset ahin sem ah ahi tihi Khazal ho'n Bereshit lekhabu hung kipatna pasuk masapen," Bereshit Bara Elokim…" a kuon ahin jildoh uva ahi. Khazal ho'n aseinauva "Bereshit" kiti chu "bishvil reshit" ( eipao a isei ding leh abul/amasa jaal'a tiding hinte…) kitina ahi'n chuleh Khallah, Ma'aser, Bikkurim, Torah le Am Israel ho jouse hi Torah in Reshit (abul/amasa) ti'a aminvo sohkei ah ahiuve.

Ahileh tu'n hiche Midrash Rabbah thusei teni hi vetkah leuhen, Torah le Am Israel te jaal'a P-thien in vaan-le-leiset ahin sem ah ahi tihi bailam tah a hetdoh thei ahi. Ajehchu Khazal ho'n aseima bang uva Torah umlou hileh leiset hi P-thien in asuhmang ding ah ahi. Chuleh hiche leiset dinna Torah khum pa um jing na ding'a panla a, P-thien thupeh ho tuhchah jing jieng a chu  Am Israel te ihiuve.

Hinlah Midrash Rabbah thusei a hetthiem hahsa tah khat chu hiche thil 3 – Khallah, Ma'aser le Bikkuirim ho jaal'a a P-thien in vaan-le-leiset asem e ti pahi ahi e. Hicheng 3 ho jaal a leiset hung kisem ah ahi e iti leh hita'n ti'n, ipi ding'a mundang khat a Torah le Am Israel atikit ahidem?

HaShelah Hakadosh in hiche thudoh hi adong in hiti'n hilchetna jong ane pe e:
Thil jouse hung kisemlona pen chu Torah le Am Israel jaal ahinai. Chuleh thil lah'a athieng thoupen "Kodesh hakodashim" chu Torah ahi. 

Torah hi ivet leh jaat ni – Galui (akiselgu lou) le Nistar (Akiselgu) a lhekhen thei ahi. Chuleh Mihem te bang'a Torah jieng in jong tahsa le lhagao anei in : Galui pahi atasha hi a, Nistar pahi Torah ding'a lhagao hi a ahi.  Chuleh Torah sung'a 613 Mitzvot aum bang'a mihem tahsa sung'a jong Ramakh Evarim le Shasak Giddin um a, ani a igopkhom leh 613 pha ah ahiuve.

HIchun avetsah chu Torah bang'a Mihem Tahsa jong "Kodesh Hakodashim" sothei tina ahi. Hinlah aboina chu mihem tahsa pahin gancha ho toh kibahna/kilona anei in; Gancha kiti chu nelou-donlou a ahin thei lou bang'a hiche mihem tahsa a um "behemoth" (gancha hina pa)  jong hi nelou a hingthei lou a ahikit e.

Ahileh hitobang dinmun a hi mihem tahsa chu iti Torah toh kimat jing a um thei a "Kodesh Hakodashim" sohthei ding a hin tem? 

Hichu mihempa neh-le-don a kingam a ahi. Hichena ding'a chu P-thien in mihempa neh-le-don hochu asuhthieng peh ji ah ahi e.

Chuleh iti asuh thieng em iti leh lhosoh gaa masapen hochu ama lhacha le kinbol a pang jing Levi le Kohen ho peh ding in thupeh eipe uvin. Chubep hilou a mihem pa lhagao ann hihen, tahsa ann hita leh suhthieng a aumna ding in neh le chah toh kisai Som-a-Khat "Ma'aser" le Mitzvat Khallah ho jong eipe uve.
Hita chu mihem in tahsa le lhagao a thienthouna ahin nei tieng Torah pumpi chu, galui hihen nistar hitaleh, abon a ahin kisan thei a chutieng leh chun "Bereshit Bara Elokim…." a Khazal ho'n asei u "Leiset hi Torah le Am Israel jaal'a kisem ah ahi…" pa chu guilhung ji ah ahi e.  
Khuti ahileh hiche HaShelah HaKadosh hilchetna a kipat chunglang'a ithudoh u chu kichehtah a hetthei a ahitai. Hichu ipi ham iti leh Leiset kiseplona pipen Torah pa chu mihem in ahiding bangtah a ajui theina ding'a atahsa'n angaichat neh-le-chah ho suhthieng'a aumthei na ding'a  Khallah, Ma'aser le Bikkurim ho apan jeh uva chu amaho jaal a jong leiset kiseplo a ahi e ti ahi.

Halakha :
Mitzvat Bikkurim toh kisai Halakha tamlou Mishneh Torah leRambam a kuon veu hite.
# Mitzvat Bikkurim hi Israel gamsung bouseh a kijui thupeh ahi'n, chuleh Beith Hamikdash a din leh bou jui ding'a kipe thupeh ahi e.

# Mitzvat Bikkurim hi Israel gamga 7 – Khita, Sheorah, Anavim, Taena, Rimon, Jeitim le Tamarim ho chung bou'a thupeh um a ahi. Chukit leh hiche Mitzvat Bikkurim a ding'a hung kichoi hiche gamga 7 itiu hohi Israel gam sese a kuon hiding; gamga 7 hijieng jong leh gamdang a kuon ahileh vang Mitzvah in ahuoptha poi.
# Mitzvat Bikkurim hi Shavuot a kipat Khanukkah chan kichoi ji a ahi e. Hichu ipi kiseina ham itileh Shavuot masang'a Bikkurim choi phallou, chu jong leh Khanukkah kichai tieng choiphal kitlou a ahita'n ahi.
# Torah a kuon a Mitzvat Bikkurim suhbulhitna ding'a nalhohso-ga/natheiga chu hijat napeh ding ti ima aumpoi. Hinlah Khazal ho ahung uvin Mitzvat Bikkurim suhbulhitna ding'a Ekhad-mi-Shishim (hop somgup a kuon hop khat) peh ding ti daan ihung sem peh uve.

# Bikkurim hi Kohen ho kipe ji ah ahi'n. Amaho'n hiche lhosoh-ga masapa hi Jerusalem khopi sung bou'a aneh thei diuva ahi e.

# Onen (a innsung mi bei a, athilong kivuidohlou lai ) ahisung se Kohen khat chun Bikkurim aneh ding phal ahipoi. Ajehchu hiche ga-masa neh ding thupeh pahi Kohen pa chun kipahtah a aneh ding ti thupeh ahi e.
# Mitzvat Bikkurim a ding'a hung kichoi theiga le lhosohga hochu bawm (basket) sung khat a koi a choi ding ti thupeh ahi. Ahoipen chu ahikit leh thil jaat kibanglou nahin choi tah leh ama-ama jaat pa bouseh bawm sung khat a nakoi ding, jaat dang toh nahalkhom lou ding ti ahi.

Hinlah iham ti'a bawm chu khat bouseh ham inei tah a ahileh Bikkurim ding'a ihin choi thil hochu koikhom thei ahi. Hinlah hiche a jong hi akoi ding daan Seder  um a ahiuve. 

Iti koi ding ham iti leh atopen a Sheor  nakoi ding, aban leh Khittim, chujou tieng Jeitim nakoi a, achung a chu Tamarim nakoi a, aban leh Rimonim nakoi ding chutah leh achung pen a chu Tae'enim napansah ding ahi e. ( Hiche seder pa hi kiche pi jing a, iham ti'a mikhat chun Jeitim le Tamarim le Rimonim bang ahin choi leh anoi pen a Jeitim apansah a, alai a Tamarim akoi a, achung pen a chu Rimonim pang ding a ahi.)

                                                SHABBAT SHALOM LEKULAM


Friday, September 13, 2019

PARASHAT KI-TITZE


Yossi Lhungdim

Drasha U'Halakha
DRASHA:
שב תשיבם לאחיך
"Hashev teshivem le'akhikha.."
(Nasopipa kom a chu nanung thah ding ahi e..)
                                                            - Devarim 22:1
Hapta seh a isim jiu Parasha Shavua holah'a Mitzvot tamna peh chu tu Shabbat a isim diu Parasha, Parashat Ki-Titze hi ahi e. Chuleh hiche Parasha sung'a kisun Mitzvot ho lah'a khat chu "Mitzvat Hashavat Avedah" – Thilmang imu leh aneipa/aneinu kom a nung peh ding thupeh pahi ahi.
Rabbeinu Bachya in ahileh "Mitzvat Hashavat Avedah" chungchang a hin "Tikhiyat Hametim" – Mithi ho thokit ding thu jong mudoh thei ahi ti'n asei e. Ajehchu thilmang imu le aneitu heng'a nung peh ding Mitzvah ahibang'a P-thien in jong khonung tieng lhagao jouse chu atahsa heng'a anung le kit ding ahi ti ahi.
Chukit leh Gemara masechet Baba Metziya 28b mun ah Khazal ho'n hitin asei uve:
ת"ר בראשונה כל מי שמצא אבידה היה מכריז עליה שלשה רגלים ואחר רגל אחרון שבעת ימים כדי שילך שלשה ויחזור שלשה ויכריז יום אחד משחרב בית המקדש שיבנה במהרה בימינו התקינו שיהו מכריזים בבתי כנסיות ובבתי מדרשות ומשרבו האנסים התקינו שיהו מודיעין לשכיניו ולמיודעיו ודיו
Khazal ho thusei hi achom lam tah in eipao in kiledoh leh Beith Ha'mikdash anadin lai'a chu thilmang akimu tieng akoi jouse hetthei ding'a thilmang mu pen-pen chun Beith Ha'Mikdash mun a Phondohna ananei ji ah ahi e. Hinlah Beith Ha'mikdash set a kipat Beith Knesset ho, Beith Midrash ho a phondohna kinei ji a, chujong leh thilmang mu'a chun a-innveng ho ahetsah ji ah ahitai.
Hilai mun a Khazal ho thusei (Ivrit a pa khu) hi phate'n vepha leuchun thil kidang tah khat namu doh diu ahi. Hichu ipi ham iti leh hilai a " משחרב בית המקדש שיבנה במהרה בימינו " paocheng kimang pa hi ahi. Gemara sung mun tamtah ah Beith Hamikdash kisuhset thu akisei in hinlah "She'ibaneh bimhera beyameinu…" (eiho damsung in akinthei pen in sahthah in um hen) ti pahi Khazal ho'n amoh man khah pouve. 
Hijieng jong leh "Hashavat Avedah" thu kiseina mun ahi'n kidang tah in hiche thucheng hi Khazal ho'n amang uvin ahi. Ipi jeh hintem?
Hiche thudoh hi Harav Yosef Engel Tz"l in a lekhabu sut Gilyonei Ha'Shas a chun adong in. Ama'n adonbutna a asei chu ipi ham iti leh hiche a kuon mudoh thei chu ipi ham itileh Beith Hamikdash Ha'Shlishi chu Mitzvat Hashavat Avedah jaal a hung kinung sahdoh kit ding ahi ti ahi e.
Ahileh iti dan a hiche Mitzvat Hashavat Avedah jaal a chu P-thien in Beith Ha'mikdash Hashlishi chu ahin tundoh kit ding hin tem?
Harav Yosef Engel Tz"l in ahilchetna ah hitin asei e:
 P-thien thutanna hi Middah-keneged-Middah ahi e. Michu anatoh-athilbol toh kitoh a achung'a kipaman le gotman alethuh ji ah ahi. Ahileh Am Israel te'n hiche Mitzvat Hashavat Avedah pa ahiding bang'a ajui uva, khat in thil amansah chu adang khat in amu a, aneipa/aneinu ahiding bang tah'a aganung peh leh hichun achung uva P-thien khotona chu ahin le kit ding, hitia chu anamangsa Beith Hamikdash jieng jong P-thien in amite athah beh a ahin le tundoh peh kit ding uva ahi e.  
HALAKHA:
Tu'n Hashavat Avedah toh kisai Halakha hetlou a khoh ho veu hite. Hiche Mitzvah toh kisai Halakha hi atam lheh jieng in, abon a I Alon uva hi jihdoh ding kiti leh thil hitheilou ding ahitoh kilhon a ijat ham apoimo jep-jep kahin sutdoh ahi.
Halakha hung kisun ding hohi Hashavat Avedah Kehalakha kiti lekhabu a kuon kahin lahdoh ahi'n. Hiche thupeh toh kisai Halakha hetbe nuom ho'n a lekhabu hi ikichoh uva isimbe thei uva ahi.
Hashavat Avedah toh kisai Halakha hohi stage 3 a hop khen thei ahi -
Khatna a Metziah – thilmang mu; Nina a Hakrajah – I thilmu chu aneitu'n ahetna ding'a phondohna; Thumna a Hashava/Hakjara – Thilmang chu aneitu kom a nung pehna.
METZIAH TOH KISAI DAN CHULE KOI CHU THILMANG NUNG PEH NGAI HAM
# Hetding chu thilmang kimu jouse aneitu holdoh a nung peh ding angai khel poi. Ahileh itobang thilmang chu imu leh aneitu nung peh ngai em itileh:
-- Amasapen a thilchu "Siman" – hetkhenna thei sign/melchihna nei hiding. Hiche Siman itiu hi thil khat chung'a aneipa min kisun ho, ahilou leh aneipa'n ama a ahi ahetkhen theina ding'a melchihna thei thil akisem ho ahiuve.
-- Anina "Siman" um ahina ban a Juda mi a ahi ngai ding. Goy ho thil mang khat chu Juda khat in amu a ahileh aganung le angaipoi. Ajehchu tuchung I Parasha uva "Akhikha" – Nasopipa ti'n akisun e. "Na sopipa" kiti hi Juda mi bou kiseina ahi'n, Gentile mi ahuop poi.
# Ahileh "Siman" nei thilmang khat kimu tahen lang aneitu kihetalou hileh ipi lo ding ahita dem? AJehchu Juda mi a ham, Gentile khattou a ham ti kihelou a ahita'n, boi umtah hi ah ahitai.
-- Hitobang dinmun ahi thilmang imuna mun a chu kingam ah ahi e. I thilmang muna mun chu Juda ho sang'a Goy ho tamchenna mun/kho ahileh thilmang kimu chu Gentile ho a dan a kisim a ahita'n. Nung le angai tapoi.
-- Hijieng jong leh hilai a hetding chu thilmang kimuna mun in apoh itiu hi khatvei vei tieng leh Juda mi tam le lhom a kingam kitlou a ahi e. Vetsahna Tashmishei Kedusha – Tefillin, Tallit, Mezuzah, Kippa etc – Sakho thil ho ahileh Juda mi a ahi hetsa hijieng ah ahi'n. Hitobang chu imu leh aneitu heng'a nung le ngai  a ahi.
Chukit leh thil khat chu Binyan sung a akimutah a, chuche Binyan a cheng ho chu atamjo Juda mi ahileh hiche kho chu atamjo Goy hijieng jong leh aneitu chu holdoh a nung peh ngai ding a ahi e.
Chuleh thilmang chu lampi pang ham ahilou leh lampi lai a kimu ahileh hiche lampi chele-vale na a mang miho a chu kingam kit ah ahi: Juda mi atamjo ahileh thilmang chu anei holdoh a nung le ngai ding, Goy ho tamjo ahileh nung le ngailou ding. Vetsahna a Jerusalem khopi a Tourist spot, gamdang'a kuon hung ho tamna mun lah a thilmang kimu ahileh hichu Jerusalem khopi sung ahivang'a Gentile ho'a dan a kila a, nungpeh ngailou a ahitai.
# Gentile ho thil mansah chu imu a ahileh nung le lou ding ti hijieng jong leh chuche a kuon a chu Khilul Hashem  sohdoh thei ding ahileh Khidush Hashem umna ding'a chu nungpeh phal ahi.
# Juda mi hijong leh Shabbat lhangphong tah a palkeh a mi chun thil amansah tah a, imu a ahitah leh nung peh angai poi.
HAKRAJAH – THILMANG PHONDOHNA TOH KISAI DAAN
# Thilmang imu leh aneinu/aneipa'n ahetna ding'a Hakrajah – tichu phondoh ngai ah ahi. Iti phondoh ding ham iti leh:
- Lekha a hitobang thil kamu e ti'a sut a imuna toh kinai a um Beith Knesset ho a chu tah ding ahi. Vetsahna a Lukhuh namu bang ahileh nathilmu chu lukhuh ahi nasut ding, hinlah itobang lukhuh hi a, ipi colo ham, ipi company made ham tiho chu kichehsel a sut angaipoi. Hiche hohi "Siman" iti houchun ahuop ah ahin. Khonung leh hiche siman pa pansan a thil chu kinung peh ding ahi e.
- Thilmang imuna mun a jong chu lekha tah ding.
- Newspaper ho a so thei ahijong leh so ding. Hinlah iham ti'a asoman um ahitah leh vang eima chung'a kingam a ahitai. Iso lou jong leh ima akhohna umlou; iso a ahitah jong leh thilpha.
# Hakrajah ibol pahi nikho ijat ham khat beh aum ngai ah ahi. Ajehchu amu mi atamchan a athilnei pa/nu in anamuna ding "probability" chu sang cheh-cheh a ahi e. Hinlah iham ti'a na lekha tah chu anakiloi lhah ham ahilou leh miho'n anapei mang khah uleh avel'a ga nung tah kit khel-khel angaipoi.
HASHAVAH/HAKJARAH – THILMANG NUNG LE
# "Iyush" – tichu aneipa/aneinu chun athilmansah chu adon tahlou ( angaisah/akhohsah tahlou ) a ahileh ganung le angai tapoi. Tekahna a mikhat chun akhutjem ham kahepoi amansah a, ni ijat ham ahol nung a aholbe ngap tah hih a, "amang chu amang a ahitai, kiholbe da tahen.." ti'a asei nung a nang in namu a ahileh nanung le angaitapoi. Nathilmu chu nang in nakilah thei a ahita'n ahi.
# Thilmang imu chu iphondoh jou'a miho'n "kei a ahi e.." ti'a ahin sei uva ahileh moh nung peh ding ahipoi. Ilepeh masang'a  "Siman" hochu doh ding ngai a ahi.
Hiche siman hochu phatecha asei thei uva ahileh bou nung peh bep ding ahi.
# AHileh thilkhat kimu tahen lang, Hakrajah ibol jou nung chun mi 2 bang in "Kei a ahi" hin ti lhon taleh koi chu peh ding ham?
- Siman hochu doh ding, asei dih pen-pen chu chang ding.
- Iham ti a anilhon a Simanim ho chu asei dih lhon a ahitah leh Witness hin kipui a, a Witness pa'n "Hiche thil hi hichepa/hichenu a mong-mong ahinai" ti a asei leh, Witness hin kipui a chu peh ding a ahi e. Anilhon a Witness ahin kipuilhon a ahitah leh khat jieng jong pehlou ding, Eliyahu Ha'Navi ahung tieng leh ama'n boina chu asuhlhap ding'a ahitai. 
# Thilmang mu a chun athilmu chu aneipa/aneinu heng'a aganung thah khel-khel ding angaipo'n ahi.

                                                SHABBAT SHALOM LEKULAM

Parashat Ki Tetze - Advance Level

Yonatan Haokip
Parashat Ki Tetze -Asungthu gil

"KI TETZE BE MILKHAMA..."
“NANGHO GAALSAT A NAPOT DOH TENG ULEH…"
Devarim  21:10 
Tuchung Parasha sung’ah hin mitsvot 77 aumin, akivelsei jong aumin ahi. Parasha sung’a daan hohi Civil Law ngen ahin, het hahsa ding ima aumpoi. Hinlah daan hohi Hashem in eipe hih uleh hiche mitsvah hohi mihiemte lunggel’a geldohthei ding khatjong aumpoi. Parasha alhangpia akimudan in Pasal leh Numei kikah a thienthouna atamin ahi. Kichenna thieng kiti hi pasal khat ajinutoh aluppet a alungel’ah akingam in ahi. Kigop kiti hi tahsa ni hiche leisiet a kigommai mai ahipuon, vanchung lang’a lhagao teni kigopna jong ahi. Recannati in aseina’ah, kikhenna lekhabu hi Torah sung’a kimu dungjuiyin “Sefer Kerituth” akitin ahi. Nupa kiti hi chunglama alhagao teni kigomsa ahijitai. Lhagao kigomsa khat chu akikhentheiya lhagao dang toh akigop kittheina ding’in hiche leiseit’a hi “Kikhenna Lekha” (Divorce document) zih’a kikhenna hoitah’a siem ngai ahi. Achutilouva ahileh chung lama lhagao ho kahlah’a boina lhung thei, hiche chu tahsa a dia thilphaloutah suohthei ahi. 
“Noti ho kijohna man/sum chuleh uicha kijohna sum hi Pathien maicham a tuodoh phal ahipoi” (Deut 23:19)
Ibol’a Noti leh Uicha hi Torah sung’a kiseikhom ahidem? Noti kiti hi Numei lhagao phallou (Lilith) puihoina nuoiya um ahin, jonthanhuoina lunggel naneitieng, amanu huongsung’a lutding kuoncha bou nahitai. Amanu hi munjouse’ah aumtheiyin, Noti le akibahpi jonthanhuoina lunggel naneina munjouse’ah amanu hi aumtheiyin, mihiemte chonsiet’a puilut ding bou akhohsah in ahi. Amanu lenggam a hin uicha ho akapjiuvin ahi, ajeh chu amanu lenggam sung hi thina vantil in aumkilvel ji’a, koi hileh hiche noti lhagao phallounu lenggama hunglut jouse chu thading’a avetji ahi. Uicha hon hitobang thina vantil ho amutieng uleh kap jiu ahi. 
Levirate Marriage
(Mystical Dimension)
Pasal khat athi tieng insung’a akinaipi pen pasal in asuopipa jinu akichenpi ding ahi (Deut 25:5)
Meithainu In midang akichenpi theilou ding ahi. Hitobang kichenna hi “Khalitzah” akiti. Athipa chun Chapa aneilouleh asuopipan numei nu akichenpi ding ahi. Hiche thu hi agilval in, het ahahsai, hinlah hetbaitheina lampi khat aumin ahi. Pienkuol (reincarnation) hi aumin ahi. Khalitzah hettheina ding’in pienkuol chungchang themkhat gah tahlang uhite: Zohar in ibola mithi koikhovahlou ding (Deut 21:23) ti thupieh hilchetna apiehna a chun: Rav Yehuda in hitin aseiye, mithi chu nilhum masang ahilouleh nidan 24 sung’a akivuilou tieng, boina lientah aumjin ahi. Mihiem aphatcha akivuilou tieng ganhing toh thakhat ahijitai, ati. Ajeh chu mihiem hi Pathien lim melpua kisiem ahin, Pathien in alim chu aphatcha vuiding’a thu apieh ahi. Mithipa lhagao hi Pathien in tahsa dangkhat’a akhumlut nuom ahi. Athipa lhagao chu tahsa dang a alut masangse a achungthu kitan ding ahi, athu akitanjou tieng tahsa dang khat’a sung’a hungpieng kuon kit ding ahi. Ahin, tahsa chu leisiet a akivui masangin, chung lang’ah thutanna aumtheipoi, chuleh Pathien in jong (athipa) lhagao chu tahsa dang’ah akhum theipoi.
Mithipa chu akivui vaigeitieng alhagao pienna ding pa tahsa (naosen) chu athisa hung pieng ding ahitai. Tun ngaituo leuhen, hilang a mithi gangtah’a vuiloi ding thupieh nasuhbulhit lou jieh’a, khatlang’a naosen athisa napiensah ahitai. Pathien in naosen chu athisa piengding’a ibol’a anu oisung’a akijilsah ding ham? Hiche hi mihiem ten Pathien thupieh ahiding bang’a ajuilou tieng umji’ah ahi. Pathien in mithi gangtah’a vuiding atilona ajeh chu, Aman khatlang’a naosen sung’a lhagao apiehnomjeh ahi. Torah sung’ah vele chun hiche chaang kichai chaiya thupieh chu,
 “Nangman nasuopipa gancha ahilouleh athilmansah namuleh aneipa nanungpieh ding ahi.” (Deut 22:1)
Mithi gangtah’a vuiding thupieh toh Thilmang aneipa nungpieh ding thupieh teni hi Torah in ibol’a ajih khom ham, ipi akimatna uma ham? Pathien in thilmang khat aneipa nungpieh ding agelkhohna ajeh chu ahileh, michonse hohi phat piehkit’a (alhagao u tahsa dang’a piensah’a) ahungpienphat leh Pathien thu ajuiya asiempa (aneipa) koma ahung kinungle kittheina ding ahi. Athipa lhagao ahungpien kit phat leh thilpha abol’a, apienmasat’a chonsietna jouse ngaidam athuma, Asiempa/ lhagao neipa koma akinungle theina ding ahi. Lhagao mangsa chu aneipa koma kinungle/kinungpieh kit ahi. Hitobang chun, lhagao bangkhat hohi achonsetnao ngaidam achantheina ding’a hungpiengkuon kitjiu ahi. Apien masat a Daan asuhbulhit loulai sese subulhit ding’a hungpieng kitji ahi. Hiche jeh’a jong hi naosen ahungpien’a chep kitanjou leh athi aumjin ahi. Ajeh chu thina kiti hi Pathien mitvet ding’a thil manlutah ahi (psalm 116:15). Mihiem athi tieng achonsetna ijat hamkhat ngaidam achangthei in ahi. Lhagao abangkhat chu ahileh leiset’a ana umlaiya mitsvah ijathamkhat boltheina ding phatpha amulou jeh’a avela hung kisol kitji ahi. Vetsahnan amapa chu agentheijeh’in Charity anape joupuon ahi, hijeh’a chu ahungpienkit tieng mihaosa a hungpieng’a charity piehding thupieh sehseh ajuina ding phatpha aneithei ding ahi. Hiche akuona hetdoh thei chu, mi abangkhat chu kikhomkha hih jongleh Charity pieh apot’a pontho tijong aumin ahi, akikhop nomlou jeh'a koimacha dem lou ding, koima seisetlou ding ahi. Ajeh chu apienmasat’a chu itobang mi ahi eihon ihepouve. 
Tun “Khalitzah” (Levirate Marriage) chungchang banjom kit leu hen: Pirkey Avoth ah hitin akisun’e “Koi hileh cha neilou chu athi tobang ahin, Haolam habba chamun aneipoi” Hiche thu hi iti peldoh thei ham? Apeldoh ding dan chu “Khalitza” (Levirate marriage) ahi. Zohar in hitin aseiye, Nangman Torah thuguh nahetdoh nuomleh hung’in keiman “Khalitzah” thuguh nahil ing’e. Hetding khat chu mipa jousen hin ajiteu sung’ah alhagao u (Ruach) adalha jiuvin ahi. Hiche lhagao hi akitimat uva pat umpanji ahitai. Hiche lhagao hi ajipa thinung jongleh ajinu sung’a chengden ahi. Meithainu hin jidang khat aneitieng, ajimasa lhagao chu iti ding hitam? Hetding khat chu ajimasa lhagao (Ruach) vang meithanu sung’a umjingjeng ahi. Meithai nu chun ajimasa toh cha aneiya ahilevang lhatdohna kin bol angaipoi. Ajithah pan aluppi tieng amapan jong, amanu sung’a lhagao chuombeh ahetlut pieh kit ahitai. Hetding khat chu lhagao 2 meithainu sung’a um ahitan, amani kah’a chamna kiti umtheilou ding ahi. Numei ji nivei neiya, lunglhailouna leh kituomona insung’a alhun tieng, athuguh chu hichehi ahi: Numeinu sung’a lhagao ni akidel jinglhon in, Numeinu lungthim asunoh phah in, ajimasa lhagao leh ajithah lhagao asung’ah um chun, amanu lungthim akicholsah poi. Hinlah ajithah pa lhagao chu ajimasa lhagao sang’a ahatjoh leh, ajimasa lhagao chun, numeinu dalha tante, ahin, ajimasa lhagao ahatjoh leh, ajithah pa chun thina atuoding ahi. Hijeh’a hi Rav hon numei aji nivei thi ho kichenpi lou ding atilonau ahi. Achaina ding’in, koipen lhagao chun koijoh lhagao ajo em tihi abailam pena het thei din, koi hileh vaan’a kuona kiguongsa/ana kichengsa lhagao bou chu hiche nu sun’a ahatpena pang jing ding ahi. Vetsahnan, Ruth-Boaz, Judah-Tamar.
Tun Khalitzah chungthu banjom kit leu hen: Pasal khat in cha aneilouva athitieng vaan lang’ah ahibangtah in akaltheipoi. Alhagao hi lei-le-vaan kah in alenglen, chiena le umna ding helouvin genthei tah in aumjin ahi. Pathien in hiche tobang lhagao alungset jeh in, ahingnalai asuopipa komah, athipa jinu kichenpi ding thupieh apen ahi. Hitia akichenpi tieng, numei nu sung’a ajimasa lhagao toh anaopa lhagao hi kinalouvin, kilungkhattah in aumtheikit lhon’e. Pathien in athipa lhagao chu aumna ding mun’ah apuilut jitan ahi. Hinlah anaopa chun aupa jinu akichenpi nuomlouva ahileh, meithai nun athipa naopa kengchot asutlhah'a, ajipa min'a akilah ding ahi. Kengchot chu tuol’a ale-lhah ding ahi, ajeh chu ajipa lhagao gentheitah’a aumna’a kuona alhatdoh ahitai. Hitieng chuleh Pathien in athipa lhagao chu Ama koma alahtou ding ahi. Meithei nu in jong jithah aneikit thei ahitan, amanu sung’a ajipa lhagao jong umtalou ding ahi.
 “Numeiyin pasal von avonlouding, pasal in jong numeivon avonlou ding ahi” (Deut 22:5)
 Hitobang hi aumtieng, tahsa kitimjounapen alhasam jin ahi. Naodon hon pasal naosen adon phat tieng uleh akichih thei u angaiye. Naodon nu chun numei sangkhol (aki’ahsa) khat’ah pasal naosen atuoma ahileh, hiche naosen aliet tieng leh numei lang ah aphapoi. Hitobang chun, pasal von’a naosen numei ituomkhah tieng leh hiche naosen chu noti ahi nuome. Ajeh chu von kiti hi ahingthei ahilouvang in aneipa ham, aneinu ham hina khat behden ahitan, hijeh’a chu naosen ahi apat hiche thupieh hi chingtheitah’a juipieh ngai ahi. Shabbath Shalom r

Friday, September 6, 2019

PARASHAT SHOFTIM


Yossi Lhungdim
מי־האיש אשר בנה בית־חדש ולא חנכו...
ומי־האיש אשר־נטע כרם ולא חללו...
ומי־האיש אשר־ארש אשה ולא לקחה...
                                                                                    ~ Devarim 20:5-7

Masechet Avot, Perek Alef ah Khazal ho'n leiset dinna khum (pillar) 6 tah apeuve. Amasa 3 hochu ahiu leh Torah, Avodah le Gemilut Khasidim ahiuvin - Hiche hi Shimon Ha'Tzaddik in ihil uva ahi. Chuleh adang 3 hose chu ahileh Din, Emeth le Shalom ahiuvin, Rabban Shimon Ben Gamliel in ihung hil uva ahi e.
Langkhat a hiche leiset dinna khum 6 hotoh kisai a Kushiya , Mefarshim tamtah in adoh uchu, "Ipi ham Shimon Ha'Tzaddik in asei Mishna pa le Rabban Shimon Ben Gamliel in asei Mishna pa akikhetna? Ahilou leh Khakhamim teni thusei hi kikal aham?" ti hi ahi.

Mefarshim ho'n ahilchetnauva asei u chu ipi ham iti leh hiche Mishna teni hi akikalna ima aumpoi. Shimon Ha'Tzaddik in asei khum 3 – Torah, Avodah le Gemilut Khasidim – hohi ahileh Leiset dinna ding'a poimo thil thum ho ahiuve. Hicheng thum umlou'a leiset hi dingtheilou ding, P-thien in asuhmang ding a ahitai.
Langkhat a Rabban Shimon Ben Gamliel in asei khum 3 – Din, Emeth le Shalom -  ho ahiuleh leiset a mihem ho um jing theina ding'a poimo thil 3 ho ahiuvin. Hiche khum thum hohi mihem ho kikah a aumlou a ahileh P-thien inleiset a kuon mihem ho asuhmang ding ah ahi. Noah khang'a mihem ho chu ipi ding'a P-thien in anasuhmang aham itileh hiche thilpoimo cheh 3 hose hi alah uva anaum tahlou jeh ahi.

Maharal Mi'Prague in ahileh alekhabu sut Derekh Khaiyim achun hitin asei e:
Shimon Ha'Tzadik thusei le Rabban Shimon Ben Gamliel thusei akikalpoi. Kikal tahsang a athusei lhon hin kimatna anei soh kei ah ahi.

- Avodah toh Din in kimatna anei e. Masechet Shabbat 10A a Khazal ho'n asei u,"Koi hileh thu ahiding bang tah a, dihtah a tan a chu van-le-leiset hung kisem pet'a P-thien toh kithokhom tobang ah ahi" kitima bang'a mikhat chun Korbanot atuo ham ahilouleh Taona anei tieng P-thien toh kiguijopna asem bang'a thu ahiding bang tah'a, dihtah a tan a chun P-thien toh kiguijopna asemdoh ah ahi.

Hiche toh kiloutah kit khat chu Masechet Sanhedrin 7B ah Khazal ho'n hitin asei uve:
Thutan-vaihom phalou amite lah'a tungdoh a chu Mizbeakh gei'a Aserah thingphung phut toh thakhat ahi e.
- Torah ahileh Emeth (Thutah) toh kimatna anei kit ah ahi. Thutah itileh Torah hi'a, Torah bang'a Thutah tithei thildang umlou ah ahi. CHujong leh Torah in mihem apuihuoi a, asemphat bang'a Thutah bou chepi mihem chun hiche leiset a chamkimna akimu ding ah ahi e.

- Gemilut Khasidim (thilpha bol)  le Shalom (Chamna) in kimatna anei kit ah ahi. Ajehchu Thilpha bol kiti hi'n mihem ho kikah'a Chamna chu ahin lhut ji ah ahi e. (Tekhana a Mikhat chun eivetda lheh jieng tajong leh achung'a thilpha bou ilethuh leh achaina tieng achamlou a ei ngailut jieng ding; Hichun chamna apunbe sah jing ding a ahi. )

Hiche ho jouse isei nung uva tu'n veleuhen, tuchung Shabbat Parasha, Parashat Shoftim poimo le loupi dan chu HaRav Yeshayahu Horowitz, HaShlah Ha'Kadosh ( khenkhat in Ha'Shelah Ha'Kadosh jong atiu) in a lekhabu sut Shnei Lukhot Habrith a hitin asun e:
Hiche Leiset dinna khum 6, Masechet Avot a kisei ho jouse Parashat Shoftim ah abon in aumsoh kei uve.
#1. Torah – Torah ahileh Levi te chungchang kiseina a chu mudoh thei ahi. I Parasha uvin iti asei em itileh Levi techun chanmun ima aneilou diu, Pakai P-thien chu amaho nei-le-gou chule chanmun chu hi'a, P-thien kin le Torah bouseh a asun-ajaan a kisaboi diuva ahiuve.
#2. Avodah -  Avodah iti tieng pumgo thilto kiseina ahi e. ( Tulai khang'a vang Beith Ha'mikdash umtahlou phat  a Tefillah hi Avodah She'Balev hi ah ahitai. )
Parashat Shoftim sung'a Asera thing Mizbeakh kom a tu lou ding, suong phu lou ding, chuleh gancha nuolna neiho tuolou ding thu kisei hi Avodah – pumgo thilto toh kisai ngen ahiuve.

#3. Gemilut Khasidim – Thilpha bol, tichu Gemilut Khasidim lah-lah a amanlu pen chu mithi chung'a Khesed pahi ahi e. Parashat Shoftim in Ir Miklat, Eglah Refuah ho eihil houhi thildang ahipo'n mithi pa chung'a Khesed toh kisai keoseh ahi.

#4. Din – Thu ahiding bang tah a kita'n ( Sappao a Justice) pahi tuchung Parasha, Parashat Shoftim kipatna a kisei thupi ahi e. 

#5. Emeth -  Thutah ahikit leh Parashat Shoftim in doithiem, thiemgao lhem chuleh jouthu sei le'a milhem chavai ho toh kisai daan eihil uvin ahi.

#6. Shalom – Chamna. Parashat Shoftim in chamna poimo dan aseina a iti eihil uvam iti leh gaal ibol ding'a ahitah jong leh hiem-le-thal ho ilap a, gaal ipat masang'a chamna thu choi ding ati'n ahi.
Ahileh hiche leiset dinna khum 6 hohi abon in poimo suh kei jong leh adang dang sang in Shalom – Chamna pa manlut dan tamlou sei u hite.

Mishna Masechet Okatzin (Mishna a ding'a Masechet nukhah pen ahi e), Perek Shlishi a chun Mishna khumkhana'n Rabbi Shimon Ben Khalafata in hitin asei e:

Israel te phatthei aboh ding chun P-thien in Brakha umna thei ding kli (manchah/thil) ahol in ahileh Shalom tilou thildang amupoi. ( Ipi kiseina ham itileh Brakha  kiti chu Chamna umna mun bou a lhung thei ah ahi ti ahi. Vetsahna P-thien akuon vangbohna nadei leh nangma chung'a Shalom aum ngai ding; innsung a Brakha nadei le nang le naji-nacha kikah a chamna aum masat ngai ding ti ahi ).

Ahileh tu'n tuchung Parasha a kisun Chamna toh kisai veleuhen, D'varim 20:10 ah Gaal ibol ding jieng jong Chamna umna ding'a pan lah masat ding ti akisun e. Hitia chu ibol nung'a gaal chu pel theilou hiel ahitah leh hiem-le-thal lap a gaal pat ding ti ahi.

Gaal chu ibol ding tah'a ahijong leh Torah in eihil kit uchu gaal kuon dingho lah'a "inn thah sa" aum leh nungsol ding, aban a "lengpilei bol a aga ne manlou lai" aum jong leh chule "ji nei ding a mitoh kikhao-khi sa ahilou leh ji nei thah" aum jong leh nungsol ding ti ahi.

Ahileh ipi ding'a Torah in hiche ho se hi gaalsat ding kigo ho lah'a aum leh a-inn a kile ding ati ahidem? A P'shat  (Torah a akisut dan bang; ahilchetna ima jaolou ) dungjui a ivet leh inn thah sa, lengpilei nei chule jinei thah hochu gaal a thikha leu midang in a inn u, alengpi lei u chule aji hou chu akilah khah thei uva ahi ti ahi. Hinlah phatecha igel leh hiche ho jeh bep a Torah in gaal sat ding lai khat amoh nungsol ding chu hethsa ah ahi e. (Jinei ding a um a mitoh kikhao-khi sa ahilou leh jithah nei hochu langkhat  a hetthiem thei ahinai hnla inn thah sa le lengpilei nei hochu hetthiem ahahsa in ahi.)

Ahilchetna khat Admor Mi'Gur  in Rashi a kuon pansahna a apeh chu ipi ham iti leh Gaal a chun thikha taleh a-inn chu midang chang ding hichu lainat umtah thil hiding a ah ti ahi. Hinlah kidang tah a Rashi'n hilai a "Lainat umtah ahi" ati hi gaal a athi jeh a asei ahipo'n, " athil chu midang khat chang ding" pa hilchetna joh chun asun e.
Admor Mi'Gur in hitin dohna asem e: Ipi ding'a Rashi'n "lainat umtah ahi" atichu gaal a thipa seina hilou'a " athil midang khat chang ding.." joh seina a asut ham?
Adonbutna chu Admor Mi'Gur in hiti'n apei: Yehudi khat chu athi ding tieng (thi ding dinmun a aum tieng) alaichat ma a thildang ima agellou ding, hinlah hiche phat chomcha, aleiset hinkho a ding'a phat kichaina aneicha sun chu kisihna bou a (Tshuva neina phat a ) aman tei tei kigot ding ah ahi. Hinlah inn thah nei, lengpilei aga kinelou lai nei chule jinei ding/jinei thah khat chun alaicha masang phat chomcha sung chu Hirhurei Tshuva (kisihna lunggel) nei tah sang a a-inn thah, a lengpilei le aji ding nu/ajinu mi dang achan ding bou chu agel in, lungnopmo tah in ahaitan ji tai. 

Hirhurei Tshuva  nei tah sang'a leiset a adalhah ding thil khat midang achan ding agel a, achuti pohnat chu Rashi'n thil dang-dang sang'a LAINAT UMTAH AHI ti'a asei ahi e ti'n Admor Mi'Gur in hilchetna apei.
Gemara Masechet Avodah Zara a Khazal ho'n hitin asei uve:

Yesh koneh olamo besha'ah akhat….( Olam Haba chanmun pungkah khat sung a kichoh doh jong mi aum e ).
Hichu ipi kiseina ham iti leh mi khenkhat ahinkho lhungkei a chonse a, athi masang'a kisihna dihtah anei jeh a Olam Haba chanmun nei jieng thei mi aum e. Gemara a Khazal ho'n mi phabep pi vetsahna'n asei uvin. Hiche ho lah'a minphah thei chu Ketiya Bar Shalom, Elazar Ben Duriya ho ahiuve.
Ha'Admor Mi'Gur in aseinom pen chu ipi ham itileh mikhat gaalsat a ache a, Khas Ve'Khalila tuoset ahin tuo khah tah leh alaicha masang'a phat chomcha hijong leh hiche phat huomsung chu amapa ding'a phat poimotah – kisihna dihtah anei man leh Olam Haba akichoh doh thei nahlai a ahi. Hinlah isei ma bang uva leiset thil adalhah ding gelna'a anei leh hichu lainat umtah ahi e. Hitobang phat manlutah chu moh a amansah sang'a gaal akuon akinung le chu phachuom jo ah ahi ti ahi.

Hichu hilchetna khat hitaleh hilchetna dang khat, eiho jouse ding'a Mussar  hoitah khat veu hite: Gaal a kuon ding ho lah'a a-inn a kinungsol hi chung'a isei u mijat 3 ho ban a mi meidoi chujong leh chonsetna neiho ahiuve. Gaal-lu kicha a chu aloiho asuhlungneo louna ding'a kinungsol a, chonsetna neiho jong amaho jeh a gaal akilel khah sang'a a-inn uva kinungsol kit jiuva ahi.

Torah  in inn thah nei, lengpilei agaa kinelou lai nei chule jinei thah/jinei ding kigo ho anung sol lo na jeh pen tah chu tuchan a isei jouse jeh hita jong leh ajeh dang kit khat chu ipi ham itileh hiche mi meidoi holeh chonsetna neiho'n milah'a jum akimulouna ding u ahi. 

Mi meidoi le chonsetna neiho chu Gaal a jaothei talou ding ahitah tah u toh kilhon a a-inn u ahin nung jot tieng uleh miho'n "Ipi ding'a nahung kile kit ham?" ti'a adoh leu "inn thah kanei jeh ahi" ahilouleh "Lengpilei agaa nehlou lai kanei jeh a.." tia aseilep thei uva, ajum u akihuh thei na diu ahi'n ahi.

Hita chu P-thien in gaal bol ding ma jieng a jong Chamna thu choi le ding ati'a; Gaal chu aum tah ding jong leh khat-le-kikah a chamna umna ding'a hichan gei a chu mi meidoi pa le chonsetna nei pa ding jieng jong agelphah peh ahi e. Ajehchu mikhattou chu ameidoi jeh in gaal a kuonlou in hung kinungsol tahen lang, ahiloule mikhat ma chu chonsetna anei jeh in gaal a kuonlou in hung kinungle taleh hitobang mi hochu miho'n anoise uva chule avetda lo diu, khat-le-khat kikah a kingailutna punbe tahsang'a asuhlhom ding a ahi e.
 
                                                SHABBAT SHALOM LEKULAM