Friday, September 6, 2019

PARASHAT SHOFTIM


Yossi Lhungdim
מי־האיש אשר בנה בית־חדש ולא חנכו...
ומי־האיש אשר־נטע כרם ולא חללו...
ומי־האיש אשר־ארש אשה ולא לקחה...
                                                                                    ~ Devarim 20:5-7

Masechet Avot, Perek Alef ah Khazal ho'n leiset dinna khum (pillar) 6 tah apeuve. Amasa 3 hochu ahiu leh Torah, Avodah le Gemilut Khasidim ahiuvin - Hiche hi Shimon Ha'Tzaddik in ihil uva ahi. Chuleh adang 3 hose chu ahileh Din, Emeth le Shalom ahiuvin, Rabban Shimon Ben Gamliel in ihung hil uva ahi e.
Langkhat a hiche leiset dinna khum 6 hotoh kisai a Kushiya , Mefarshim tamtah in adoh uchu, "Ipi ham Shimon Ha'Tzaddik in asei Mishna pa le Rabban Shimon Ben Gamliel in asei Mishna pa akikhetna? Ahilou leh Khakhamim teni thusei hi kikal aham?" ti hi ahi.

Mefarshim ho'n ahilchetnauva asei u chu ipi ham iti leh hiche Mishna teni hi akikalna ima aumpoi. Shimon Ha'Tzaddik in asei khum 3 – Torah, Avodah le Gemilut Khasidim – hohi ahileh Leiset dinna ding'a poimo thil thum ho ahiuve. Hicheng thum umlou'a leiset hi dingtheilou ding, P-thien in asuhmang ding a ahitai.
Langkhat a Rabban Shimon Ben Gamliel in asei khum 3 – Din, Emeth le Shalom -  ho ahiuleh leiset a mihem ho um jing theina ding'a poimo thil 3 ho ahiuvin. Hiche khum thum hohi mihem ho kikah a aumlou a ahileh P-thien inleiset a kuon mihem ho asuhmang ding ah ahi. Noah khang'a mihem ho chu ipi ding'a P-thien in anasuhmang aham itileh hiche thilpoimo cheh 3 hose hi alah uva anaum tahlou jeh ahi.

Maharal Mi'Prague in ahileh alekhabu sut Derekh Khaiyim achun hitin asei e:
Shimon Ha'Tzadik thusei le Rabban Shimon Ben Gamliel thusei akikalpoi. Kikal tahsang a athusei lhon hin kimatna anei soh kei ah ahi.

- Avodah toh Din in kimatna anei e. Masechet Shabbat 10A a Khazal ho'n asei u,"Koi hileh thu ahiding bang tah a, dihtah a tan a chu van-le-leiset hung kisem pet'a P-thien toh kithokhom tobang ah ahi" kitima bang'a mikhat chun Korbanot atuo ham ahilouleh Taona anei tieng P-thien toh kiguijopna asem bang'a thu ahiding bang tah'a, dihtah a tan a chun P-thien toh kiguijopna asemdoh ah ahi.

Hiche toh kiloutah kit khat chu Masechet Sanhedrin 7B ah Khazal ho'n hitin asei uve:
Thutan-vaihom phalou amite lah'a tungdoh a chu Mizbeakh gei'a Aserah thingphung phut toh thakhat ahi e.
- Torah ahileh Emeth (Thutah) toh kimatna anei kit ah ahi. Thutah itileh Torah hi'a, Torah bang'a Thutah tithei thildang umlou ah ahi. CHujong leh Torah in mihem apuihuoi a, asemphat bang'a Thutah bou chepi mihem chun hiche leiset a chamkimna akimu ding ah ahi e.

- Gemilut Khasidim (thilpha bol)  le Shalom (Chamna) in kimatna anei kit ah ahi. Ajehchu Thilpha bol kiti hi'n mihem ho kikah'a Chamna chu ahin lhut ji ah ahi e. (Tekhana a Mikhat chun eivetda lheh jieng tajong leh achung'a thilpha bou ilethuh leh achaina tieng achamlou a ei ngailut jieng ding; Hichun chamna apunbe sah jing ding a ahi. )

Hiche ho jouse isei nung uva tu'n veleuhen, tuchung Shabbat Parasha, Parashat Shoftim poimo le loupi dan chu HaRav Yeshayahu Horowitz, HaShlah Ha'Kadosh ( khenkhat in Ha'Shelah Ha'Kadosh jong atiu) in a lekhabu sut Shnei Lukhot Habrith a hitin asun e:
Hiche Leiset dinna khum 6, Masechet Avot a kisei ho jouse Parashat Shoftim ah abon in aumsoh kei uve.
#1. Torah – Torah ahileh Levi te chungchang kiseina a chu mudoh thei ahi. I Parasha uvin iti asei em itileh Levi techun chanmun ima aneilou diu, Pakai P-thien chu amaho nei-le-gou chule chanmun chu hi'a, P-thien kin le Torah bouseh a asun-ajaan a kisaboi diuva ahiuve.
#2. Avodah -  Avodah iti tieng pumgo thilto kiseina ahi e. ( Tulai khang'a vang Beith Ha'mikdash umtahlou phat  a Tefillah hi Avodah She'Balev hi ah ahitai. )
Parashat Shoftim sung'a Asera thing Mizbeakh kom a tu lou ding, suong phu lou ding, chuleh gancha nuolna neiho tuolou ding thu kisei hi Avodah – pumgo thilto toh kisai ngen ahiuve.

#3. Gemilut Khasidim – Thilpha bol, tichu Gemilut Khasidim lah-lah a amanlu pen chu mithi chung'a Khesed pahi ahi e. Parashat Shoftim in Ir Miklat, Eglah Refuah ho eihil houhi thildang ahipo'n mithi pa chung'a Khesed toh kisai keoseh ahi.

#4. Din – Thu ahiding bang tah a kita'n ( Sappao a Justice) pahi tuchung Parasha, Parashat Shoftim kipatna a kisei thupi ahi e. 

#5. Emeth -  Thutah ahikit leh Parashat Shoftim in doithiem, thiemgao lhem chuleh jouthu sei le'a milhem chavai ho toh kisai daan eihil uvin ahi.

#6. Shalom – Chamna. Parashat Shoftim in chamna poimo dan aseina a iti eihil uvam iti leh gaal ibol ding'a ahitah jong leh hiem-le-thal ho ilap a, gaal ipat masang'a chamna thu choi ding ati'n ahi.
Ahileh hiche leiset dinna khum 6 hohi abon in poimo suh kei jong leh adang dang sang in Shalom – Chamna pa manlut dan tamlou sei u hite.

Mishna Masechet Okatzin (Mishna a ding'a Masechet nukhah pen ahi e), Perek Shlishi a chun Mishna khumkhana'n Rabbi Shimon Ben Khalafata in hitin asei e:

Israel te phatthei aboh ding chun P-thien in Brakha umna thei ding kli (manchah/thil) ahol in ahileh Shalom tilou thildang amupoi. ( Ipi kiseina ham itileh Brakha  kiti chu Chamna umna mun bou a lhung thei ah ahi ti ahi. Vetsahna P-thien akuon vangbohna nadei leh nangma chung'a Shalom aum ngai ding; innsung a Brakha nadei le nang le naji-nacha kikah a chamna aum masat ngai ding ti ahi ).

Ahileh tu'n tuchung Parasha a kisun Chamna toh kisai veleuhen, D'varim 20:10 ah Gaal ibol ding jieng jong Chamna umna ding'a pan lah masat ding ti akisun e. Hitia chu ibol nung'a gaal chu pel theilou hiel ahitah leh hiem-le-thal lap a gaal pat ding ti ahi.

Gaal chu ibol ding tah'a ahijong leh Torah in eihil kit uchu gaal kuon dingho lah'a "inn thah sa" aum leh nungsol ding, aban a "lengpilei bol a aga ne manlou lai" aum jong leh chule "ji nei ding a mitoh kikhao-khi sa ahilou leh ji nei thah" aum jong leh nungsol ding ti ahi.

Ahileh ipi ding'a Torah in hiche ho se hi gaalsat ding kigo ho lah'a aum leh a-inn a kile ding ati ahidem? A P'shat  (Torah a akisut dan bang; ahilchetna ima jaolou ) dungjui a ivet leh inn thah sa, lengpilei nei chule jinei thah hochu gaal a thikha leu midang in a inn u, alengpi lei u chule aji hou chu akilah khah thei uva ahi ti ahi. Hinlah phatecha igel leh hiche ho jeh bep a Torah in gaal sat ding lai khat amoh nungsol ding chu hethsa ah ahi e. (Jinei ding a um a mitoh kikhao-khi sa ahilou leh jithah nei hochu langkhat  a hetthiem thei ahinai hnla inn thah sa le lengpilei nei hochu hetthiem ahahsa in ahi.)

Ahilchetna khat Admor Mi'Gur  in Rashi a kuon pansahna a apeh chu ipi ham iti leh Gaal a chun thikha taleh a-inn chu midang chang ding hichu lainat umtah thil hiding a ah ti ahi. Hinlah kidang tah a Rashi'n hilai a "Lainat umtah ahi" ati hi gaal a athi jeh a asei ahipo'n, " athil chu midang khat chang ding" pa hilchetna joh chun asun e.
Admor Mi'Gur in hitin dohna asem e: Ipi ding'a Rashi'n "lainat umtah ahi" atichu gaal a thipa seina hilou'a " athil midang khat chang ding.." joh seina a asut ham?
Adonbutna chu Admor Mi'Gur in hiti'n apei: Yehudi khat chu athi ding tieng (thi ding dinmun a aum tieng) alaichat ma a thildang ima agellou ding, hinlah hiche phat chomcha, aleiset hinkho a ding'a phat kichaina aneicha sun chu kisihna bou a (Tshuva neina phat a ) aman tei tei kigot ding ah ahi. Hinlah inn thah nei, lengpilei aga kinelou lai nei chule jinei ding/jinei thah khat chun alaicha masang phat chomcha sung chu Hirhurei Tshuva (kisihna lunggel) nei tah sang a a-inn thah, a lengpilei le aji ding nu/ajinu mi dang achan ding bou chu agel in, lungnopmo tah in ahaitan ji tai. 

Hirhurei Tshuva  nei tah sang'a leiset a adalhah ding thil khat midang achan ding agel a, achuti pohnat chu Rashi'n thil dang-dang sang'a LAINAT UMTAH AHI ti'a asei ahi e ti'n Admor Mi'Gur in hilchetna apei.
Gemara Masechet Avodah Zara a Khazal ho'n hitin asei uve:

Yesh koneh olamo besha'ah akhat….( Olam Haba chanmun pungkah khat sung a kichoh doh jong mi aum e ).
Hichu ipi kiseina ham iti leh mi khenkhat ahinkho lhungkei a chonse a, athi masang'a kisihna dihtah anei jeh a Olam Haba chanmun nei jieng thei mi aum e. Gemara a Khazal ho'n mi phabep pi vetsahna'n asei uvin. Hiche ho lah'a minphah thei chu Ketiya Bar Shalom, Elazar Ben Duriya ho ahiuve.
Ha'Admor Mi'Gur in aseinom pen chu ipi ham itileh mikhat gaalsat a ache a, Khas Ve'Khalila tuoset ahin tuo khah tah leh alaicha masang'a phat chomcha hijong leh hiche phat huomsung chu amapa ding'a phat poimotah – kisihna dihtah anei man leh Olam Haba akichoh doh thei nahlai a ahi. Hinlah isei ma bang uva leiset thil adalhah ding gelna'a anei leh hichu lainat umtah ahi e. Hitobang phat manlutah chu moh a amansah sang'a gaal akuon akinung le chu phachuom jo ah ahi ti ahi.

Hichu hilchetna khat hitaleh hilchetna dang khat, eiho jouse ding'a Mussar  hoitah khat veu hite: Gaal a kuon ding ho lah'a a-inn a kinungsol hi chung'a isei u mijat 3 ho ban a mi meidoi chujong leh chonsetna neiho ahiuve. Gaal-lu kicha a chu aloiho asuhlungneo louna ding'a kinungsol a, chonsetna neiho jong amaho jeh a gaal akilel khah sang'a a-inn uva kinungsol kit jiuva ahi.

Torah  in inn thah nei, lengpilei agaa kinelou lai nei chule jinei thah/jinei ding kigo ho anung sol lo na jeh pen tah chu tuchan a isei jouse jeh hita jong leh ajeh dang kit khat chu ipi ham itileh hiche mi meidoi holeh chonsetna neiho'n milah'a jum akimulouna ding u ahi. 

Mi meidoi le chonsetna neiho chu Gaal a jaothei talou ding ahitah tah u toh kilhon a a-inn u ahin nung jot tieng uleh miho'n "Ipi ding'a nahung kile kit ham?" ti'a adoh leu "inn thah kanei jeh ahi" ahilouleh "Lengpilei agaa nehlou lai kanei jeh a.." tia aseilep thei uva, ajum u akihuh thei na diu ahi'n ahi.

Hita chu P-thien in gaal bol ding ma jieng a jong Chamna thu choi le ding ati'a; Gaal chu aum tah ding jong leh khat-le-kikah a chamna umna ding'a hichan gei a chu mi meidoi pa le chonsetna nei pa ding jieng jong agelphah peh ahi e. Ajehchu mikhattou chu ameidoi jeh in gaal a kuonlou in hung kinungsol tahen lang, ahiloule mikhat ma chu chonsetna anei jeh in gaal a kuonlou in hung kinungle taleh hitobang mi hochu miho'n anoise uva chule avetda lo diu, khat-le-khat kikah a kingailutna punbe tahsang'a asuhlhom ding a ahi e.
 
                                                SHABBAT SHALOM LEKULAM