Friday, September 13, 2019

PARASHAT KI-TITZE


Yossi Lhungdim

Drasha U'Halakha
DRASHA:
שב תשיבם לאחיך
"Hashev teshivem le'akhikha.."
(Nasopipa kom a chu nanung thah ding ahi e..)
                                                            - Devarim 22:1
Hapta seh a isim jiu Parasha Shavua holah'a Mitzvot tamna peh chu tu Shabbat a isim diu Parasha, Parashat Ki-Titze hi ahi e. Chuleh hiche Parasha sung'a kisun Mitzvot ho lah'a khat chu "Mitzvat Hashavat Avedah" – Thilmang imu leh aneipa/aneinu kom a nung peh ding thupeh pahi ahi.
Rabbeinu Bachya in ahileh "Mitzvat Hashavat Avedah" chungchang a hin "Tikhiyat Hametim" – Mithi ho thokit ding thu jong mudoh thei ahi ti'n asei e. Ajehchu thilmang imu le aneitu heng'a nung peh ding Mitzvah ahibang'a P-thien in jong khonung tieng lhagao jouse chu atahsa heng'a anung le kit ding ahi ti ahi.
Chukit leh Gemara masechet Baba Metziya 28b mun ah Khazal ho'n hitin asei uve:
ת"ר בראשונה כל מי שמצא אבידה היה מכריז עליה שלשה רגלים ואחר רגל אחרון שבעת ימים כדי שילך שלשה ויחזור שלשה ויכריז יום אחד משחרב בית המקדש שיבנה במהרה בימינו התקינו שיהו מכריזים בבתי כנסיות ובבתי מדרשות ומשרבו האנסים התקינו שיהו מודיעין לשכיניו ולמיודעיו ודיו
Khazal ho thusei hi achom lam tah in eipao in kiledoh leh Beith Ha'mikdash anadin lai'a chu thilmang akimu tieng akoi jouse hetthei ding'a thilmang mu pen-pen chun Beith Ha'Mikdash mun a Phondohna ananei ji ah ahi e. Hinlah Beith Ha'mikdash set a kipat Beith Knesset ho, Beith Midrash ho a phondohna kinei ji a, chujong leh thilmang mu'a chun a-innveng ho ahetsah ji ah ahitai.
Hilai mun a Khazal ho thusei (Ivrit a pa khu) hi phate'n vepha leuchun thil kidang tah khat namu doh diu ahi. Hichu ipi ham iti leh hilai a " משחרב בית המקדש שיבנה במהרה בימינו " paocheng kimang pa hi ahi. Gemara sung mun tamtah ah Beith Hamikdash kisuhset thu akisei in hinlah "She'ibaneh bimhera beyameinu…" (eiho damsung in akinthei pen in sahthah in um hen) ti pahi Khazal ho'n amoh man khah pouve. 
Hijieng jong leh "Hashavat Avedah" thu kiseina mun ahi'n kidang tah in hiche thucheng hi Khazal ho'n amang uvin ahi. Ipi jeh hintem?
Hiche thudoh hi Harav Yosef Engel Tz"l in a lekhabu sut Gilyonei Ha'Shas a chun adong in. Ama'n adonbutna a asei chu ipi ham iti leh hiche a kuon mudoh thei chu ipi ham itileh Beith Hamikdash Ha'Shlishi chu Mitzvat Hashavat Avedah jaal a hung kinung sahdoh kit ding ahi ti ahi e.
Ahileh iti dan a hiche Mitzvat Hashavat Avedah jaal a chu P-thien in Beith Ha'mikdash Hashlishi chu ahin tundoh kit ding hin tem?
Harav Yosef Engel Tz"l in ahilchetna ah hitin asei e:
 P-thien thutanna hi Middah-keneged-Middah ahi e. Michu anatoh-athilbol toh kitoh a achung'a kipaman le gotman alethuh ji ah ahi. Ahileh Am Israel te'n hiche Mitzvat Hashavat Avedah pa ahiding bang'a ajui uva, khat in thil amansah chu adang khat in amu a, aneipa/aneinu ahiding bang tah'a aganung peh leh hichun achung uva P-thien khotona chu ahin le kit ding, hitia chu anamangsa Beith Hamikdash jieng jong P-thien in amite athah beh a ahin le tundoh peh kit ding uva ahi e.  
HALAKHA:
Tu'n Hashavat Avedah toh kisai Halakha hetlou a khoh ho veu hite. Hiche Mitzvah toh kisai Halakha hi atam lheh jieng in, abon a I Alon uva hi jihdoh ding kiti leh thil hitheilou ding ahitoh kilhon a ijat ham apoimo jep-jep kahin sutdoh ahi.
Halakha hung kisun ding hohi Hashavat Avedah Kehalakha kiti lekhabu a kuon kahin lahdoh ahi'n. Hiche thupeh toh kisai Halakha hetbe nuom ho'n a lekhabu hi ikichoh uva isimbe thei uva ahi.
Hashavat Avedah toh kisai Halakha hohi stage 3 a hop khen thei ahi -
Khatna a Metziah – thilmang mu; Nina a Hakrajah – I thilmu chu aneitu'n ahetna ding'a phondohna; Thumna a Hashava/Hakjara – Thilmang chu aneitu kom a nung pehna.
METZIAH TOH KISAI DAN CHULE KOI CHU THILMANG NUNG PEH NGAI HAM
# Hetding chu thilmang kimu jouse aneitu holdoh a nung peh ding angai khel poi. Ahileh itobang thilmang chu imu leh aneitu nung peh ngai em itileh:
-- Amasapen a thilchu "Siman" – hetkhenna thei sign/melchihna nei hiding. Hiche Siman itiu hi thil khat chung'a aneipa min kisun ho, ahilou leh aneipa'n ama a ahi ahetkhen theina ding'a melchihna thei thil akisem ho ahiuve.
-- Anina "Siman" um ahina ban a Juda mi a ahi ngai ding. Goy ho thil mang khat chu Juda khat in amu a ahileh aganung le angaipoi. Ajehchu tuchung I Parasha uva "Akhikha" – Nasopipa ti'n akisun e. "Na sopipa" kiti hi Juda mi bou kiseina ahi'n, Gentile mi ahuop poi.
# Ahileh "Siman" nei thilmang khat kimu tahen lang aneitu kihetalou hileh ipi lo ding ahita dem? AJehchu Juda mi a ham, Gentile khattou a ham ti kihelou a ahita'n, boi umtah hi ah ahitai.
-- Hitobang dinmun ahi thilmang imuna mun a chu kingam ah ahi e. I thilmang muna mun chu Juda ho sang'a Goy ho tamchenna mun/kho ahileh thilmang kimu chu Gentile ho a dan a kisim a ahita'n. Nung le angai tapoi.
-- Hijieng jong leh hilai a hetding chu thilmang kimuna mun in apoh itiu hi khatvei vei tieng leh Juda mi tam le lhom a kingam kitlou a ahi e. Vetsahna Tashmishei Kedusha – Tefillin, Tallit, Mezuzah, Kippa etc – Sakho thil ho ahileh Juda mi a ahi hetsa hijieng ah ahi'n. Hitobang chu imu leh aneitu heng'a nung le ngai  a ahi.
Chukit leh thil khat chu Binyan sung a akimutah a, chuche Binyan a cheng ho chu atamjo Juda mi ahileh hiche kho chu atamjo Goy hijieng jong leh aneitu chu holdoh a nung peh ngai ding a ahi e.
Chuleh thilmang chu lampi pang ham ahilou leh lampi lai a kimu ahileh hiche lampi chele-vale na a mang miho a chu kingam kit ah ahi: Juda mi atamjo ahileh thilmang chu anei holdoh a nung le ngai ding, Goy ho tamjo ahileh nung le ngailou ding. Vetsahna a Jerusalem khopi a Tourist spot, gamdang'a kuon hung ho tamna mun lah a thilmang kimu ahileh hichu Jerusalem khopi sung ahivang'a Gentile ho'a dan a kila a, nungpeh ngailou a ahitai.
# Gentile ho thil mansah chu imu a ahileh nung le lou ding ti hijieng jong leh chuche a kuon a chu Khilul Hashem  sohdoh thei ding ahileh Khidush Hashem umna ding'a chu nungpeh phal ahi.
# Juda mi hijong leh Shabbat lhangphong tah a palkeh a mi chun thil amansah tah a, imu a ahitah leh nung peh angai poi.
HAKRAJAH – THILMANG PHONDOHNA TOH KISAI DAAN
# Thilmang imu leh aneinu/aneipa'n ahetna ding'a Hakrajah – tichu phondoh ngai ah ahi. Iti phondoh ding ham iti leh:
- Lekha a hitobang thil kamu e ti'a sut a imuna toh kinai a um Beith Knesset ho a chu tah ding ahi. Vetsahna a Lukhuh namu bang ahileh nathilmu chu lukhuh ahi nasut ding, hinlah itobang lukhuh hi a, ipi colo ham, ipi company made ham tiho chu kichehsel a sut angaipoi. Hiche hohi "Siman" iti houchun ahuop ah ahin. Khonung leh hiche siman pa pansan a thil chu kinung peh ding ahi e.
- Thilmang imuna mun a jong chu lekha tah ding.
- Newspaper ho a so thei ahijong leh so ding. Hinlah iham ti'a asoman um ahitah leh vang eima chung'a kingam a ahitai. Iso lou jong leh ima akhohna umlou; iso a ahitah jong leh thilpha.
# Hakrajah ibol pahi nikho ijat ham khat beh aum ngai ah ahi. Ajehchu amu mi atamchan a athilnei pa/nu in anamuna ding "probability" chu sang cheh-cheh a ahi e. Hinlah iham ti'a na lekha tah chu anakiloi lhah ham ahilou leh miho'n anapei mang khah uleh avel'a ga nung tah kit khel-khel angaipoi.
HASHAVAH/HAKJARAH – THILMANG NUNG LE
# "Iyush" – tichu aneipa/aneinu chun athilmansah chu adon tahlou ( angaisah/akhohsah tahlou ) a ahileh ganung le angai tapoi. Tekahna a mikhat chun akhutjem ham kahepoi amansah a, ni ijat ham ahol nung a aholbe ngap tah hih a, "amang chu amang a ahitai, kiholbe da tahen.." ti'a asei nung a nang in namu a ahileh nanung le angaitapoi. Nathilmu chu nang in nakilah thei a ahita'n ahi.
# Thilmang imu chu iphondoh jou'a miho'n "kei a ahi e.." ti'a ahin sei uva ahileh moh nung peh ding ahipoi. Ilepeh masang'a  "Siman" hochu doh ding ngai a ahi.
Hiche siman hochu phatecha asei thei uva ahileh bou nung peh bep ding ahi.
# AHileh thilkhat kimu tahen lang, Hakrajah ibol jou nung chun mi 2 bang in "Kei a ahi" hin ti lhon taleh koi chu peh ding ham?
- Siman hochu doh ding, asei dih pen-pen chu chang ding.
- Iham ti a anilhon a Simanim ho chu asei dih lhon a ahitah leh Witness hin kipui a, a Witness pa'n "Hiche thil hi hichepa/hichenu a mong-mong ahinai" ti a asei leh, Witness hin kipui a chu peh ding a ahi e. Anilhon a Witness ahin kipuilhon a ahitah leh khat jieng jong pehlou ding, Eliyahu Ha'Navi ahung tieng leh ama'n boina chu asuhlhap ding'a ahitai. 
# Thilmang mu a chun athilmu chu aneipa/aneinu heng'a aganung thah khel-khel ding angaipo'n ahi.

                                                SHABBAT SHALOM LEKULAM