Friday, July 10, 2020

Parashat Pinkhas


By Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 

פִּינְחָס בֶּן־אֶלְעָזָר בֶּן־אַהֲרֹן הַכֹּהֵן
Pinkhas ben Elazar ben Aharon Hakohen…
(Aharon thiempupa chapa Elazar chapa Pinkhas…)
~ Bamidbar 25:11

Kumkhat sung'a Shabbat seh leh isim jiu Torah simmun hoptuhsa - Parashiyot 54 hohi ivet leh khenkhat ahapta a hung lhung ding thil toh kitoh a kisim aum jiye. Tichu khuche Kut lhun ma Shabbat a hiche Parasha pa kisim ji, ahilouleh hiche thilsoh lhunna hapta a hiche Parasha kisim ji ti aum ji'n ahi.

Tekahna a Parashat Bamidbar bang khu kumseh tobang'a Shavuot lhun masang Shabbat nukhah pen a akisim ji'n; Parashat Nitzavim ahileh Rosh Hashana lhun ma Shabbat nukhah pen pa alhangpi'n akisim kit ji'n ahiye. Chuleh hitichun hiche Parasha teni (tua iminphah teni u) bep hilou in Parasha dang dang jong ijat ham aum nalaiye. Hiche holah'a khat chu tuchung Shabbat a isim diu Parashat Pinkhas hi ahi. Veleu chun kumseh leh hiche Parasha kisimna Shabbat hi Bein Hameitzarim sung'a achukha tei tei ji'n ahi. Ipi jeh hintem? 

Mefarshim holeh Darshanim ho'n aseinauva Parashat Shavua a kisim ji Torah simmun sung'a kisun thilho toh chuche hapta a thilsoh ho'n kimatna aneitei jiuve. Hiche athilsei uhi, phatecha igel ji leh, ahapta a lhung Kut le nikho poimo ho bep hilou'a eima nitin hinkho'a thilsoh hotoh jong kimatna ananei dan u mudoh in aum thei ji nalai in ahi. Kidangtah ahiye. Chuti ahileh Parashat Pinkhas kisimna Shabbat pa Bein Hameitzarim sung'a achuh jing jong hi'n eihil nuom u umtei ding ahijeh in ipi ahi tamlou veuhite. 

Ihetsa ma bang uva Bein Hameitzarim iti tieng 17 Tammuz a kipat 9 Av chan a nikho ho kiseina ahiuve. Hiche phat sung hi akhang akhang a Am Yisrael pumpi a ding'a hesoh-genthei, kaana le maona chule lunghemna phat ahitoh kilhon a ahina thei chan'a  kipa-golnop ho'a kuon kikikaangse a, thil tamtah a kuon kijecheng a ahi. Chuleh hiche ho jouse hi thildang jeh hilou'a Jerusalem le Beith Hamikdash akisuhset a, kum 2000 nailang phat ache nung jieng'a jong Beith Hamikdash akitundoh kitlou lai pul kidou ah ahiye. 

Ahileh ipi jeh a Beith Hamikdash chu anakisuse ah ham? Gemara Masechet Yoma 9a mun a Khazal ho'n aseinauva Beith Hamikdash  Harishon chu thil chi 3 – Avodah Zara (milim hou), Gilui Arayot (jawn thanghuoi) le Sh'fikhut damim (thisan suo) ho jeh'a anakisuse a; Beith Hamikdash Hasheni ahileh Shin'at Khinam jeh a kisuse ah ahi. 

Khazal ho'n aseibe nauva hiche a kuon ipi kimudoh em iti leh Shin'at Khinam hi Avodah Zara, Gilui Arayot chule Sh'fikhut Damim ho thum se kigomkhom toh aphatlou/ahoilou dan akibang e ti ahi. Chubep hilou'a Mefarshim ho'n aseinauva Shin'at Khinam – ajehbei a kimudana pahi chonsetna 3 iminphah hou jouse sang'a chonsetna saangjo ahi. Ajehchu Beith Hamikdash harishon pa kisuhset nung kum 70 jou in Beith Hamikdash Hasheni pa tundoh ahikit in, hinlah Beith Hamikdash Hasheni akisuhset kaal kum 2000 anai tah vang in tuchan Beith Hamikdash Hashlishi pa tundoh ahinaipoi. 

Ahileh itih tieng Beith Hamikdash Hashlishi pa kitungdoh kit in tem? Ihetsa ma bang uva Am Israel te sung'a Shin'at Khinam pa abei a, Ahavat Khinam pa'n akoi jouse lung ahin luo tieng Beith Hamikdash athumna pa jong hung kitungdoh kit ding ah ahitai. 

Hilaiya isei u nekudah pa hin tuchung i-parasha u ahin tohkhah ah ahiye. Tichu ipi atileh Parashat Pinkhas kisemna Shabbat hi Bein Hameitzarim sung toh kitoh jing kei am tihi hiche Ahavat Khinam pa toh hin kimatna anei ah ahi. 

Pardes Yosef kiti lekhabu in aseina a Beith Hamikdash Hasheni anakisuhsetna jeh pentah chu Shin'at Khinam ahitoh kilhon a Beith Hamikdash Hashlishi hung kitundohna ding'a Ahavat Khinam pa aum ngai ah ahiye. Chuti ahileh tu phat sung, tichu Bein Hameitzarim sung'a hi thildang dang hilou'a hiche Ahavat Khinam pa Am Israel sung'a apunbe a, akoi jouse lungsung alodimna ding'a panlah poimo dehset ah ahi. Chutoh kilhon a hiche phat sung'a hi Parasha dang dang sang'a  Parashat Pinkhas pa sim ding'a lawm dehset ah ahiye ti ahi. Ajehchu hiche Parasha a hi'n P-thien in Pinkhas chu "Brith Shalom" – kitepna chamna pa apeh thu akisun e. 

Ahileh i-parsha uva Pinkhas thu kisun toh Chamna chuleh Ahavat Khinam in ipi kimatna anei em? 

I Parsha u kipatna ivet leh "Pinkhas ben Elazar ben Aharon Hakohen" ti'n akisun e. Hiche pasuk pa hilchetna apehna ah Rashi'n Gemara Masechet Sanhederin 82b a Khazal ho thusei pansan in hitin asun e: Pinkhas in Zimri atha chun miho'n pachat tah sang in aseise uvin, hiti'n asei uve,"apu Yitro in milim-semthu houna a thisan anaso jing jeh a atupa'n jong hiche thisansuo ding lungsielna pa  lungthim chu anei a Am Israel sung'a phung lamkai khat atha ah ahiye". Hiche mipi ho thusei pa adihlou dan photchetna ding'a Torah hung'a Pinkhas phunggui chu ahungsut a, Aharon Hakohen chan ahung sutllhung ah ahi. (Elazar jinu chu Yitro chanu hi ah ahi.)

Langkhat a Mefarshim ho lungdonna khat chu ipi atileh Rashi'n hiche pasuk pahi Masechet Sanhedrin pansan a ahung hilchet ngai ham ti ahi. Ajehchu Am Israel te sung'a phunggui akisut tieng "lebeith avotam" akiti ma bang'a, mikhat phunggui chu anu lang hilou'a apa lang joh'a kisun ji ah ahi. Chukit leh ipi atileh  Aharon Hakohen tupa ahi akihet man'a chu Pinkhas in Zimri atha chu P-thien min suhthieng na ding'a atha ahi ti kihedoh thei a hintem?

Shiftei Khakhamim in ithudoh u amasapa ahilchetna a hitin asei e: Masechet Sanhedrin a Khazal ho thusei pa pansan a Rashi in hiche pasuk  ahung hilchetlou akhohna jeh chu "lebeith avotam" kitipa ahetlou jeh ahipoi. Hinlah Pinkhas  hina pa chu anu lang kuon'a apu - Yitro hina hilou a apa lang'a apu - Aharon Hakohen hina pa anei jeh ahidan aphotchet nuom jeh ahijoi. Parasha masapa, Parashat Balak chu ivet leh (Bamidbar 25:7 ve'n) "Pinkhas ben Elazar ben Aharon haKohen" ti'a Pinkhas phunggui chu Torah in asutsa ah ahitai. Chuti ahileh Torah in avel'a Pinkhas phunggui ahinsut kit hi avetsah um tina ahi'n, hichu imadang hilou'a Pinkhas hina chu apu Aharon toh thakhat ahi ti eihil nuom jeh'u ahiye. 

Ahileh Aharon Hakohen mihina chu ipi ham? Ihetsa sohkei ma bang uva Aharon Hakohen hina chu "Ohev Shalom, veRodef Shalom" – Chamna ngailu mi chuleh Chamna bouseh del'le jing mi hi ah ahi. Am Israel sung'a khat-le-khat akilungnopmo aum jong leh amatah kipan a, akah uva chamna sem a kisuboi jing jieng mi ah ahi. Hiti'a chu nupa kikah hihen lang gol-le-pai kikah hijieng jong leh Aharon Hakohen damlai a Am Israel sung'a alha-alha, akum-akum a kilungnopmo le kitohmo mi anaumpoi. Am Israel sung'a khat-le-khat kikah a kitomona ho le kibouna ho asuhcham ji'a, hita chu a kingailutna pa apunsah a, mipi lah'a chu chamna analeng ah ahiye. Hiche "Ish Shalom" – Chamna ngailu mi ahina jaal tah-tah a Aharon  le asuon-apah hochu Thiempu hina pa kipe uva ahiye.

Langkhat a Pinkhas ahileh  Aharon chapa Elazar chapa ahivang'a Kohen anahilou ah ahi. Ipu u Aharon le achate ho thiempu ding'a thao anakinu a chu ama anapeng man ta'a, hiche thao kinu lah'a chu anajao phalou ah ahitai. Khazal ho'n aseinauva Aharon le achate 4 ho'se Kohen ding'a lahlut ahiuva, thao akinu jou nung uva peng Aharon suon-le-pah hobou chu Kohen hina'n ahuop phah ah ahi. Hinlah chuche masang'a anapeng, Elazar chapa Pinkhas chu Kohen hina anachanglou ah ahitai. 

Hijieng jong leh tuchung Parasha a Zimri le Kozbi atha'a, P-thien lunghanna pa anasuhtaang jaal chun P-thien in kipaman thilpeh ni anape'in – khatchu Brith Shalom hiya, khat kit chu ama le asuon-apah ho ding'a Thiempu hina Brith Kehuna pa chu ahiye. Pinkhas chun athilbol jaal'a atumbeleh a Kohen hina chu P-thien a kuon akisaan ah ahi. 

Ahileh ipi ding'a Brith Shalom le Brith Kehuna chu Pinkhas changthei ah ahidem? Ijou lang'a isei u chu avel in sei kit leuhen, Aharon chu chamna ngailu mi – Ish Shalom ahina jaal'a Kohen hina chang a, chubep hilou'a hiche Chamna pa jaal'a ama le achate thao kinu ho chule chuche nung'a peng ho'se jong chu Kohen hina chang uva ahitai . Kohen hina ding'a chu Shalom pa poimo tina ahi. 

Langkhat a Pinkhas chun ipi abol em iti leh Am Israel te leh P-thien kikah a Shalom – chamna chu asem ah ahi. Pinkhas chun Zimri le Kozbi chu that tahih leh P-thien lunghanna pa chu daailha talou a, Am Israel pumpi chu suhmang a umlo thei uva anahiye. Hinlah Pinkhas in hiche P-thien a ding'a kin'ah – thangthipna aneipa mangcha chun Zimri le Kozbi chu athat in, P-thien lunghanna pa jong chu adaailha ta'n; hitichun Am Israel te sung bep hilou'a P-thien le Am Israel te kikah a chamna anasem in ahi. Hiche Shalom pa jaal'a chu ama le asuon-apah teho jong atumbeleh a Kohen hina chu hung kipe uva, chubep hilou'a KHazal ho'n aseinauva Kohen Gadol atamjo chu Pinkhas suon-le-pah ho ahiuvin ahi atiuve. 

Hinlah akhang-akhang a Leitzanei Hador – thuse hol anaum jing toh kilhon in, Pinkhas thilbol pachu aphalang a lah tah sang in apu Yitro thisan anei jeh a thisan aso'a, Israel sung'a phung lamkai khat hinkho alah ahi ti'a totnopna anei uva ahiye. Hiche holoi thusei dihlou daan le akam u hupna ding'a chu tuchung i-parasha uva hi Torah hung'a avel'a Pinkhas phunggui chu ahung sut kit ah ahi. Chubep hilou'a Pinkhas in Zimri athalona jeh pipen chu P-thien le Am Israel te kikah a Shalom umna ding deina'a abol ahidan photchetna ding'a apu Aharon Hakohen chan aphunggui ahin sut kit ah ahijoi. Ajehchu hiche'a kuon a chu Pinkhas hina pa chu apu Aharon bang'a Shalom ngailu mi ahidan kichehtah a mudoh thei a um ah ahitai.

Chuleh tu'n abul lang'a inasei u Parashat Pinkhas le Bein Hameitzarim kimatna chu ipi hintem ti velvet kit leuhen. Ipi ding'a Parashat Pinkhas hi Bein Hameitzarim sung'a kisim ji aham iti leh hiche 2nd Temple anakisuhsetlona jeh le tuchan a Galut Edom pa akichai thei louna jeh pipen chu adang ahipo'n Shin'at Khinam jeh ahi. Chuleh hiche Galut Edom akichaina theina ding le 3rd Temple ahung kitundoh kitna ding'a ipi ibol ngai uham itileh ipu u Aharon le Pinkhas hina – Shalom ngailutna pa chu akoi jousen inei thei uva, khat-le-khat kikah a Ahavat Khinam chu ahung um tieng achamlou'a Beith Hamikdash Hashlishi chu hung kitungdoh a Galut Edom jong hung kichai ding ah ahitai. 

      SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Balak

By Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 

 וְעָשׂוּ לָהֶם צִיצִת עַל־כַּנְפֵי בִגְדֵיהֶם
Ve'asu lahem tzitzit al kanfei bigdeihem…
(A songkhol mang houva tzitzit akibol ding u…)
                                                               ~ Bamidbar 15:30
Parashat Balak a hin Mitzvot khatcha aumpoi. Chuleh Parasha hi ivet Parashiyot dang ho banglou tah in akipat a pat achaigei tithei phiel Balak le Bil'am teni umchan bou akisun e. Amahi hi, ihetsau ma bang'a Israel jong hilhon lou chuna ban a Am Israel te manthahna ding'a kisalel Rashaiyim Gemurim hikit lhon ah ahi. 

Chuti ahileh ipi ding'a Torah in Parasha khat chu hiche miphalou teni thilbol sutna ding'a akoidoh jieng ah hintem? Chubep hilou'a hiche ithudoh pau hi phatecha igelleh i-Kushiya pau suhdet cheh nathei thil tamtah seithei um ah ahi. 

Tekahna Torah iti tieng Mitzvot ho kisutna lekhabu thieng kiseina ahibou e. Chutoh kilhon a Khazal ho'n Torah hi Bereshit hilou'a Sefer Shemot a Mitzvat Rosh Khodesh pa'a khu kipan ding dol ah ahi atiuve. Hinlah isei jing sa ma bang uva ipi atileh Torah hi Sefer Bereshit a kipan a ham itileh Khazal ho'n Derekh Eretz Kadmah la'Torah atima bang uva ipu-ipa teu thusim ho'a kuon umchan pha ijildoh uva, i-midot pau ikisem phat thei na ding'u ti ahi. 

Langkhat a chuti'a umchan pha jildoh na thei ding itiuva ahijong leh ipu-ipa teu tichu Avraham Avinu, Yitzkhak Avinu le Yakov Avinu le 12 Sh'vatim ho thusim hoitah tah, tamtah jong Torah in asutlou Midrashim ho a kimu khula em; Khuti'a midot semtohna ding'a hiche thusim hohi poimo mama jieng ahileh hiche Rashayim ho thusim sang in Tzaddikim ho thusim joh sun leh phajo ah hilou ham??

Hiche ithudoh utoh kisai a hi Khazal ho thusei pansan a hilchetna ni tah pehthei aum e. Amasapen a P-thien in Am Israel te angailut dan pa tuchung Parasha a kuon jildoh thei ah ahi. Khazal ho'n Masechet Berachot a asei dan uva Parashat Balak hi Kiryat Sh'ma sung'a Parasha ho lah'a khu jao ding dol ah ahiye. Hinlah asao vaal jeh'a Toreakh Tzibbur um ding deilouna jaal a Khazal ho'n anapansah lou uva ahitai. 

Ahileh hiche Parashat Balak ahi ipi lom lom kisun a Khazal ho'n Kiryat Sh'ma jieng a jong jaosah ding anagot uva hintem? Achuom jep in kisei leh, ipi lom lom um a hiche Parasha hi niseh leh nivei beh sei ding'a Khazal ho'n anagot kigot uva hintem?

Hetding chu Balak gaal hung bol kigot dan hi nam dang, leng dang ho gaal hung bol daan toh kibang lou hiel ah ahi. Sikhon lengpa le Og lengpa jieng jong Israel te'n bailam cha khen'a ajou amu phat'a Balak hin Am Israel te thaneina pa chu akhuol a ahileh akam u – tichu Taona le Talmud Torah ahi amudoh a, chuphat a chu hiche tochun kitoh ding'a akam a thanei dang khat ma, tichu Bilam chu agapui ah ahi.

Ahileh hiche Balak thilbol chu leng dang ho thilbol toh akikhetna ipi um a hiche a kuon a chu P-thien in Am Israel te angailut dan namudoh thei ah hintem? Mefarshim ho'n aseinau va leng dang ho'n Am Israel te chung'a gaal ahung bol pau chu atahsa tah uva gaal ahung bol uva ahitoh kilhon a hitobang thil a kuon a chu kinginna le kigontohna phat nanei thei ah ahiye. Tichu gaal a ding'a manchah ho guon bep hilou'a gaaljona ding'a poimo pen, chung lang'a iseima bang uva Am Israel te ding'a athaneina pau taona le Talmud Torah hochu hiche ahun-aphat toh kitoh a suh hat be thei ah ahi.
Hinlah Balak le Bil'am thilgon chu ivet leh Am Israel te ding'a ahetna ji ima umlou ah ahitai. Thiemgao ho lah'a alenpen Moshe Rabbeinu toh kitekah Bil'am in Am Israel te agaosap kigot a chu  P-thien in Am Israel te angailut lou ah anahitaleh Bil'am chu lolhing a, Am Israel pumpi chu gaosap chang diuva ahitai. Hijieng jong leh, Khazal ho'n Masechet Sanhedrin a aseima bang uva P-thien in hiche phat sungse'a Bil'am thilgon lolhin lou na ding chun alunghanna phat jieng jong anatuh taang in ahi. Chuna chungchon a mi gaosap ding'a hung pa chu alei ah phattheina joh akhumpeh in, ama nop-le-da umlou in phatthei abohsah in ahiye.

Tu'a isei uchu khat hitaleh Torah in hiche miphalou teni thilguon le thilbol Parasha khat a saotah ahin sutlona jeh kit khat chu hiti ahiye. Miphalou ho'a kuon jieng a jong umchanpha jildoh thei, ahilou leh a klali in kisei leh, thil aphamo pen jieng jong eima'n thilpha a kiheidoh thei tipa ahiye. 

Parashat Bereshit a kisun "vehineh tov meod" toh kisai a Khazal ho'n hilai mun a "Tov meod" hi Yetzer Hara kiseina ahi atiuve. Chukit leh Mekubalim ho'n akhang akhang a asei jing khat uchu thil jouse ahin Netzutzot Kedusha aumsoh kei ti ahi. Chuti'a  Yetzer Hara jieng jong chu Tov bep hilou'a Tov meod ahithei'a chuna ban'a thil aboh pen sung'a chu hiche Netzutzot Kedusha – P-thien vah kiselgu aum thei leh Tzaddikim ho thilbol/umchan a kuon bep hilou'a miphalou ho'a kuon jieng jong jildoh thei thil akiselgu um tina ahiye.

Tuchung Parasha a kisun Balak le Bil'am a kuon jieng jong jildoh thei tamtah aum in ahi (kineosah poimo dan, Torah sim aloupi dan le adang dang). Hiche ho lah'a khat chu hetna/chihna pa bep hilou'a ihetna pa manchah a, tahso ding pa poimo dan ahiye. 

Tanna Devei Eliyahu in aseina a Bil'am chu Moshe Rabbeinu sang'a ahetna/achihna sangjo ah ti ahi. Hinlah hitobang ahetna/achihna Moshe Rabbeinu sang'a asanjoh jieng vang chun amanna ding'a amanlou jeh in achaina in manthahna joh in anei in ahi. 

Ahileh iti dan a Bil'am chu Moshe Rabbeinu sang'a ahetna le achihna sangjo a kisei thei ah hintem? Mefarshim ho'n aseinauva Moshe Rabbeinu chun thienthouna lang'a Sha'ar 49 na chan aphah a, langkhat a Bil'am chun bohna lang'a Sha'ar 50 na – bohna lah'a asangpen chan chu gei ah ahiye. Hiche a darga pa lhon chu kiseina ahiye atiuve. Chuti hileh Bil'am chu thienthouna lang'a ankipe leh Moshe Rabbeinu sang'a sangjo ding tina ahi. 

Pirkei Avoth Perek Shlishi, Mishna 9 mun a Rabbi Khanina Ben Dosa in,"Koi hileh achihna sang'a atohdoh tam a chu achihna pa ading jing in; Hinlah koi hileh achihna sang'a atohdoh lhom jo a chu achihna jong asot dai ji poi" ti'a aseima bang'a Bil'am chu ahetna le achihna asaan lheh vang in atohdoh thilpha muthei aumlou toh kilhon in achaina'n achihna le ahetna toh, aboncha'n amangthah sohkei uve. 

     SHABBATH SHALOM LEKULAM 


Parashat Khukat


By Yossi Lhungdim


Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
 קַח אֶת־הַמַּטֶּה...ָ וְדִבַּרְתֶּם אֶל־הַסֶּלַע לְעֵינֵיהֶם
Kakh eth hamateh…vedibbartem el hasela le'eineihem…
( Tienggol chu la in…chuleh amitmu uva suongpi chu houpi in…)       ~ Bamidbar 20:8




Parashat Khukat sung'a hin Am Israel te Egypt a kuon a ahung potdoh uva lamkai-len cheh 3 ho lah'a 2 – Aharon Hakohen le Miriam Hanevi'ah thi thu akisun in ahi. Chuleh Miriam Hanevi'ah athi jou chun Be'er Miriam jong anakang ta'n, twi don ding aumtahlou toh kilhon in Am Israel te jong ahung uvin Moshe Rabbeinu le Aharon jah'a ahung kiphin tauve. 

Aban a thilsoh chu achien-achai in sei hih jong leuhen ihetsa sohkei uva ahita'n, chutoh kilhon chun achomlam in sei leuhen. Chuti'a twi aumlou phat chun Moshe Rabbeinu jong P-thien heng'ah atao in ahileh, ajah'a thupeh hung kipe chu "kakh eth ha'mateh…vedibbartem el hasela..." (Na tienggol kichoi in… suongpi gahoupi in…) ti ahi.

Hinlah ihetsau ma bang in Moshe Rabbeinu in tienggol chun suongpi chu nivei jen tah ajep ta'n; Am Israel te don ding twi chu suongpi a kuon hung puotdoh jieng tajong leh P-thien in "lo he'emantem bi lehakdisheni…" (neitahsan lhonpo'n kaminthieng nasuthieng lhon poi) ti'n Moshe Rabbeinu hihen Aharon Hakohen hitaleh Canaan gam lut talou ding in thu anatankhum tai. 

Hiche Moshe Rabbeinu le Aharon chung'a gotna toh kisai hin Mefarshim tamtah in dohna asem uvin,"Ipi lom lom ham abolkhel lhon chu ??" ti'n adong uve. Hilchetna tamtah ape uvin; Hiche ho jouse chu abon'a seijou ding hitahih jong leuhen alah'a khat Or Hakhayim Hakadosh in apeh chu veu hite. 

Or Hakhayim Hakadosh in aseina a "Vedibbartem el hasela" kiti chu imadang ahipo'n Moshe Rabbeinu in chuche pet'a abol ding chu Am Israel te jouse masang le suongpi mai'a chu Divrei Torah asei a, mipi jouse chu lhagao lang'a akhahdoh sah ding; chuti'a Am Israel te'n chulai mun'a chu lhagao lang'a halna lentah ahin nei tieng uleh suongpi a kuon a chu twi hung doh a, hiche ho jouse'a kuon a chu Torah tha nei dan amudoh sohkei diu, chuleh P-thien min chu amasang uva suhthieng a um ding ah ahiye.  

Langkhat a Am Israel te Egypt a kuon ahung potdoh uva jong chu hitobang dinmun anatuosa uva ahitai, tichu twi don ding anaumlou a hinlah chulai mun'a chu Moshe Rabbeinu in atienggol mangcha'a suong chu ajep'a ahileh mipi te don ding twi chu hung luong doh ah ahi. Chuti ahileh ipi ding'a tuchung i-parasha uva thilsoh a hi (amasapa toh kibanglou a) Moshe Rabbeinu in suongpi mai'a chu ding'a, Am Israel pumpi jah ding'a Divrei Torah asei ngai khel khel ah hintem? 

Or Hakhayim in aseina a ajehchu tuchung Parasha a kisun pa hi Bamidbar sung'a anavaaitham u kum 40 kipat kum, Am Israel te Canaan gam alutma uva thilsoh ah ahi. Am Israel techu Egypt gam'a ahung potdoh ding kuon uva kipat gamthip-gam a kum 40 avaaitham sungseu chu P-thien in nissim ngen mangcha'a anapuile uva ahiye. Hinlah langkhat a hiche nissim ho jouse chu atuonsot a ding ahipo'n, Canaan gam alut tieng uleh abon'a taang ding ah ahitai. Chuphat chu ahung lhun tieng mit'a muthei Nissim g'luyim ho bei jieng tajong leh Torah a akidii uva, Mitzvot ho phatecha asuhbulhit jing laiseu taanglou hiel'a P-thien in achung uva thilpha simsenlou abolpeh jing ding uva ahiye. 

Hiche Koakh Torah – Torah pa thanei daan chu tuchung Parasha a kisun Mei Merivah mun'a thilsoh a hi Moshe Rabbeinu in mipi hochu avetsah ding dol ah ahi. Hiche chu P-thien in Moshe Rabbeinu jah'a "vedibbartem el hasela" atilona jeh pipen jong chu ahiye. Hiche na ding'a chu suongpi masang'a Divrei Torah asei ding; hiche Divrei Torah jaal'a suongpi a kuon'a twi hung luon doh chu mipi'n amu tieng uleh "hichan geiya hi Torah in tha anei ah ahi" ti ajildoh sohkei uva P-thien min chu kisuthieng ding ah ahi. Hinlah Moshe Rabbeinu in Divrei Torah khel in atienggol mangcha'n suong chu anajep ta'n, Am Israel te masang'a P-thien minthieng chu ahiding bang in anasuthieng tapoi. 

Or Hakhaiyim Hakadosh in aseina ah Mei Merivah mun a Moshe Rabbeinu in suongpi anahoupi ding pa loupi/mantam dan chu chupet chun ahiding bang tah in P-thien min anasuthieng taleh chulai mun a chu apet pet a Khet Adam Harishon jieng jong Tikkun kichai ding ah ahitai. Chutieng chuleh ama hihen Aharon Hakohen hitaleh anilhon a, chuche khang mipi hotoh chun, Canaan gam lut uva Beith Hamikdash atundoh ding u, chuleh ihetsa ma bang uva Moshe Rabbeinu lamkaina a kitungdoh Beith Hamikdash chu atuonsot a selou ding ah ahita'n ahi.

Langkhat a hetding chu Khet Adam Harishon pachu tikkun kichai hen, kichai tahih jong leh Moshe Rabbeinu in Beith Hamikdash asahdoh pou pou a ahileh ijou'a isei ma bang uva atuonsot a selou a ding jing ding ah ahikit e. Hinlah aboina chu hiche Adam Harishon chonsetna pa tikkun akichai lou kalse lhagao lang'a chamkimna/bulhinna pa aumlou lai ahitoh kilhon a khonung tieng Am Israel te chu hung chonse taleu, chutobang nikho ahung lhun tieng P-thien in ama chenna inn -  Beith Hamikdash pa asuhset khel'a amite, Am Israel te joh chu asuhmang lo ding ah ahitai. 

Or Hakhayim Hakadosh in aseina a hiche ahung lhung ding thil amusat jeh'a P-thien in Moshe Rabbeinu chu Canaan gam'a analutsah lou ah ahita'n ahi. Ajehchu Adam Harishon chonsetna pa tikkun chu Mei Merivah mun'a anakichai hitaleh, Am Israel techu chonsetna a avel'a nung lhahlut kit talou ding u. Hitobang dinmun a chu Moshe Rabbeinu in Beith Hamikdash sadoh jong leh aboina ima umlou ah ahitai. Hinlah Tikkun pa anakichai tahlou toh kilhon a Moshe Rabbeinu chu agam lut in tin, Beith Hamikdash tungdoh taleh; hiche a Beith Hamikdash sahdoh chu atuonsot a se lou ding ahitah toh kilhon a achaina leh, phatna sang'a Am Israel te ding'a manthahna joh ahin lhut ding ah ahitai. 

(Tuchung parashat shavua hi ka Rosh Kollel pau Harav Efraim K'doshim in Shiur apehna a kuon kahin lahdoh ah ahiye. P-thien in Ravpa hihen, hiche alon sim eiho jouse hileu hen damtheina le kipana in ei phungvuh tauhen.) 

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Korakh

By Yossi Lhungdim


Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
וַיִּקַּח קֹרַח בֶּן־יִצְהָר בֶּן־קְהָת בֶּן־לֵוִי
Vayikakh korakh ben yitzhar ben Kehath ben Levi
(Levi chapa Kehath chapa Yitzhar chapa Korakh chun ama ding in akilah in…) ~ Bamidbar 16:1


Tuchung Shabbat a isim diu Parashat Shavua sung'a hin "Makhloket bein Korakh ve'adato" – Korakh le anungjui ho kikah a makhloket pa akisun e. Chuleh hiche toh kisai hi Khazal ho'n Gemara Masechet Sanhedrin le Masechet Nedarim sung'a saotah asei uvin ahi.

Parasha kipatna pasuk ivet leh hitin akisun e,"vayikakh Korakh" – Korakh in ama ding in akilah e. Mefarshim ho'n hilai mun'a adoh u chu "Ipi lom lom ham Korakh in akilah chu? " ti ahi. Hiche thudoh toh kisai hi'n donbutna le hilchetna tamtah um jieng tajong leh  Gemara Masechet Sanhedrin 109b mun ah Reish Lekish in drasha apeh pa veu hite.

Reish Lekish in hitin asei e ,"she'lakakh mekakh raa le'atzmo". Eipao a ledoh ding hitaleh Korakh chun ipi lom lom alah ham iti leh "aphatchuomna ding umlou thilphalou kijoh khat akichoh a ahi" ti ahiye.

Ahileh ipi ham hiche thilphalou kijoh akichoh a chu? Reish Lekish in aseibena ah hiche chu i-pasuk uva kuon mudoh thei ahi.  "Vayikakh" – ama'n ala in – tijou a min kisun ho toh kitoh a thilphalou akichoh a ah ahiye.  Amin "Korakh" kiti thucheng chun "Korkha" (English a Void) avetsah a; "yitzhar" chun "tzahoraiyim" (sunkim) avetsah a; "kehath" chun "hikh'ha" (suhmol – blunted) avetsah a, chuleh achaina a "Levi" chun "levaya" (escort – mi kilhon pi lele iti diu ham) avetsah ah ahi.

Hichu ipi kiseina ham itileh Korakh in hiche thilphalou ahin kilah'a kuon Israel chate sung'a kitomona/kigamlhatna (void) pa ahin puhlut a, sunkim laiya nisa sat bang'a miho lungsatna deo jeju achung'a ahin lhutna baan'a, japi masang'a anu-apa hatu asuhmol – tichu anu-apa ding'a jumna ahin lhut'a, achaina a Gehinnom mun a "escort" – mi pui lele a gapanlo ah ahitai.

Hiche "makhloket korakh ve'aduto" toh kisai hi thusim tamtah seibe thei ding aum na'n hijong leh tuni'a ding in hiche toh kisai thu kidang tah Gemara a kimu khat veu hite.

Gemara Masechet Nedarim 39b mun ah Khazal ho'n hitin asei uve: Korakh le anungjui ho ahung uva Moshe Rabbeinu le Aharon Hakohen chung'a boina ahung sem uchun P-thien masang'a Nisa le Lha ahung lhon in hiti hi'n ajah'ah ahung sei lhon e,"Ribbono shel olam, hiche Korakh le anungjui ho Moshe chung'a akhansetnau hi avaal vaal ta'n, achung uva thu ahiding bang tah'a natanlou a ahileh tu'a kipat nidang-phatdang a kavah-emsilsel ngei lhon bang'a kavah lhonlou ding ah ahitai. ".

Hichun P-thien in ajah lhon ah hitin aledonbut e, "huntin-phattin a milim hou ho na masang lhon'a bohkhup jing jieng uva hinlah taanglou hiel in muntin nasalvah jing jieng lhon in. Ahileh tu'a ipi ham nahung sei lhon? Keima tah jaana neilou tah'a eikibol lai jieng a bon kamcheng khat jieng jong keh ding golhon lou'a tu'a mihem phe-le-vou nei khat jeh'a hiti'a thu nahun seilhon!!!!". Hitichun P-thien in aphosal lhon bep hilou in athalpi le atiengcha asatdoh in, nisa le lha chu akap in ahileh avah ngei lhon bang in avah jom jing lhon tai.

Hilaiya Gemara sung'a Khazal ho'n thusim ihung sei peh uhi a literal tah'a lah ding tina vang ahidehpoi. Khazal ho'n Gemara sung'a thusim le Mashal asei hou hi eiho kihilna ding le eiho ichihbe na ding uva ahin sei jiuva ahi. Chuti ahileh hilaiya nisa le lha toh P-thien kihoulimna a kuon a hi Khazal ho'n ipi eihil nuom uva ahitadem?

Khokmei Mussar ho'n aseinauva hiche Nisa le Lha toh P-thien kihoulimna thusim Khazal ho'n asei pau hi mohseh a hung kisei ah ahipoi atiuve. Chubep hilou'a hiche thusim le Korakh le anungjui ho toh Moshe kidintena hung kikaimat hi'n thilpoimo tah khat ihung hil nuom uva ahijoi ti ahi.
Khokmei Mussar ho'n aseinauva mihem atamjo hi hiche ithusim uva Nisa le Lha tobang ihiuva ahi. Eima lhahsamna le lhinlelna sang in midang lhahsamna le lhinlelna pa joh chu akimu thei in; chutoh kilhon chun eima-le-eima umchan kivelou in, eima phatmona ho semphat ding golou in midang joh hilding, phoding le semphat ding agakigo ji nalai in ahiye.

  Nisa le lha teni chu veleuhen, huntin-phattin in milim hou ho amasang lhon ah abohkhup uvin, Amani chu pathien dan in mihem tamtah in ahou uvin ahi. Hichu ichan a vannoi-leiset le asung'a um jouse sem, hatchung-nung P-thien ding'a iti doumah um tantem?!! Hinlah hiche milimhou ho thilbol jeh chun khatvei jieng jong P-thien ang'a ahung lhon in, complain ahung bol kha lhon poi. Hinlah langkhat a Korakh le anungjui ho'n Moshe Rabbeinu chung'a doumah abol uchu vejou lou in "hiche miphalou ho chung'a thu ahiding bang'a akitan lou leh tu'a kipat kavah lhon lou ding ah ahitai…"
tigei P-thien heng'a thu ahung lhut lhon in ahi. P-thien in ajahlhon a ahilna chu imadang ahipo'n midang thu naseilhon masang in nangni itobang nahi lhon ham kikholchil masa lhon in ti ahi.

Tuchung Parasha a Korakh jong chu tuchan a isei u tobang chet ahiye. Khazal ho'n aseinauva Korakh chu milham mai-mai hilou, Aron hakodesh po'a pang ahina ban'a Talmid Khakham chuleh masang'a ahung lhung ding thil gaomuna thei jieng jong kipe ah ahiye. Hitobang a ching le Tzaddik dan'a akigel jeh a chu ipi bol jong leh bolkhel lou hiel ding'a anakigel khel kha'a, Moshe Rabbeinu le Aharon hakohen chu ahindeh a ahi.

Khokhmei Mussar ho'n aseinauva thil kiti chun eima eihin toh khah tieng mihem atamjo'n "negi'ah" anakinei kha pai pai lei in. Hichun imit acho-sah a, eima phatlouna ho eimu-mosah ji ah ahitai atiuve. Hitobang dinmun a chu mikhat ahung din tieng amachu achungnung pen le a Tzaddik pen a hung kikoi a, ima bolkhel nei talou ding'a ahung kigellhah tieng manthahna le thilphalou pa – mekakh raa pachu ahin kichoh khah ji ah ahitai. Hinlah P-thien in ipi asei em " nisa le lha taanglou a avah jing bang in huntin-phattin in nangma le nangma kikhuolchil jing in lang hi'n" ti ahi. a

SHABBATH SHALOM LEKULAM

Parashat Shlakh Lekha

By Yossi Lhungdim
Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
 וְעָשׂוּ לָהֶם צִיצִת עַל־כַּנְפֵי בִגְדֵיהֶם
Ve'asu lahem tzitzit al kanfei bigdeihem…
(A songkhol mang houva tzitzit akibol ding u…)
                                                               ~ Bamidbar 15:30

Juda te'n Mitzvot inei hou lah'a aloupi loi, chuleh nitin ihinkho uva challang mama jieng khat chu Mitzvat Tzitzit hi ahi. Chuleh hiche thupeh luoupi tah pahi tuchung Shabbat a isim diu Parasha, Parashat Shlakh-lekha kichaina lang'a ihung kipe uve. 

Mitzvat Tzitzit toh kisai in Khazal ho'n Masechet Sotah 17a mun ah hitin asei uve: Color dang ho leh Tekhelet (Tzitzit khao holah'a a-color dum pa kiseina) hi ipi ham akikhetna? (tichu ipi atileh Mitzvat Tzitzit a hi tekhelet khel khel ngai ham). Ajehchu Tekhelet hi twipi toh kilou'a; Twipi chu vaan toh kilou a; chuleh vaan chu P-thien lal-touna "kisse hakavod" toh kilou ah ahiye. 

Khazal ho thusei pachu ipi kiseina ham ti achomlam in kisei leh, hiche Tzitzit, tichu pat-zang ho lah'a "tekhelet" pa imu tieng twipi kigeldoh a; Twipi a kuon a chu vaan kigeldoh son'a; Vaan a kuon a chu P-thien laltouna pa kigeldoh kit'a….Chutiya chu achaina le tuchung Parasha a kisun bang'a "ur'item oto, uzkhartem eth kol mitzvoth Ad-nai, va'asitem otam" – namu tieng uleh P-thien thupeh hochu nageldoh uva nabol ding uva ahiye tichu kisubulhit ji ah ahi. 

Langkhat a hilaiya lungdon umtah chu ipi atileh Khazal ho'n "tekhelet chu twipi toh kilou, twipi chu vaan toh kilou, vaan chu P-thien laltouna toh kilou…" ti'a baan neicha asei khel khel uva ahidem? "Tekhelet chu P-thien laltouna toh kilou…." Ahilou leh "twipi chu P-thien laltouna toh kilou…" Tijieng jong leu hun jieng a hilou ham? 

Rabbi Shlomo Efraim Luntschitz in alekhabu sut "Kli Yakar" a chun hiche ithudoh u toh kisai hilchetna ape'n; ama'n saothimtah asut toh kilhon in eiho'n ahilchetna peh chu achomlam tah in sei uhite. 

Ravpa'n aseina a Khazal ho'n twipi le vaan toh Tekhelet atekah uhi thildang jeh ahipo'n, P-thien kinbolna a mihem in achepi lampi ni – Avodat Hashem Mi'Yirah le Avodat Hashem Mi'Ahavah pa avetsah ahi ti ahiye. Twipi pahin Avodat Hashem mi'yirah – kichat-tijat man a P-thien kinbol chu avetsah a; Vaan hin ahikit leh Avodat Hashem mi'ahavah – ngailutna jaal'a P-thien kin kibol chu avetsah ah ahi.

Rabbi Shlomo Efraim in aseina a "Tzitzit" kiti hi "Metzitz" kiti thucheng a kuon hung kiladoh ah ahi. Chuleh "Metzitz" iti tieng ong-vang kah a kuon a thilkhat lunglut tah'a kive, tichu moh vet vet hilou a athilvet chu alung'a  jong agel det det tina ahiye. Mikhat chun Tzitzit pa avet tieng Tekhelet pa akuon'a chu twipi a ageldoh a; chuleh ageldoh bep hilou'a amasang tah'a twipi um bang'a chu agel ding chuleh chuche'a kuon a chu twipi toh kisai thil ho mitbonen abol ding ah ahi. Hiti'a chu twipi a kuon vaan, vaan a kuon Kisse Hakavod…aban aban a ageldoh a "hitbonenut" anei ding ti ahi.  

Ahileh twipi a kuon chun ipi geldoh in tem?  Thiemgao Yirmiyahu lekhabu 5:22 a kisun bang'a twipi a kuon a chu P-thien kichat-le-gin ding pa ageldoh ding ah ahiye. Twipi kiti chu gimnei tah le lenpi tah, achaina gei mit'a jong muphah huoi ahilou vang chun P-thien in agi "boundary" asep peh leh, hiche P-thien in ateppeh pachu khokhel ngamlou in kichatah le thungai tah in achon jieng in ahi.  Hiche P-thien ginna pachu twipi a kuon geldoh ding ti ahi. 

Ravpa'n aseibena ah hiche P-thien gin a, ama ikichat le iginna a kuon a-thupeh ho suhbulhit  ding kitipa chu thilpha tah ahinai hinlah hiche chun P-thien kinbolna a "shlemuth" (bulhinna/chamkimna) pa ahin lhut lou ding ah ahi ati. 

Masechet Berachot 8a mun a Khazal ho'n eihil ma bang uva koi hileh ngailutna jaal'a thilkhat bol'a chun athilbol a kuon kipana akimu'n, hinlah kichat-tijat man a thilbol a chun thanopna ima aneilou toh kilhon in kipana jong ima akimupoi. Chutoh kilhon a twipi igeldoh bouseh a chu kichai lou'a, twipi igeldoh'a kuon a chu machal be'a , aban a chu vaan geldoh ding ti ahi. 

Ravpa'n aseina a Vaan kiti hi atitih a jong kikhel lou hiel, chubep hilou'a phatseh a kipahtah a P-thien avahchoi jing ah ahiye.  Juda khat in Tzitzit imu tieng twipi igeldoh a, chuban a vaan ihin geldoh kit a, chu'a kuon a chu phatecha "hitbonenut" inei leh hiche kipana le ngailutna pa chu vaan a kuon kijildoh thei ah ahiye. 

Ahileh ipi ding'a "vaan chu Kisse Hakavod toh kilou a ahi…" tiya Khazal hon asei kit uva ahidem? Ajehchu khattou in hiti'a hi agel khah maithei ahiye,"P-thien kin pachu kichat-tijat man a kabol hihen ngailut man a kabol hitaleh ipi khoh em, ahoi chu hileh apoimo pen P-thien kin pachu kabol a, Mitzvot hochu kasuhbulhit a hithou thou a hilou ham? ". 

Hitobang dinmun a chu Ravpa'n hitin asei e: Hetding chu ngailutna a kuon P-thien kin kibol pa loupi dan hiche Masechet Sotah a Khazal ho thusei a kuon mudoh thei ahiye. Khazal ho'n "vaan chu P-thien lal-touna toh kilou a ahiye…" atima bang uva, hiche vaan in avetsah "avodat Hashem Mi'Ahavah" pachu inei tieng leh bou mihem lhagao "Neshama" pa hung kipatna P-thien laltouna "Kisse Hakavod" pa toh chun kikimat thei pan bep ah ahi (Twipi chu Kisse Hakavod toh akilou e akitilou a Vaan joh chu Kisse Hakavod toh akilou e ti'a kuon a chu kijildoh ah ahi). Chuleh mihem in hiche "Avodat Hashem mi'Ahavah" akuon P-thien laltouna toh kimatna ahin nei thei ahi ti ageldoh jing tieng hiche leiset a akisel "nistar" hihen akoi jouse het ding'a lhangphong tah'a kiphong "galui" hitaleh – thil kibol jouse hetthiemna (tichu aloupi dan, amanlut dan ho) anei jing thei ding ah ahitai.  

Ravpa'n akhumkhana a aseina a hiche "Avodat Hashem Mi'Ahavah" pahi Tzitzit khao kikhe daan a kuon a jong mudoh thei ahi ati. Tallit ning khat  a kikhit Tzitzit khu ivet leh pat-zang 8 hi'a, chuleh hiche chu mun 5 tah'a kikan ah ahi. Hiche 8 le 5 hi igop le 13 hiya hichu "Ahavah" kiti thucheng Gematria a kigom toh kitoh chet ah ahiye. (אהבה  hi Gematria a 13 ahi)
         
SHABBATH SHALOM LEKULAM 


Parashat Beha'alotkha

By Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 

לָמָּה נִגָּרַע לְבִלְתִּי הַקְרִב אֶת־קָרְבַּן
Lamah nigra lebilti hakriv eth korban…
(Ipi atileh pumgo-thilto toh theilou a kaum diu ham…)~ Bamidbar 9:7


Parashat Beha'alothkha a hin Am Israel te'n gamthip-gam a Pesach aman thu u akisun e. Chuleh hiche hi Egypt a kuon ahung potdoh u kum ni kipat kum a thilsoh ahi. 

Parasha a kisun ma bang in Am Israel te lah'a pasal ijat ham aboh ana um uvin; Korban Pesach chu aboh khat in ato theilou ah ahitoh kilhon in chuche kum Kalchuh Kut a Korban Pesach pachu anatoh thei tapouve. Chuti ahijeh chun amaho jong ahung uvin, Moshe Rabbeinu jah'a thil umdan chu kholchilna ahung nei uve.
Langkhat a Parasha ivet leh hiche aboh ho toh kisai chu "Vaiyhi anashim asher hayu teme'im…" ahilouleh "Vayomru ha'anashim hahema…" ti'n akisun in ahi. Chuleh Khazal ho'n eihil uchu hoilai mun hileh Torah a "anashim" ahung kiti tieng "milham mai mai hilou'a, Tzaddikim le Talmidei Khakhamim…" hiuva; Torah in thucheng aman pa'a kuon miho chu amihinau hetdoh thei ah ahi ti ahiye. 
Chuti ahileh hilaiya Moshe Rabbeinu heng'a hung'a, Korban Pesach atuo theilou ding jeh uva kholchilna hung nei ho hi Tzaddikim ngensen le Talmidei Khakhamim ngen tina ahiuve. Ahileh ipi ding'a hitobang dohna chu Moshe Rabbeinu ahung nei uva ahidem?
Hetding chu Halakha kinei a koi hileh "anus" – ama nop le daa umlou'a peltheilou boina in alapkhum a chu Mitzvah a kuon "Patur" hi ah ahiye. Chukit leh  Halakha kit khat chu "Ha'osek be'mitzvah poter mi'mitzvah" – tichu koi hileh Mitzvah khat'a kisaboi a chu Mitzvah dang khat'a kuon Patur ah ahi. Masechet Succah a Khazal ho'n ngaidan khat apehnauva hiche aboh jeh uva Korban Pesach toh theilou hochu ipu u Yosef gu-le-chang kikoina aron poho ahiuve; Chuleh ipu u Yosef gu-le-chang poh-le chu Mitzvah ahitoh kilhon a amaho chu Korban Pesach a kuon patur hiuva ahi. 
Chuti ahileh hiche teni a kuon mudoh thei chu Moshe Rabbeinu heng'a hung ho chun Korban chu ato'u ngai him him lou tina ahi. Chuti ahitah leh ipi ding'a tuo ding asom tei tei uva, Moshe Rabbeinu heng'a Korban Pesach atuothei na ding u lampi ahung hol u ahidem?
Harav Moshe Feinstein in hiche ithudoh houhi adong in hilchetna hoitah khat apei. Chuleh ama'n hiche ithudoh pau hilchetna chu ihetthiem theina ding uvin Brith Milah tieng naosen-pasal Brakha kipe ji toh kisai in hitin dohna asem e: Brith Milah tieng naosen-pasal chu hitin phatthei akiboh jiye,"keshem she'niknas labrith kakh yikanes latorah velamitzvot velakhupa ulema'asim tovim…". Langkhat a hiche brakha pahi ivet leh "ma'asim tovim" pa ahung jao khu hetthiem ahahsai. AJehchu "latorah velamitzvot" iti a ahileh "ma'asim tovim" jong chu ahuop a ahitai. CHuti ahileh ipi ding'a "ma'asim tovim" jong hi atum beleh'a kipansah ah hintem?
Rav pa'n aseina a Torah iti tieng Talmud Torah – Torah a kidii jing ding chu avetsah a, Mitzvot iti tieng asim/ajil bep hilou'a Mitzvot hojong asuhbulhit ding ti ahi. Hiche teni hi poimo ah ahiye ajehchu Khazal ho'n aseima bang uva mikhat chun Torah asim jing'a ahivang'a a "action" a ima apohdohlou leh a Torah sim man aumpoi. 
Hinlah "Ma'asim tovim" pahi ahileh Torah le Mitzvot ho ngailutna anei thei a, thanomtah a Torah asim a, Mitzvot ho asuhbulhit jing theina ding'a Brakha kipe ah ahi. Mi khenkhat in Torah sim le Mitzvot ho suhbulhit hi ama ding'a "Duty" bouseh a alah uva abol uva ahi'n; KHenkhat in ahikit leh Torah asim hihen, Mitzvot abol hitaleh ama minphatna ding le mi'n ajabolna ding jaal bou'a abol kit uva ahi. HIche ho  jouse'a chu Torah Lishma pa ima umlou ah ahiye.
Hijieng jong leh langkhat a, mikhat chun Torah le Mitzvot hochu ngailutna ahin neithei tieng abol jouse thanomtah in abol ji'n. Hiti'a chu athil bol jouse jong "Torah lishma" hiji ah ahitai.  Naosen Brith kibol ni'a Brakha a "ma'asim tovim" hung jao chun hiche Torah ngailutna le thanopna pa chu avetsah ah ahi.
Ahileh tuchung I Parasha uva Korban Pesach tuh theilou ho jong chu ipi ding'a Moshe Rabbeinu heng'a hung uva complain ahung bol uva ahidem? Halakha ahetlou jeh u ham tiding'a la Tzaddikim le Talmidei Khakhamim ngen ahiuve iti kit uvin? Ipi jeh pentah ahidem? AJehchu imadang ahipo'n Torah le Mitzvot pa angailut vaal jeh u ahiye. Iseima bang uva amaho chu Korban Pesach a kuon Patur hiuva ahinai. Hijieng tajong leh hitobang Mitzvah loupi tah khat achaan ding u chu agel uleh apotnat uva, chuche Mitzvah pa chu iti kasubulhit tei tei thei diuvem ti'a Moshe Rabbeinu ahung doh uva ahijoi. 
Ahileh amaho chun ipi loman akisaan uvem? Harav Yekhezkel Levinstein in aseina ah hiche a Mitzvah ngailutna pau le Mitzvah suhbulhit tei ding thanopna aneipa jaal uchun Kut dang ho'a um khalou hiel, Pesach bou in anei, Pesach Sheni chu P-thien in Am Israel te jouse a ding in ahin pe in ahi.   
Chuti'a chu gou lah'a manlu pen Mitzvot pa chu P-thien in khat ei peh be uvin ahiye. r
 SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Thursday, May 28, 2020

Parashat Naso

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
וַיְהִי בְּיוֹם כַּלּוֹת מֹשֶׁה לְהָקִים אֶת־הַמִּשְׁכָּן
Vaiyhi beyom kallot Moshe lehakim eth hamishkan …
(Moshe in Mishkan atundoh chai nikho chun…)
                                                               ~ Bamidbar 7:1
Parashat Shemini a Mishkan kithenso chungchang'a Khazal ho'n aseima bang uva hiche Mishkan kitundoh ni, Nissan tarik 1 nikho hi aloupi dan chu leiset hung kisem a kipat hiche nikho bang'a loupi aumkhapoi atiuve. Hiche nikho a hi P-thien Sh'china chu amite lah'a ahung chen kit tah toh kilhon a ma'aseh bereshit pa jong hiche nikho a hi bukim bep a ahi; Chutoh kilhon chun hiche nikho hi'n loupina lal-lukhuh 10 jen tah akikhuh e ti'n KHazal ho'n asei uve.
Langkhat a tu'a isei u toh kikhedel khat chu Khazal ho'n mundang khat a asei u "vaiyhi" kiti thucheng toh kisai ahi. Khazal ho'n aseinauva hoilai mun hileh Torah sung'a "vaiyhi" ti'a ahung kipat kalse kipana'n anung ajui ngeipoi atiuve. Chuti ahileh ipi ding'a hitobang'a nikho loupi – Mishkan kitundoh nikho - asut ding'a chu Torah in "vaiyhi" thucheng hi aman hintem? ( Parashat Shemini chu ivet leh "vaiyhi beyom ha'shemini" kiti; tuchung Parasha a jong "vaiyhi beyom" ti'a kisun kit…)
Ahilchetna khat chu ahileh hiche nikho'a Aharon Hakohen chapa teni – Nadav le Avihu thi jeh ahi. Ahilchetna dang khat chu Mashal pansan in Khazal ho'n Midrash Bamidbar Rabbah ah hitin apeuve.
Leng khat ana um in; hiche lengpa chun ji phunche tah mai, phatseh a ajipa heng'a "complain" bol bol jieng khat ananei e. Tantih neilou'a lengnu kiphin jing kei chu lengpa'n jong athuhkhop hita'n ti'n, upai khat ahin khengtai. Lengnu chun phat-ong ahao vaal jeh'a kiphin jing kei a, complain ding anei jing kei ah ahi ti lengpa'n ahet toh kilhon chun lengnu kisahboina ding thil khat ahin gong tai.  
Hichun Lengpa'n jong lengnu chu akou in ajah'a "songkhol chuol hoitah khat nei khui peh in" ti'n asei tai. Hiche nikho a kipat chun lengnu chu lengpa songkhol chuol ding aboipi'n; apuon ding ahoi theipen ahol in; akhui ding daan (a design) angaito'n; hitichun akisaboi jingkei ta'n ahileh phunna ding phat le kiphinna ding phat jong aneiman tapoi.
Ahileh lha ijat ham hiti'a chu lengpa ding songkhol chuol ahin boipi jou nung chun ahin chai khong khong ta'n. Phate'n asohte chu asop sah in; naamsel in alhep tup sah in; hichun lengpa peh ding chun ahin choitai. Lengnu in tha-le-jung asen a, phat sottah ahin bopi songkol chu amun in lengpa chu akipah na'n hinlah langkhat a akipana chu achamkim jou poi. Ajehchu songkhol chuol sem ding'a akisahboi sungse chu aphun le akiphin chu taang ah ahita'n. Hinlah songkhol chuol chu akhui chai ah ahitah toh kilhon a tu'a kipat a hi hung kiphin pan kit ding ahitai tichu lengpa'n ahet'a "Oiy, voi…" ati ah ahiye.
Khazal ho'n aseinauva hiche Mashal a lengnu kisei tobang chu Am Israel te ahiuve. P-thien in ipu-pa teu Egypt gam'a kuon ahin puidoh chun phatseh tobang in akiphin uvin, aphun taangmo jel jieng jiuvin ahi. Hinlah P-thien in Mishkan sah ding'a thupeh ahin peh a kipat chun numei-pasal ti, khentum umlou in Mishkan sahna ding'a chun akisaboi sohkei uvin ahileh aphunnau le akiphinnau chu chuche phat sungse chu anataang in ahiye.
Ahileh Mishkan ahung kitundoh jou a kipat chun masang ahinkho man pau ma bang in akiphin uvin, ahung phun noi-noi pan kit tauve. Hiche chu P-thien in ahet jeh'a Mishkan kithienso ni'a chu kipah lheh jieng jong leh akipana chu chamkimlou'a, chutoh kilhon a chu "vaiyhi" ti'a Miskan kithienso nikho kiseina jong chu kipan ah ahiye.
Aipi hileh hiche chu tu ahung lhung ding Shabbat a isim diu Parasha a kisun "vaiyhi beyom kallot Moshe…" toh kisai hitaleh. Langkhat ah Khokmei Mussar ho'n hiche pasuk hilchetna Khazal ho'n Midrash Rabbah a apeh uva kuon chun Torah sim aloupi dan ajildoh kit uve.
Khokmei Mussar ho'n aseinauva mihem kiti chun a hinkho a "sipuk" ( satisfaction) ahin neilou tieng thil jouse'a kivaatna amu ding; hiti'a chu phatseh tobang'a phun a kiphin jing kei ding ah ahiye. Chuche bep hilou'a hiche sipuk – lung-oina pa deina jaal'a chu lungmonna ding ahol le ding. Lungmonna le lung-oina ding ahi khah leh thil'a thil phalou jieng jong ahin boldoh a, koi lungmonna le lung-oina pa mutah sang'a manthahna joh akisemdoh thei ah ahiye.
Khokmei Mussar ho'n aseinauva hitobang dinmun ilhun louna ding'a chu ipi bol ding ham itileh phatseh a kisahboi jing ngai ah ahiye. Iti kisahboi ding ham itileh ihun-iphat ong nei joue Talmud Torah a peh ding; Hiche chu ijo tahloujong leh manlou thil'a phat suhbei ding hilou a Shiurei Torah ho ngai jing ding; Kithopina ngaicha mi aum leh kithopi jing ding; Aphatcha taona man ding – tichu Shakharith, Minkha le Arvith ho pellou hiel'a kikhop jing ding; Phat-ong inei jouse'a chu eima lhagao lang dopsangna ding'a pan lah ding ti ahi. Hiti'a chu mihem khat phatseh a "rukhaniyut" lang'a ahung kisahboi jing tieng ahinkho a lung-oina le lhamonna dihtah pa ahin nei thei a, chutieng chuleh phun noi-noi tiho jong bei ding ah ahitai.
Hiche toh kisai a hi Kotzker te Rabbi pa, Rabbi Menachem Mendel Mi'Kotz in hitin a student ho heng ah anasei e: Torah in aphallou jeh'a bou chonselou nahi sang uvin chonsetna ding phat aneilou jeh'a chonselou joh hiding go'uvin.
Hichu ipi aseina ham itileh phatseh in Torah in kidii jing jieng uvin lang; nahun le naphat nei jouseu Torah a napeh doh jaal uchun chonsetna ding phat jieng jong neilou dinmun chan lhung kigo uvin ti ahiye. Hitobang dinmun ilhun thei a ahileh Torah in chonset "Asur" ahi atijeh man'a chonselou pa sang in ahoijoi.
Rabbi Aryeh Leib, "Sha'agat Aryeh" lekhabu sun pa thusim a kuon jong hiche toh kilou tah mudoh thei in aum in ahi.
Rabbi Aryeh Leib chu ateh vaal tah toh kilhon a atahsa alhahsam vaal tah jeh chun a-insungmiho ahiuvin, aloi-apai ho ahiuvin, athima jep chun a-inn a ahung kikhom tauve. Hichun amaho'n jong Rav pa chu damsot talou ding ahi ti'n Khevra Kadisha ho jieng jong akou uvah ahitai. Hinlah hitobang dinmun chun rav pa chu alupna chung'a kijam pum in, atha nei sun chun Gemara asim jing nalai in ahi. Hitichun a Shamash pa jah'a Gemara dang khat ahin choipeh ding in asei ji'n, thi ding dinmun a aum tah vang chun a Torah sim pa chu angadeh poi.
Ahileh Khevra Kadisha ho jong chun rav pa Shamash pa jah'a, "gemarah khel in Ma'avar Yabok joh pe'in" ti'n athimguh in asei uvin ahileh khatpa'n jong Rav pa ding chun chuche lekhabu chu ahin la tai. (Ma'avar Yabok hi ahileh mithi ma'a kisim ji lekhabu, asung'a thi ma'a kisei ji Viddui ho a seder a kiguol ahiye). Hiche lekhabu amu chun Rav pa'n hitin asei in ahi: Kahinkho lhung kei in taanglou hiel in Torah a kanakidii jing in; Chonsetna ding phat kaneilou bep hilou in, kalungsung'a thilphalou gelding phat jieng jong kanei khapoi.
Hichan a chu Gedolei Ha'Dor ho Torah a asun-ajaan a anakidii uva, chonsetna ding phat jieng jong neilou a anaum uva ahiuve.
Tu Khag Shavuot hi ihetsa ma bang uva Torah kipehni Kut chu ahi'n. Chutoh kilhon chun eiho jong akoi jouse phatseh'a Torah a ikidii jing thei uva, chonsetna ding phat jieng jong neilou khop a Torah ingailut uva, phatseh a ikisahboi pi jing theina ding uvin P-thien in phatthei eiboh tauhen o.
SHABBATH SHALOM LEKULAM
 
 
 
 
 
 
       
x

x


Parashat Bamidbar


Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
וַיְהִי בְּיוֹם כַּלּוֹת מֹשֶׁה לְהָקִים אֶת־הַמִּשְׁכָּן
Vaiyhi beyom kallot Moshe lehakim eth hamishkan …
(Moshe in Mishkan atundoh chai nikho chun…)
                                                               ~ Bamidbar 7:1

P-thien in damna eipeh jing nah uleh hapta kit Yom Shishi khu Khag Matan Torah hiding ah ahitai. Numei aji nei ma'a Shabbat nukhah pen khu Shabbat Kallah akiti ding bang'a, tuchung Shabbat jong hi khenkhat in Shabbat Kallah ti'n aminvo uve. Ajehchu Shavuot nikho leh P-thien in anei-agou lah'a manlu pen le mantam pen, achanu bang'a agel Torah chu Am Israel te toh agop ding ah ahitai. 
Chuleh langkhat a hiche Shabbat Kallah pa leh hin kumseh leh Parashat Bamidbar akisim jing kei in ahi. Mefarshim ho leh Khokmei Mussar ho'n aseima bang uva Shabbat she'a kisim ji Parashat shavua pa hi'n hapta sung'a (tichu achesa hapta hihen lang ahung lhung ding hapta hitaleh ) thilsoh ho toh kimatna anei tei jiye ti ahi. Chutoh kilhon a Shavuot masang Shabbat a Parashat Bamidbar kisim jong hi kimoh sim sim hilou'a, KHag Shavuot toh kimatna anei a ahiye. 
Ahileh ipi ham Parashat Bamidbar le Khag Shavuot kimatna? Mefarshim le Khokmei Mussar ho'n hilchetna tamtah apeuvin. Hiche ho lah'a kuon tamlou veuhite. 
Amasapen a (akoi jousen ijah jing u hijong leh) parasha kiminvona "Bamidbar" – eipao a neldigam/gamthipgam le Shavuot kimatna pa ahi. Bamidbar – neldigam – iti tieng gamgo, thing-le-go, hamhing le hampa ima kelouna mun; neh-le-don ima penlouna gam; anei tum koima umlou'a, miho'n lamlhahna bou'a anei uva gam ahiye. 
Neldigam kiti chu aneitum koima aumlou bang'a Torah jong aneitum umlou'a, akoi jouse'n ajil/asim a, hinna a anei thei a ahiye. Langkhat a Thiempu hina, Leng hina hochu ivet leh akoi jouse a hitheilou'a ahi; Thiempu hina chu Aharon son-le-pah hobou kipe a, leng hina chu Juda phung'a kuon David innsung mi kipe ah ahikit e.  Torah ahileh vang'a Khazal ho'n asei bang uva "keren zavit" a um a, anuomchen in akilah thei ah ahi. 
Chukit leh Bamidbar kiti chu gamgo, neldigam, ima penlouna mun chuleh miho'n lamlhahna bouseh a anei uva, akeng uva achut jing namun u ahibang'a Torah jil a kiti chu akineosah jing ding poimo ah ahi; Neldigam bang'a chu mitin in chutpha a anei tah jieng'a ahijong leh hitobang dinmun a chu kineosah jing'a aum ding ti avetsah ah ahiye. Hiche kineosah pa loupi dan chu koima dang hilou'a Moshe Rabbeinu a kuon jildoh thei ahi. Tzaddikim ijat um jieng jong leh vaan a kuon Torah hin polha ding'a lhendoh a um a chu Moshe Rabbeinu bouseh ahiye. Ipi jeh in em? Thildang dang jeh hilou'a akineosah jaal ahibou e. 
Chutah leh "Bamidbar" a kuon jildoh kit thei chu Torah hi mihem ding'a hinna ahidan pa ahi. Neldigam a chu iseima bang uvin nehding-donding ima apeng poi. Hinlah hitobang dinmun jieng'a jong chun P-thien in ipu-ipa teu chu abei-avaat ima umlou in kum 40 tah anavah in ahi. 
Ahileh hiche kum 40 sung'a chu loulho, chaangtu, vonsop, chaang-at le adang dang ho ima ngaicha lou beh a anaum uvah ahi'n. Ipi lom lom anabol uva hintem? Khazal ho'n eihil ma bang uva kum 40 sung'a chu taanglou hiel'a Torah anasim uva ahiye. Hiche sun-le-jaan a Torah a akidii jing pa jaal uva chu akivaat ima umlou hiel'a P-thien in ami ngailutna le ami khotona lhaving nuoi'a chu ipu-ipa teu anapui le ah ahiye. 
Hitichun kum 40 jou'a Canaan gam ahung lut uchun, leiset thil'a jong akisahboi ding'u angaitah toh kilhon in Manna jong anataang tai. 
Tulai khang in Manna aum tapoi. Hinlah akikhel lou'a chu ipi ham itileh Parnasa kiti chu P-thien a kuon hijing nalai ah ahi. Neldigam, neh-le-don ima penlouna gam'a mi asang-aja kum 40 jen tah abei-avaat umlou hiel'a anavah a chun tukhang'a eiho jong ineh-ichah hou chule abei-avaat ingaichat ho jouseu eisuhbulhit peh jing nahlai uva ahiye. Eiho ding'a apoimo pen chu ama tahsan pum'a akin bol ding chu ahi.   
"Bamidbar" toh Torah kimatdan Seithei adang tamtah a um nalai e (hundang-phatdang a ding in koi tau hitin). Aipi hileh tuchan a ihoulimna uva kuon mudoh thei chu, achomlam a sei ding'a Torah loupi daan le Torah kisaan na ding'a umchan-khanchan "Midot Tovot" poimo daan ahiye. Chuleh hiche "Midot Tovot" pa hin thildang dang sang in Khag Shavuot toh kimatna aha nei dehset in ahi. 
Torah sung ivet leh Khagim jouse hi a "Tarik" – tichu anikho le alha akisun suh kei e. HInlah Shavuot hi akisun po'n; ama hi itih ni'a chu em itileh hichu  Sefirat Haomer a kingam ah ahi. Pesach ni 2 ni a kuon a Omer hung kisim a, ni 50 nichu Shavuot hi ah ahiye. 
Omer ni 50 kisim hi imadang hilou'a, Shavuot ni'a ihung kipe diu Torah pa saangthei ding'a akilhin jouna ding'a  kigotna kinei a ahiye. Chuleh iti kigotna kinei em? KHazal ho'n "Derek eretz kadma la'Torah" atima bang uva umchan-khanchan "midot" pa "tikkun" kibol ah ahi.  Ajehchu umchan-khanchan hoi le pha beiya Torah kiti chu apanna umlou ah ahiye ti ahi. 
Hiche umchan-khancha hoi le pha toh kisai khat chu tuchung I Parasha uva kuon mudoh thei ahi. Abul lang'a isut u pasuk chu velvet kit leu hen amasapen in "ish ish la'mateh" (phungtin a kuon pasal) ti'n akisun in, aban in "ish ish rosh le'veith avotaiv" (hiche pasal kilheng a chu ama ama hungkuon dohna pa innsung a luboh hiding…) akiti'n ahi.
Khokhmei Mussar ho'n hilai pasuk a hiti hin dohna khat asem uve: Torah in "ish ish la'mateh" ati'a ahitah leh ipi ding'a avel'a "ish ish rosh le'veith avotaiv" ti'a ahin sei kit a hintem? "mate" kiti chu phung tina ahi'n, "ish ish la'mateh" kiti chu phungtin a kuon lamkai ding lhendoh ding ti ahiye. Ahileh phung lamkai ding nalhendoh a ahitah leh "ish ish rosh le'veith avotaiv" tichu ahung kuonna innsung'a jong aluboh ipi ahi ngai khel khel ham? Phung lamkai ahileh ahung kuonna innsung'a jong lamkai/aluboh ahiding hetsa hijieng a hilou ham?
Khokhmei Mussar ho'n hilchetna apehnauva hitin asei uve: Khazal ho'n eihil uchu Torah sung'a "Ish" ahung kiti tieng "mi poimo, mi jaum, mi bolthei – achomlam a mipi'n vetton thei tah'a anei u…" kiseina ahiye. (Khazal ho'n Ish kiti hi Tzaddik kiseina jong ahi ati kan u aum e. Ish kiti hi pasal/mihem tina jong ahikit e…). Mi khenkhat chu milah'a aum tieng leh pha hen hun, aumchan-akhanchan jong nuolna bei, akoi jouse seiphat chang, chule ja ja um a ahiye. Hinlah ama innsung ahitieng amihina dihtah pa hung doh ji'a, innsung a ahina chu japi lah'a aumchan-akhanchan toh kipum kheh del ji ah ahitai. 
Khokhmei Mussar ho'n aseinauva hitobang mi hochu "Ish ish la'mateh" bou hiuva, "Ish ish rosh le'veith avotaiv" hilou uva ahiuve. Hinlah Torah in ipi asei em, lamkai ding'a chu "Ish ish la'mateh" bep hilou'a "Ish Ish rosh le'veith avotaiv" jong ahingai ah ahiye. Hichu ipi kiseina ham itileh "mateh" tichu japi lah hihen, "beith avotaiv" tichu ama innsung hileh, "Ish" tichu kikhehna ima umlou hiel'a vetton thei mi hiding, aumchan-khanchan pa kibang jing ding ti ahi. Chuleh hiche hi lamkai ding ho bep kiseina hilou'a , akoi akoi "Ish Ish" jouse umchan-khanchan toh kisai a kihilna jong ahiye.   
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, May 15, 2020

PARASHAT BEHAR-BEKHUKOTAI


Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
וַיְדַבֵּר יְהוָה אֶל־מֹשֶׁה בְּהַר סִינַי לֵאמֹר
Vaidaber Ad-nai el Moshe behar Sinai lemor…
(P-thien in Moshe chu Sinai muol ah ahoupi'n hitin asei e …)
                                                               ~ Vayirka 25:1
Parashat Behar kipatna pasuk ivet leh P-thien in Sinai muol'a Moshe Rabbeinu ahoupi thu akisun in. Abanjom pasuk hochu ivet leh Shmittah le Yovel thu ho akisun in ahi. Hilai mun a Mefarshim tamtah in thudoh anei uchu "Sinai muol le Shmittah in ipi kimatna anei a, Shmittah daan-le-moul ho kisutna khel khel a Torah in Sinai muol ahin minphah a ham? Torah a kisun thupeh jouse abon'a Sinai muol a ihung kipe uva hilou ham?" ti ahiye.
Rashi Hakadosh in aseina a "Ajehchu Shmittah toh kisai daan-le-moul hohi Torah in achien-achai a eisei peh uva ahin. Hinlah thupeh dang ho vang Torah in Shmittah bang in achien-achai in eisei peh pouve. Hijieng jong leh Shmittah daan-le-moul ho Sinai muol'a achien-achai a eikipeh bang uva thupeh dang ho se jong Sinai muol a eikipe uva ahi. "
Hiche Rashi hilchetna pa hi Sifre lekhabu a Khazal ho thusei pansan a ahin peh ah ahi'n. Chuleh ama'n aseibena a "thupeh dang ho bang lou'a Shmittah toh kisai daan-le-moul hohi Sinail muol a achien-achai in akisei e" ti'a Khazal ho'n asei pa'uhi thildang jeh hilou'a Moab phaicham a Torah avel'a a ahung kisei a chu Shmittah toh kisai'a "leiset kicholdo ding" thu avel'a ajao tahlou'a kuon kijildoh ah hinte ti'n asei e.
Hichan chu Rashi Hakadosh hilchetna toh kisai chu hitaleh, hilai mun'a Mefarshim tamtah in dohna asem khat uchu ipi atileh "Shmittah daan khel khel a kuon a chu Torah thupeh dang ho jong Sinai muol'a kuon ahi" ti kijildoh ah hintem. Tidan chu Torah sung'a Mitzvot 613 jen tah um a, Shmittah chu ipi agajatchuomna um a Torah in "dugma" a aman ham? ti ahi.
Hiche thudohna dongho lah'a khat chu Rabbeinu Yosef Khayim Mi'Baghdad, atamjo'n "Ben Ish Khai" ti'a ihet u chu ahi'n. Torah kipeh toh kisai a Midrash a Khazal ho'n asei u khat pansan in hilchetna hoitah khat hiti'n anape e.
P-thien in Am Israel te Torah anapeh ding chun muol saang tah-tah hochu anakisong thei lheh uvin. Alet le asaan pauchu akisonpi uvin, "P-thien in amite Torah apeh tieng kei kom a pe tei inte…" ti'n anakinem sohkei uvin ahiye. Hinlah amaho kinepna toh kikhedel in P-thien in alah uva niempen – Sinai muol chu analheng jo'n, amite Israel chate chu chulai mun a chun a Torah chu anape ta'n ahi.  
Ahileh ipi atileh Sinai muol chu P-thien in alhendoh a ham? Akineosah jeh le adang ho bang'a akiletsah lou jeh ahiye. Chule P-thien in hiche a kuon a chu akoi jousen kineosah pa loupi dan ijildoh ding u ti eivetsah uva ahiye. Ajehchu Torah hetgilna dihtah kiti chu mi kineosah ho kom bou'a um a, mi kiletsah kiti chun Torah chu iti sim hen lang hijong leh aumchan akhel lou laise lolhinna akimu lou ding'a ahiye.  
Ahileh hiche Sinai Muol a Torah kipeh jeh toh Shmittah chun ipi kimatna anei a ham?
Ben Ish Khai in aseina ah kimatna anei bep hilou'a hilaiya kuon ahi kihilna phatah le mantam tah mai jildoh thei um ah ahiye ati. Hichu ipi ham iti leh P-thien a kingapna le ama tahsan ding dan pa ahi.

Ben Ish Khai in aseina a mihem hetna-le-chihna pa bouseh toh kitoh a lunggel chepi jing khat chun Shmittah toh kisai Daan-le-moul hohi ve leh ngolhoitah dan a amu ding ah ahi. Ajehchu mihem ding'a aneh-achah hung kuonna pipen chu lou-naa atoh a, alhosoh gaa ho alah pa chu ahiye. Ahileh tu'n kum khat lhungkei in mikhat chun lou-naa tong ta hih hen lang, pum chol in kichol jieng taleh ipi aneh ding hitan tem? Ann-ngol a thilo ding ah ahitabou e. Hitobang daan-le-moul chu mihem ching kisa, ama tha-le-jung chule lhoh bouseh jaal'a hing dan a kigel ho ding'a nuijat umtah hi'ah ahi.
Hinlah hitobang dinmun a chu Torah hung'a, eiho jouse heng'a hita hi ahung sei ah ahi: Khongai tadi in lang, phatecha'n kigel pha kit tiem in. Nang in nangma hetna-le-chihna pa bouseh nasuon jeh a nagel, 'hiche bou hi adih ahi' ti'a nasei lunggel tobang chet chu Torah kipeh ding'a jong akoi jousen ananei uva ahiye. Hiche lunggel dungjui a Torah kiti chu Sinai muol hilou'a adang, tichu muolsaang tah tah le loupi tah tah ho heng'a kipe ding'a kilom tah ahiye. Hinlah P-thien in Torah ahin peh chun alah uva niem pen Sinai muol a chun anakipe tai.
Ben Ish Khai in aseina a mihem jong chutima kihisoh kei ah ahiye. Eima chihna bou a ikison a, leiset hi mihem ho bouseh vaihomna ahi'n, thil jouse mihem chihna le hatna jaal ahiye ti'a ikisuon leh achaina tieng ilungdei lam lou tah joh soh ji ah ahi. Hinlah akineosah a, atoh-atham jouse chu P-thien a angapdoh ji'a, Torah toh kitoh a lam ajot jing a ahileh chunglang'a kuon a jong kithopina amu ding ahiye. Ajehchu chutobang a abol tieng ama hilou'a P-thien chu thil jouse chung'a vaihom a ahi ti ahi.
Chuti'a chu Shmittah ahi ding bang'a jui a chun hiche leiset hetna-le-chihna pa chu apaam a akoi a, vannoi-leiset le asung'a um jouse hi apu, tichu aneitu um a, chuna ban'a aboncha chung uva P-thien in vai ahom sohkei a ahiye ti aphondoh ah ahi. Hiche jeh a chu Torah in Mitzvot dang ho hilou'a, hiche Shmittah pa khel khel hi "Mitzvot jouse Sinai muol a kuon ahiye" ti jildohna ding'a "dugma" a aman ah ahi.  Ajehchu Sinai Muol a Torah kipeh a kuon "Kineosah in" ti P-thien in eihil bang uva Shmittah a kuon jong "eima hetna pa paam koi a, kineosah pa" mudoh a um thei ah ahiye.
Langkhat a Khatam Sofer in Sinai Muol le Shmittah kimatna chungchang ahilchetna ah hitin asei e: Torah hi mihem khutsoh hilou'a P-thien a kuon mong mong ahi Shmittah a kuon a hi kichehtah a mudoh thei ahi. Ajehchu mihem in hitobang daan hi asem a, phatecha najui uva ahileh " phatthei kaboh a, kum 3 sung nieng tah'a naneh kham diu kum 6 lhin kum leh lhosoh gaa nalah diu ah ahiye…" ti'n kitepna sem pon te. Moshe Rabbeinu hihen mihem aching-athiem dang hijong leh hitobang kitepna asem ding hi thil hithei ahipoi. Hinlah thil jouse sem, chuleh bolmo ima neilou a P-thien, ama bouseh chun hitobang kitepna hi asem thei ah ahi. Hiche a kuon a chu Torah le Mitzvot jouse Sinai muol a kuon ahiuve ti kichehsel a kimuthei a, chuleh hiche jeh a hi Shmittah daan-le-muol ho kiseina khel khel a Sinai muol kiminphah ah ahiye.
SHABBATH SHALOM LEKULAM






       

Parashat Emor


Yossi Lhungdim


Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
אֱמֹר אֶל־הַכֹּהֲנִים בְּנֵי אַהֲרֹן וְאָמַרְתָּ אֲלֵהֶם
Emor el hakohanim benei Aharon ve'amarta alehem…
(Kohanim ho Aharon chapate hochu seipeh in chuleh ajah uva sei in …) ~ Vayirka 21:1

Gemara Masechet Yevamot 114a mun a Khazal ho thusei pansan in Rashi in hiche pasuk hi hiti'n hilchetna ape e: "Emor" "Ve'amarta" lehazhir gedolim al hak'tanim.
Hilaiya Rashi in pirush ahin peh hi eiho hetthei ding in kisei taleh pasuk a thucheng ni – Emor le ve'amarta hung kimang hi'n thildang hilou'a alenho kihilchahna hochu aneo ho'n jong kihilna a anei diu ti ahi. Hichu ipi ham itileh aneo ho akisuhboh louna ding uva alen ho'n phatecha ahil/apui jing diu ti ahiye. 
Hetding chu Torah sung mundang ivet leh "emor" toh "ve'amarta" thucheng teni hi pasuk khat a kimangkhom khalou ahi. Alhangpi a "daber el benei yisrael ve'amarta alehem" ti'a kisun ji'a, "dibur" (houpi) toh "Amirah" (thusei) tichu "daber" toh "ve'amarta" kimang ji ah ahiye. Chukit leh tuchung parasha kipatna pasuk a kimang thucheng teni ,"emor" le "ve'amarta" hi anigel lhon a "Amirah" (thusei) hilhon a, akoudoh lhon akibah toh tuh a pasuk khat sung'a avel avel'a Torah in amoh mankop jilou ahi. Chuti'a akimangkhom khalou thucheng ni ahung kimankop jieng chu Khazal ho'n vetsahna nei ahe ati'uva, chung lang'a isei bang uva chu hilchetna apeh uva ahi. 
Ahileh hiche thucheng teni hung kimankop man'a chu Khazal ho'n  ipi atileh hiche pasuk hin "alenho'n aneo ho phatecha ahil/apui diu" ti avetsah ahi ati thei uham? Chuleh hiche kihilna pahi ipi atileh tuchung I Parasha uva kisun Kohanim ho bohna-le-thienthouna toh kisai daan ho a hi poimo dehset a hintem?
Maharal Mi'Prague in Gur Aryeh kiti lekhabu a chun Khazal ho thusei pansan a  Rashi in Pirush apeh pa hitin hilchetna ape e: Hoilai mun hitaleh, Torah sung'a Parasha khattou "daber el benei yisrael ve'amarta alehem…" ti'a ahung kipat kalse hichun thilpoimo tah khat ei-komu jiuva ahiye. Hichu ipi ham itileh chuche Parasha chu Moshe Rabbeinu in Am Yisrael te heng'a velni beh asei tei tei ding ti ahi.
Maharal Mi'Prague in aseina a hetding chu Torah in "daber" le "ve'aarta" thucheng teni ahin mankhom ji hi moh moh'a, tichu vetsahna ima jong neilou a ahin man ji ah ahipoi. "Daber" iti tieng "houpi in.." tina hiya; "Ve'amarta" iti tieng "sei peh in…" tina ahiye. MIkhat chu "ihoupi" kalse aheng'a thu "isei peh" ding hetsa ahi. Chuti ahileh ipi ding'a Torah in hiche thucheng teni hi khat bouseh manglou a, ani ni a ahin mankop ji ham? 
Maharal Mi'Prague in aseina ah "daber" le "amarta" thucheng teni hi akoudoh lhon kibang tobang hijong leh akibahlouna khat lhon chu "daber" iti tieng "dibur klali" – akoi jouse jahthei ding'a, japi heng'a thu kisei tina; chuleh "Amarta" iti tieng "Amirah pratit" – ami changcheh jah'a thu kiseipeh tina ahiye. 
Khazal ho'n  Mechilta a asei dungjui uva hiche a kuon a chu ipi kijildoh em itileh hiche thucheng teni (daber le ve'amarta) jaona "pasuk" a kipan Parasha hochu amasapen a Moshe Rabbeinu in mipi jouse jahthei ding'a japi masang'a asei ji'a (hichu dibur klali itiu chu ahi), aban leh avelni na ding'a Am Yisrael te jouse chu achangcheh uva aseipeh kit ji ah ahi (Amirah pratit pachu ahiye.). Chuleh ipi ding'a Moshe Rabbeinu chun hita chu abol ji ham itileh ajehchu akhatveina ding'a japi heng'a asei pachu akoi jouse'n ahethiem ji pouvin. Amitakep heng'a, akom uva khat-khat a avel a ahin sei kit tieng leh vang athusei hochu akoi jouse ding'a kicheh jitai. 
Maharal Mi'Prague in hicheho jouse pansan chun hitin asei e: Tuchan'a isei uchu "daber" le "amarta" thucheng teni ajao tieng ipi vetsah ham ti ahi. Ahileh tuchung Parasha kipatna pasuk a hin "Amirah kafulah" – Emor toh Ve'amarta akimang e. Chuti ahileh "dibur klali" pa umlou tina ahitai. Hichun avetsah chu ipi ham itileh Kohanim ho boh-le-thienthouna daan pahi japi masang'a phonlhahna ima umlou a, hinlah Moshe Rabbeinu in Kohanim hochu achangcheh uva khat-khat a aseipeh a ahiye. CHubep hilou'a hiche "Amirah kafulah" pa – Emor le Ve'amarta thucheng teni'n avetsah chu Moshe Rabbeinu in Kohanim hochu tuchung Parasha a kisun daan ho achangcheh uva aseipeh naban a, khatvei bep hilou'a avel-avel a aseipeh kit uva tina ahi. 
Chuti'a Moshe Rabbeinu in amichang cheh a avel-avel a ahoulimpi a, Kohanim ho bohna le thienthouna daan pa phatecha ahil chun imadang avetsah lou'a, KHazal ho sei bang'a "alenho'n aneoho phatecha hilchah ding chule abohlouna ding uva lamdih pa komu peh jing ding" ti pachu ahi. THil kiti chu avel-avel a iheng'a, atumbeleh a ihung kiseipeh tieng kihilchahna hiji ah ahitai. 
Langkhat a hiche thuguol "lehazhir gedolim al hak'tanim" kiti pa hi Kohanim ho thien le bohna toh kisai daan chungchang bep hilou'a, mundang dang a jong Khazal ho'n asei uve. Vetsahna a "Sharetz" tichu ganhing (insects) ho nehlou ding chungchang le thisan nehlou ding chungchang  a jong Khazal ho'n chutima chu asei uvin ahi. Hinlah mundang a hiche thuguol kiseina ho ivet leh tuchung Parasha bang'a "Amirah kafulah" kimanna aumpoi. Chuti ahileh ipi ding'a  tuchung a hi "amirah kafulah" a kuon kijildoh khel khel a ham?
Oznayim La'Torah kiti lekhabu a chun Harav Zalman Sorotzkin in hiche dohna hi asem in, ahilchetna jong hoitah le phatah, Khinukh Yeladim toh kisai ape e. Rav pa'n aseina ah amasapen a hetding chu tuchung Parasha a kisun daan-le-moul hohi koidang ding hilou'a Kohanim ho toh kisai – Dinei Tum'at Kohanim ahiuve. Chuleh Kohanim hochu Beit Hamikdash sung'a phattin a chatle uva, P-thien sepa  taanglou hiel a bol jing jieng ahiuva toh kilhon a Israel chate dang ho banglou a atumbeleh a thienthouna jong anei uva ahi. Yisrael chate adang ho chu mithiluong chung'a kisoboh thei uva ahi'n. Hinlah Kohanim ho vang athiennau asan cheh toh kilhon a thiluong chung'a akisohboh diu jieng jong phal ahipoi. Chutoh kilhon a amaho thienthouna ding daan kisutna Parasha pa kipatna pasuk jong "amirah kafulah" (avel avel a kihilna pa) ngai ah ahiye. 
Langkhat a "sharetz" toh kisai daan ho, thisan nehlou ding daan hochu Am Yisrael pumpi toh kisai ah ahi'n. Hiche daan ho toh kisai a hin Khazal ho'n "lehazhir gedolim al hak'tanim" tijieng jong leu "Amira kafulah" ngailou ah ahikit e. 
Harav Zalman Sorotzkin in aseina a tuchung Parasha a Kohanim ho thienthouna daan toh kisai a KHazal ho'n "alenho'n aneo ho phatecha ahilchah uva, lamdihlou ajui uva akisohboh louna ding uva apuihuoi jing diu" kiti hi Kohanim ho bep hilou'a akoi jouse a ding a kisei ah ahiye ti'n asei e.  Chuleh hiche hin mundang dang hilou'a "Khinukh Yeladim" ahatohkhah dehset in ahi ati. 
Chapang khoukhahna "Khinukh Yeladim" iti tieng thilpoimo tah ni akigol lhon e. Khatna a anu-apa in innsung'a chateho ahilna hou ahi'n; anina a pamlang'a aloi-aguol lah'a aum tieng chapang in akim-avel a kuon ahin jildoh thil ho ahiuve. Chuleh hiche teni hi ani ni a poimo a, anigel a aphat/ahoi leh chapang khoukhahna jong chu nuom a, chapang chu bailam tah'a Torah toh kitoh a hung khanglen thei ah ahi.  
Rav pa'n aseina a innsung'a minu-mipa te'n ichateu ihilna bep u hilou'a chapang ho'n akim-avel (environment) uva kuon thil ahin jildoh hou "Khinukh yeladim" a ding'a apoimo dan chu chapang in polang'a thil amu le atuo hochu anu-apa tehou vin innsung a ahil houtoh akito/akibah leh chapang chu hapetah a adopsang jieng ji ah ahi. Hichun anu-le-apa jong akithopi a, chate khoukhahna jong hapetah a bailam ji ah ahiye. 
Tekahna a minu-mipa in achanu uchu Tzanuah poimo dan hiljing tau henlang hinlah polang apot tieng miho sing thet-thet le pa thit thet a kivon u mujign leh alungsung uva anu-apa tehou hilna chu hetthiem hahsa asah diu, "kanu-kapa in eihlnau hi thilpha-thilhoi ahinai" tiya jong amoh saan thei lou duva ahiye.  Hinlah polang'a mi akito pi hou, akim-avel a thil amu hou chu anu le apa teuvin ahilnau toh akito kalse chapang chun anu-apa thuhil chu lungsa-ihna ima umlou a ahoi le apha ahinai ti'a akisaan lei thei uva ahi.  
Ahileh tuchung Parasha a Kohanim ho dinmun ding hi gel tiem ute. Amaho hin thienthouna jatchuom beh atumbeleh a anei u toh kilhon a thiluong ho chung jieng a jong akisohboh diu phal ahipoi. Chuleh hiche daan-le-moul hohi achatehou chu aneo uva pat ahin hilpan ngai ding uva ahitai. Langkhat ah Kohanim hochu la mibang'a tam ahipouvin. Israel chate adang ho lah'a kithethaang uva, chuti'a chu Israel chate dang ho toh chun chengkhom uva ahi. 
Chuti ahileh gel tiem uvin, Kohanim ho ding'a achate hou ahin khoukhah ding u kiti chu iti ahahsat tadem? Ajehchu innsung a akihilnau toh polang'a achateho uvin nitin-hinkho a akim-avel uva ahin to ding houchu akikhehdel ding hetsa ahiye. Anu-apa teuvin thiluong chung'a kisohboh lou ding, lhanmuol ho jieng jong chutlut lou ding, thiluong umna ponbuh nuoi jieng'a jong dinlou ding, aji toh kikhen numei kichenpi lou ding chule adang dang ho ahildiu ah ahi'n. Hinlah Kohanim chapang hochu midang ho lah'a alhat tieng uleh ipi amu uvem itileh aloi-aguol houchu thiluong chung'a kisuboh u, aji toh kikhen numei toh jong kicheng u chule adang dang. 
Hitobang dinmun a chu Kohanim chapang ho (se-le-pha hekhen lou lai ho) ding'a anu-apa te houvin ahilna hochu iti hetthiem ahahsa tadem? Langkat a achate uvin ahilna hou ahetthiem thei kit lou uchu minu-mipa Kohanim innsung kuon ho ding in iti ahah tadem? Chapang khanletna "svi'vah" pa leh innsung a kihilna pa akibah tahlou toh kilhon a akoi-akoi a ding'a lhohsatna kibe jing jieng ah ahi. Hinlah Torah in akoi-akoi hitaleu hen, hiche leiset a thil ituo hou jouse chu abai hihen, ahahsa hitaleh ahet sohkei toh kilhon a tuchung Parasha ahi chate-khoukhah ding daan ihung seipeh uva ahiye. Hichu ipi ham itileh Khinukh Yeladim ahitieng minu-mipa teho bailamcha a lunglhah dai lou ding, chateho chun thu kisei chu ahetthiem tokah uva lungkikhi jing pum'a phatecha hil jing ding ti ahi.   Harav Zalman Sorotzkin in aseibena ah tukhang a Khinukh Yeladim jong Kohanim ho isei bang chet u ahiye. Tu a isei hou jouse chu Kohanim ho bep hilou'a tulai khang'a minu-mipa te'n kitoh sohkei ah ahibou e. Akhang in ato tahlou jeh chun P-thien ging jing pum in minu-mipa te'n innsung a ijochan podoh u hitin, Torah daan-le-moul hotoh kitoh in ichate hou khoukhah jing jieng jong leuhen polang a umchan-khanchan ho Torah toh akitoh gam tapoi. Chutieng chapang in kihilna ho jui hahsa asa uvin; athukhel-alouchal uvin, minu-mipa in ahilna sang in polang'a amu u umchan-khanchan kilom lou tah-tah ho ahin jop kigo pai jiuve.  HItobang dinmun a hi tuchung Parasha a kuon Khazal ho'n eihil pau "lehazhir gedolim al haka'tanim" pahi poimo dehset a, chutoh kilhon a ichate hou chu thilho ahetthiem tokah u avel-avel a, lungkikhi jing pum a hil jing ding ngai ah ahiye. Khinukh Yeladim ahi tieng baicha khen a "levater" ( give up ) lou ding ti ahi. Ajehchu Am Yisrael pumpi hi ibon cha uva P-thien a ding'a "mamlekhet Kohanim" – thiempu nammite ihiuva ahi.  r
SHABBATH SHALOM LEKULAM