Thursday, May 28, 2020

Parashat Naso

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
וַיְהִי בְּיוֹם כַּלּוֹת מֹשֶׁה לְהָקִים אֶת־הַמִּשְׁכָּן
Vaiyhi beyom kallot Moshe lehakim eth hamishkan …
(Moshe in Mishkan atundoh chai nikho chun…)
                                                               ~ Bamidbar 7:1
Parashat Shemini a Mishkan kithenso chungchang'a Khazal ho'n aseima bang uva hiche Mishkan kitundoh ni, Nissan tarik 1 nikho hi aloupi dan chu leiset hung kisem a kipat hiche nikho bang'a loupi aumkhapoi atiuve. Hiche nikho a hi P-thien Sh'china chu amite lah'a ahung chen kit tah toh kilhon a ma'aseh bereshit pa jong hiche nikho a hi bukim bep a ahi; Chutoh kilhon chun hiche nikho hi'n loupina lal-lukhuh 10 jen tah akikhuh e ti'n KHazal ho'n asei uve.
Langkhat a tu'a isei u toh kikhedel khat chu Khazal ho'n mundang khat a asei u "vaiyhi" kiti thucheng toh kisai ahi. Khazal ho'n aseinauva hoilai mun hileh Torah sung'a "vaiyhi" ti'a ahung kipat kalse kipana'n anung ajui ngeipoi atiuve. Chuti ahileh ipi ding'a hitobang'a nikho loupi – Mishkan kitundoh nikho - asut ding'a chu Torah in "vaiyhi" thucheng hi aman hintem? ( Parashat Shemini chu ivet leh "vaiyhi beyom ha'shemini" kiti; tuchung Parasha a jong "vaiyhi beyom" ti'a kisun kit…)
Ahilchetna khat chu ahileh hiche nikho'a Aharon Hakohen chapa teni – Nadav le Avihu thi jeh ahi. Ahilchetna dang khat chu Mashal pansan in Khazal ho'n Midrash Bamidbar Rabbah ah hitin apeuve.
Leng khat ana um in; hiche lengpa chun ji phunche tah mai, phatseh a ajipa heng'a "complain" bol bol jieng khat ananei e. Tantih neilou'a lengnu kiphin jing kei chu lengpa'n jong athuhkhop hita'n ti'n, upai khat ahin khengtai. Lengnu chun phat-ong ahao vaal jeh'a kiphin jing kei a, complain ding anei jing kei ah ahi ti lengpa'n ahet toh kilhon chun lengnu kisahboina ding thil khat ahin gong tai.  
Hichun Lengpa'n jong lengnu chu akou in ajah'a "songkhol chuol hoitah khat nei khui peh in" ti'n asei tai. Hiche nikho a kipat chun lengnu chu lengpa songkhol chuol ding aboipi'n; apuon ding ahoi theipen ahol in; akhui ding daan (a design) angaito'n; hitichun akisaboi jingkei ta'n ahileh phunna ding phat le kiphinna ding phat jong aneiman tapoi.
Ahileh lha ijat ham hiti'a chu lengpa ding songkhol chuol ahin boipi jou nung chun ahin chai khong khong ta'n. Phate'n asohte chu asop sah in; naamsel in alhep tup sah in; hichun lengpa peh ding chun ahin choitai. Lengnu in tha-le-jung asen a, phat sottah ahin bopi songkol chu amun in lengpa chu akipah na'n hinlah langkhat a akipana chu achamkim jou poi. Ajehchu songkhol chuol sem ding'a akisahboi sungse chu aphun le akiphin chu taang ah ahita'n. Hinlah songkhol chuol chu akhui chai ah ahitah toh kilhon a tu'a kipat a hi hung kiphin pan kit ding ahitai tichu lengpa'n ahet'a "Oiy, voi…" ati ah ahiye.
Khazal ho'n aseinauva hiche Mashal a lengnu kisei tobang chu Am Israel te ahiuve. P-thien in ipu-pa teu Egypt gam'a kuon ahin puidoh chun phatseh tobang in akiphin uvin, aphun taangmo jel jieng jiuvin ahi. Hinlah P-thien in Mishkan sah ding'a thupeh ahin peh a kipat chun numei-pasal ti, khentum umlou in Mishkan sahna ding'a chun akisaboi sohkei uvin ahileh aphunnau le akiphinnau chu chuche phat sungse chu anataang in ahiye.
Ahileh Mishkan ahung kitundoh jou a kipat chun masang ahinkho man pau ma bang in akiphin uvin, ahung phun noi-noi pan kit tauve. Hiche chu P-thien in ahet jeh'a Mishkan kithienso ni'a chu kipah lheh jieng jong leh akipana chu chamkimlou'a, chutoh kilhon a chu "vaiyhi" ti'a Miskan kithienso nikho kiseina jong chu kipan ah ahiye.
Aipi hileh hiche chu tu ahung lhung ding Shabbat a isim diu Parasha a kisun "vaiyhi beyom kallot Moshe…" toh kisai hitaleh. Langkhat ah Khokmei Mussar ho'n hiche pasuk hilchetna Khazal ho'n Midrash Rabbah a apeh uva kuon chun Torah sim aloupi dan ajildoh kit uve.
Khokmei Mussar ho'n aseinauva mihem kiti chun a hinkho a "sipuk" ( satisfaction) ahin neilou tieng thil jouse'a kivaatna amu ding; hiti'a chu phatseh tobang'a phun a kiphin jing kei ding ah ahiye. Chuche bep hilou'a hiche sipuk – lung-oina pa deina jaal'a chu lungmonna ding ahol le ding. Lungmonna le lung-oina ding ahi khah leh thil'a thil phalou jieng jong ahin boldoh a, koi lungmonna le lung-oina pa mutah sang'a manthahna joh akisemdoh thei ah ahiye.
Khokmei Mussar ho'n aseinauva hitobang dinmun ilhun louna ding'a chu ipi bol ding ham itileh phatseh a kisahboi jing ngai ah ahiye. Iti kisahboi ding ham itileh ihun-iphat ong nei joue Talmud Torah a peh ding; Hiche chu ijo tahloujong leh manlou thil'a phat suhbei ding hilou a Shiurei Torah ho ngai jing ding; Kithopina ngaicha mi aum leh kithopi jing ding; Aphatcha taona man ding – tichu Shakharith, Minkha le Arvith ho pellou hiel'a kikhop jing ding; Phat-ong inei jouse'a chu eima lhagao lang dopsangna ding'a pan lah ding ti ahi. Hiti'a chu mihem khat phatseh a "rukhaniyut" lang'a ahung kisahboi jing tieng ahinkho a lung-oina le lhamonna dihtah pa ahin nei thei a, chutieng chuleh phun noi-noi tiho jong bei ding ah ahitai.
Hiche toh kisai a hi Kotzker te Rabbi pa, Rabbi Menachem Mendel Mi'Kotz in hitin a student ho heng ah anasei e: Torah in aphallou jeh'a bou chonselou nahi sang uvin chonsetna ding phat aneilou jeh'a chonselou joh hiding go'uvin.
Hichu ipi aseina ham itileh phatseh in Torah in kidii jing jieng uvin lang; nahun le naphat nei jouseu Torah a napeh doh jaal uchun chonsetna ding phat jieng jong neilou dinmun chan lhung kigo uvin ti ahiye. Hitobang dinmun ilhun thei a ahileh Torah in chonset "Asur" ahi atijeh man'a chonselou pa sang in ahoijoi.
Rabbi Aryeh Leib, "Sha'agat Aryeh" lekhabu sun pa thusim a kuon jong hiche toh kilou tah mudoh thei in aum in ahi.
Rabbi Aryeh Leib chu ateh vaal tah toh kilhon a atahsa alhahsam vaal tah jeh chun a-insungmiho ahiuvin, aloi-apai ho ahiuvin, athima jep chun a-inn a ahung kikhom tauve. Hichun amaho'n jong Rav pa chu damsot talou ding ahi ti'n Khevra Kadisha ho jieng jong akou uvah ahitai. Hinlah hitobang dinmun chun rav pa chu alupna chung'a kijam pum in, atha nei sun chun Gemara asim jing nalai in ahi. Hitichun a Shamash pa jah'a Gemara dang khat ahin choipeh ding in asei ji'n, thi ding dinmun a aum tah vang chun a Torah sim pa chu angadeh poi.
Ahileh Khevra Kadisha ho jong chun rav pa Shamash pa jah'a, "gemarah khel in Ma'avar Yabok joh pe'in" ti'n athimguh in asei uvin ahileh khatpa'n jong Rav pa ding chun chuche lekhabu chu ahin la tai. (Ma'avar Yabok hi ahileh mithi ma'a kisim ji lekhabu, asung'a thi ma'a kisei ji Viddui ho a seder a kiguol ahiye). Hiche lekhabu amu chun Rav pa'n hitin asei in ahi: Kahinkho lhung kei in taanglou hiel in Torah a kanakidii jing in; Chonsetna ding phat kaneilou bep hilou in, kalungsung'a thilphalou gelding phat jieng jong kanei khapoi.
Hichan a chu Gedolei Ha'Dor ho Torah a asun-ajaan a anakidii uva, chonsetna ding phat jieng jong neilou a anaum uva ahiuve.
Tu Khag Shavuot hi ihetsa ma bang uva Torah kipehni Kut chu ahi'n. Chutoh kilhon chun eiho jong akoi jouse phatseh'a Torah a ikidii jing thei uva, chonsetna ding phat jieng jong neilou khop a Torah ingailut uva, phatseh a ikisahboi pi jing theina ding uvin P-thien in phatthei eiboh tauhen o.
SHABBATH SHALOM LEKULAM
 
 
 
 
 
 
       
x

x


Parashat Bamidbar


Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
וַיְהִי בְּיוֹם כַּלּוֹת מֹשֶׁה לְהָקִים אֶת־הַמִּשְׁכָּן
Vaiyhi beyom kallot Moshe lehakim eth hamishkan …
(Moshe in Mishkan atundoh chai nikho chun…)
                                                               ~ Bamidbar 7:1

P-thien in damna eipeh jing nah uleh hapta kit Yom Shishi khu Khag Matan Torah hiding ah ahitai. Numei aji nei ma'a Shabbat nukhah pen khu Shabbat Kallah akiti ding bang'a, tuchung Shabbat jong hi khenkhat in Shabbat Kallah ti'n aminvo uve. Ajehchu Shavuot nikho leh P-thien in anei-agou lah'a manlu pen le mantam pen, achanu bang'a agel Torah chu Am Israel te toh agop ding ah ahitai. 
Chuleh langkhat a hiche Shabbat Kallah pa leh hin kumseh leh Parashat Bamidbar akisim jing kei in ahi. Mefarshim ho leh Khokmei Mussar ho'n aseima bang uva Shabbat she'a kisim ji Parashat shavua pa hi'n hapta sung'a (tichu achesa hapta hihen lang ahung lhung ding hapta hitaleh ) thilsoh ho toh kimatna anei tei jiye ti ahi. Chutoh kilhon a Shavuot masang Shabbat a Parashat Bamidbar kisim jong hi kimoh sim sim hilou'a, KHag Shavuot toh kimatna anei a ahiye. 
Ahileh ipi ham Parashat Bamidbar le Khag Shavuot kimatna? Mefarshim le Khokmei Mussar ho'n hilchetna tamtah apeuvin. Hiche ho lah'a kuon tamlou veuhite. 
Amasapen a (akoi jousen ijah jing u hijong leh) parasha kiminvona "Bamidbar" – eipao a neldigam/gamthipgam le Shavuot kimatna pa ahi. Bamidbar – neldigam – iti tieng gamgo, thing-le-go, hamhing le hampa ima kelouna mun; neh-le-don ima penlouna gam; anei tum koima umlou'a, miho'n lamlhahna bou'a anei uva gam ahiye. 
Neldigam kiti chu aneitum koima aumlou bang'a Torah jong aneitum umlou'a, akoi jouse'n ajil/asim a, hinna a anei thei a ahiye. Langkhat a Thiempu hina, Leng hina hochu ivet leh akoi jouse a hitheilou'a ahi; Thiempu hina chu Aharon son-le-pah hobou kipe a, leng hina chu Juda phung'a kuon David innsung mi kipe ah ahikit e.  Torah ahileh vang'a Khazal ho'n asei bang uva "keren zavit" a um a, anuomchen in akilah thei ah ahi. 
Chukit leh Bamidbar kiti chu gamgo, neldigam, ima penlouna mun chuleh miho'n lamlhahna bouseh a anei uva, akeng uva achut jing namun u ahibang'a Torah jil a kiti chu akineosah jing ding poimo ah ahi; Neldigam bang'a chu mitin in chutpha a anei tah jieng'a ahijong leh hitobang dinmun a chu kineosah jing'a aum ding ti avetsah ah ahiye. Hiche kineosah pa loupi dan chu koima dang hilou'a Moshe Rabbeinu a kuon jildoh thei ahi. Tzaddikim ijat um jieng jong leh vaan a kuon Torah hin polha ding'a lhendoh a um a chu Moshe Rabbeinu bouseh ahiye. Ipi jeh in em? Thildang dang jeh hilou'a akineosah jaal ahibou e. 
Chutah leh "Bamidbar" a kuon jildoh kit thei chu Torah hi mihem ding'a hinna ahidan pa ahi. Neldigam a chu iseima bang uvin nehding-donding ima apeng poi. Hinlah hitobang dinmun jieng'a jong chun P-thien in ipu-ipa teu chu abei-avaat ima umlou in kum 40 tah anavah in ahi. 
Ahileh hiche kum 40 sung'a chu loulho, chaangtu, vonsop, chaang-at le adang dang ho ima ngaicha lou beh a anaum uvah ahi'n. Ipi lom lom anabol uva hintem? Khazal ho'n eihil ma bang uva kum 40 sung'a chu taanglou hiel'a Torah anasim uva ahiye. Hiche sun-le-jaan a Torah a akidii jing pa jaal uva chu akivaat ima umlou hiel'a P-thien in ami ngailutna le ami khotona lhaving nuoi'a chu ipu-ipa teu anapui le ah ahiye. 
Hitichun kum 40 jou'a Canaan gam ahung lut uchun, leiset thil'a jong akisahboi ding'u angaitah toh kilhon in Manna jong anataang tai. 
Tulai khang in Manna aum tapoi. Hinlah akikhel lou'a chu ipi ham itileh Parnasa kiti chu P-thien a kuon hijing nalai ah ahi. Neldigam, neh-le-don ima penlouna gam'a mi asang-aja kum 40 jen tah abei-avaat umlou hiel'a anavah a chun tukhang'a eiho jong ineh-ichah hou chule abei-avaat ingaichat ho jouseu eisuhbulhit peh jing nahlai uva ahiye. Eiho ding'a apoimo pen chu ama tahsan pum'a akin bol ding chu ahi.   
"Bamidbar" toh Torah kimatdan Seithei adang tamtah a um nalai e (hundang-phatdang a ding in koi tau hitin). Aipi hileh tuchan a ihoulimna uva kuon mudoh thei chu, achomlam a sei ding'a Torah loupi daan le Torah kisaan na ding'a umchan-khanchan "Midot Tovot" poimo daan ahiye. Chuleh hiche "Midot Tovot" pa hin thildang dang sang in Khag Shavuot toh kimatna aha nei dehset in ahi. 
Torah sung ivet leh Khagim jouse hi a "Tarik" – tichu anikho le alha akisun suh kei e. HInlah Shavuot hi akisun po'n; ama hi itih ni'a chu em itileh hichu  Sefirat Haomer a kingam ah ahi. Pesach ni 2 ni a kuon a Omer hung kisim a, ni 50 nichu Shavuot hi ah ahiye. 
Omer ni 50 kisim hi imadang hilou'a, Shavuot ni'a ihung kipe diu Torah pa saangthei ding'a akilhin jouna ding'a  kigotna kinei a ahiye. Chuleh iti kigotna kinei em? KHazal ho'n "Derek eretz kadma la'Torah" atima bang uva umchan-khanchan "midot" pa "tikkun" kibol ah ahi.  Ajehchu umchan-khanchan hoi le pha beiya Torah kiti chu apanna umlou ah ahiye ti ahi. 
Hiche umchan-khancha hoi le pha toh kisai khat chu tuchung I Parasha uva kuon mudoh thei ahi. Abul lang'a isut u pasuk chu velvet kit leu hen amasapen in "ish ish la'mateh" (phungtin a kuon pasal) ti'n akisun in, aban in "ish ish rosh le'veith avotaiv" (hiche pasal kilheng a chu ama ama hungkuon dohna pa innsung a luboh hiding…) akiti'n ahi.
Khokhmei Mussar ho'n hilai pasuk a hiti hin dohna khat asem uve: Torah in "ish ish la'mateh" ati'a ahitah leh ipi ding'a avel'a "ish ish rosh le'veith avotaiv" ti'a ahin sei kit a hintem? "mate" kiti chu phung tina ahi'n, "ish ish la'mateh" kiti chu phungtin a kuon lamkai ding lhendoh ding ti ahiye. Ahileh phung lamkai ding nalhendoh a ahitah leh "ish ish rosh le'veith avotaiv" tichu ahung kuonna innsung'a jong aluboh ipi ahi ngai khel khel ham? Phung lamkai ahileh ahung kuonna innsung'a jong lamkai/aluboh ahiding hetsa hijieng a hilou ham?
Khokhmei Mussar ho'n hilchetna apehnauva hitin asei uve: Khazal ho'n eihil uchu Torah sung'a "Ish" ahung kiti tieng "mi poimo, mi jaum, mi bolthei – achomlam a mipi'n vetton thei tah'a anei u…" kiseina ahiye. (Khazal ho'n Ish kiti hi Tzaddik kiseina jong ahi ati kan u aum e. Ish kiti hi pasal/mihem tina jong ahikit e…). Mi khenkhat chu milah'a aum tieng leh pha hen hun, aumchan-akhanchan jong nuolna bei, akoi jouse seiphat chang, chule ja ja um a ahiye. Hinlah ama innsung ahitieng amihina dihtah pa hung doh ji'a, innsung a ahina chu japi lah'a aumchan-akhanchan toh kipum kheh del ji ah ahitai. 
Khokhmei Mussar ho'n aseinauva hitobang mi hochu "Ish ish la'mateh" bou hiuva, "Ish ish rosh le'veith avotaiv" hilou uva ahiuve. Hinlah Torah in ipi asei em, lamkai ding'a chu "Ish ish la'mateh" bep hilou'a "Ish Ish rosh le'veith avotaiv" jong ahingai ah ahiye. Hichu ipi kiseina ham itileh "mateh" tichu japi lah hihen, "beith avotaiv" tichu ama innsung hileh, "Ish" tichu kikhehna ima umlou hiel'a vetton thei mi hiding, aumchan-khanchan pa kibang jing ding ti ahi. Chuleh hiche hi lamkai ding ho bep kiseina hilou'a , akoi akoi "Ish Ish" jouse umchan-khanchan toh kisai a kihilna jong ahiye.   
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, May 15, 2020

PARASHAT BEHAR-BEKHUKOTAI


Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi Ben Avraham ve'Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim
וַיְדַבֵּר יְהוָה אֶל־מֹשֶׁה בְּהַר סִינַי לֵאמֹר
Vaidaber Ad-nai el Moshe behar Sinai lemor…
(P-thien in Moshe chu Sinai muol ah ahoupi'n hitin asei e …)
                                                               ~ Vayirka 25:1
Parashat Behar kipatna pasuk ivet leh P-thien in Sinai muol'a Moshe Rabbeinu ahoupi thu akisun in. Abanjom pasuk hochu ivet leh Shmittah le Yovel thu ho akisun in ahi. Hilai mun a Mefarshim tamtah in thudoh anei uchu "Sinai muol le Shmittah in ipi kimatna anei a, Shmittah daan-le-moul ho kisutna khel khel a Torah in Sinai muol ahin minphah a ham? Torah a kisun thupeh jouse abon'a Sinai muol a ihung kipe uva hilou ham?" ti ahiye.
Rashi Hakadosh in aseina a "Ajehchu Shmittah toh kisai daan-le-moul hohi Torah in achien-achai a eisei peh uva ahin. Hinlah thupeh dang ho vang Torah in Shmittah bang in achien-achai in eisei peh pouve. Hijieng jong leh Shmittah daan-le-moul ho Sinai muol'a achien-achai a eikipeh bang uva thupeh dang ho se jong Sinai muol a eikipe uva ahi. "
Hiche Rashi hilchetna pa hi Sifre lekhabu a Khazal ho thusei pansan a ahin peh ah ahi'n. Chuleh ama'n aseibena a "thupeh dang ho bang lou'a Shmittah toh kisai daan-le-moul hohi Sinail muol a achien-achai in akisei e" ti'a Khazal ho'n asei pa'uhi thildang jeh hilou'a Moab phaicham a Torah avel'a a ahung kisei a chu Shmittah toh kisai'a "leiset kicholdo ding" thu avel'a ajao tahlou'a kuon kijildoh ah hinte ti'n asei e.
Hichan chu Rashi Hakadosh hilchetna toh kisai chu hitaleh, hilai mun'a Mefarshim tamtah in dohna asem khat uchu ipi atileh "Shmittah daan khel khel a kuon a chu Torah thupeh dang ho jong Sinai muol'a kuon ahi" ti kijildoh ah hintem. Tidan chu Torah sung'a Mitzvot 613 jen tah um a, Shmittah chu ipi agajatchuomna um a Torah in "dugma" a aman ham? ti ahi.
Hiche thudohna dongho lah'a khat chu Rabbeinu Yosef Khayim Mi'Baghdad, atamjo'n "Ben Ish Khai" ti'a ihet u chu ahi'n. Torah kipeh toh kisai a Midrash a Khazal ho'n asei u khat pansan in hilchetna hoitah khat hiti'n anape e.
P-thien in Am Israel te Torah anapeh ding chun muol saang tah-tah hochu anakisong thei lheh uvin. Alet le asaan pauchu akisonpi uvin, "P-thien in amite Torah apeh tieng kei kom a pe tei inte…" ti'n anakinem sohkei uvin ahiye. Hinlah amaho kinepna toh kikhedel in P-thien in alah uva niempen – Sinai muol chu analheng jo'n, amite Israel chate chu chulai mun a chun a Torah chu anape ta'n ahi.  
Ahileh ipi atileh Sinai muol chu P-thien in alhendoh a ham? Akineosah jeh le adang ho bang'a akiletsah lou jeh ahiye. Chule P-thien in hiche a kuon a chu akoi jousen kineosah pa loupi dan ijildoh ding u ti eivetsah uva ahiye. Ajehchu Torah hetgilna dihtah kiti chu mi kineosah ho kom bou'a um a, mi kiletsah kiti chun Torah chu iti sim hen lang hijong leh aumchan akhel lou laise lolhinna akimu lou ding'a ahiye.  
Ahileh hiche Sinai Muol a Torah kipeh jeh toh Shmittah chun ipi kimatna anei a ham?
Ben Ish Khai in aseina ah kimatna anei bep hilou'a hilaiya kuon ahi kihilna phatah le mantam tah mai jildoh thei um ah ahiye ati. Hichu ipi ham iti leh P-thien a kingapna le ama tahsan ding dan pa ahi.

Ben Ish Khai in aseina a mihem hetna-le-chihna pa bouseh toh kitoh a lunggel chepi jing khat chun Shmittah toh kisai Daan-le-moul hohi ve leh ngolhoitah dan a amu ding ah ahi. Ajehchu mihem ding'a aneh-achah hung kuonna pipen chu lou-naa atoh a, alhosoh gaa ho alah pa chu ahiye. Ahileh tu'n kum khat lhungkei in mikhat chun lou-naa tong ta hih hen lang, pum chol in kichol jieng taleh ipi aneh ding hitan tem? Ann-ngol a thilo ding ah ahitabou e. Hitobang daan-le-moul chu mihem ching kisa, ama tha-le-jung chule lhoh bouseh jaal'a hing dan a kigel ho ding'a nuijat umtah hi'ah ahi.
Hinlah hitobang dinmun a chu Torah hung'a, eiho jouse heng'a hita hi ahung sei ah ahi: Khongai tadi in lang, phatecha'n kigel pha kit tiem in. Nang in nangma hetna-le-chihna pa bouseh nasuon jeh a nagel, 'hiche bou hi adih ahi' ti'a nasei lunggel tobang chet chu Torah kipeh ding'a jong akoi jousen ananei uva ahiye. Hiche lunggel dungjui a Torah kiti chu Sinai muol hilou'a adang, tichu muolsaang tah tah le loupi tah tah ho heng'a kipe ding'a kilom tah ahiye. Hinlah P-thien in Torah ahin peh chun alah uva niem pen Sinai muol a chun anakipe tai.
Ben Ish Khai in aseina a mihem jong chutima kihisoh kei ah ahiye. Eima chihna bou a ikison a, leiset hi mihem ho bouseh vaihomna ahi'n, thil jouse mihem chihna le hatna jaal ahiye ti'a ikisuon leh achaina tieng ilungdei lam lou tah joh soh ji ah ahi. Hinlah akineosah a, atoh-atham jouse chu P-thien a angapdoh ji'a, Torah toh kitoh a lam ajot jing a ahileh chunglang'a kuon a jong kithopina amu ding ahiye. Ajehchu chutobang a abol tieng ama hilou'a P-thien chu thil jouse chung'a vaihom a ahi ti ahi.
Chuti'a chu Shmittah ahi ding bang'a jui a chun hiche leiset hetna-le-chihna pa chu apaam a akoi a, vannoi-leiset le asung'a um jouse hi apu, tichu aneitu um a, chuna ban'a aboncha chung uva P-thien in vai ahom sohkei a ahiye ti aphondoh ah ahi. Hiche jeh a chu Torah in Mitzvot dang ho hilou'a, hiche Shmittah pa khel khel hi "Mitzvot jouse Sinai muol a kuon ahiye" ti jildohna ding'a "dugma" a aman ah ahi.  Ajehchu Sinai Muol a Torah kipeh a kuon "Kineosah in" ti P-thien in eihil bang uva Shmittah a kuon jong "eima hetna pa paam koi a, kineosah pa" mudoh a um thei ah ahiye.
Langkhat a Khatam Sofer in Sinai Muol le Shmittah kimatna chungchang ahilchetna ah hitin asei e: Torah hi mihem khutsoh hilou'a P-thien a kuon mong mong ahi Shmittah a kuon a hi kichehtah a mudoh thei ahi. Ajehchu mihem in hitobang daan hi asem a, phatecha najui uva ahileh " phatthei kaboh a, kum 3 sung nieng tah'a naneh kham diu kum 6 lhin kum leh lhosoh gaa nalah diu ah ahiye…" ti'n kitepna sem pon te. Moshe Rabbeinu hihen mihem aching-athiem dang hijong leh hitobang kitepna asem ding hi thil hithei ahipoi. Hinlah thil jouse sem, chuleh bolmo ima neilou a P-thien, ama bouseh chun hitobang kitepna hi asem thei ah ahi. Hiche a kuon a chu Torah le Mitzvot jouse Sinai muol a kuon ahiuve ti kichehsel a kimuthei a, chuleh hiche jeh a hi Shmittah daan-le-muol ho kiseina khel khel a Sinai muol kiminphah ah ahiye.
SHABBATH SHALOM LEKULAM






       

Parashat Emor


Yossi Lhungdim


Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
אֱמֹר אֶל־הַכֹּהֲנִים בְּנֵי אַהֲרֹן וְאָמַרְתָּ אֲלֵהֶם
Emor el hakohanim benei Aharon ve'amarta alehem…
(Kohanim ho Aharon chapate hochu seipeh in chuleh ajah uva sei in …) ~ Vayirka 21:1

Gemara Masechet Yevamot 114a mun a Khazal ho thusei pansan in Rashi in hiche pasuk hi hiti'n hilchetna ape e: "Emor" "Ve'amarta" lehazhir gedolim al hak'tanim.
Hilaiya Rashi in pirush ahin peh hi eiho hetthei ding in kisei taleh pasuk a thucheng ni – Emor le ve'amarta hung kimang hi'n thildang hilou'a alenho kihilchahna hochu aneo ho'n jong kihilna a anei diu ti ahi. Hichu ipi ham itileh aneo ho akisuhboh louna ding uva alen ho'n phatecha ahil/apui jing diu ti ahiye. 
Hetding chu Torah sung mundang ivet leh "emor" toh "ve'amarta" thucheng teni hi pasuk khat a kimangkhom khalou ahi. Alhangpi a "daber el benei yisrael ve'amarta alehem" ti'a kisun ji'a, "dibur" (houpi) toh "Amirah" (thusei) tichu "daber" toh "ve'amarta" kimang ji ah ahiye. Chukit leh tuchung parasha kipatna pasuk a kimang thucheng teni ,"emor" le "ve'amarta" hi anigel lhon a "Amirah" (thusei) hilhon a, akoudoh lhon akibah toh tuh a pasuk khat sung'a avel avel'a Torah in amoh mankop jilou ahi. Chuti'a akimangkhom khalou thucheng ni ahung kimankop jieng chu Khazal ho'n vetsahna nei ahe ati'uva, chung lang'a isei bang uva chu hilchetna apeh uva ahi. 
Ahileh hiche thucheng teni hung kimankop man'a chu Khazal ho'n  ipi atileh hiche pasuk hin "alenho'n aneo ho phatecha ahil/apui diu" ti avetsah ahi ati thei uham? Chuleh hiche kihilna pahi ipi atileh tuchung I Parasha uva kisun Kohanim ho bohna-le-thienthouna toh kisai daan ho a hi poimo dehset a hintem?
Maharal Mi'Prague in Gur Aryeh kiti lekhabu a chun Khazal ho thusei pansan a  Rashi in Pirush apeh pa hitin hilchetna ape e: Hoilai mun hitaleh, Torah sung'a Parasha khattou "daber el benei yisrael ve'amarta alehem…" ti'a ahung kipat kalse hichun thilpoimo tah khat ei-komu jiuva ahiye. Hichu ipi ham itileh chuche Parasha chu Moshe Rabbeinu in Am Yisrael te heng'a velni beh asei tei tei ding ti ahi.
Maharal Mi'Prague in aseina a hetding chu Torah in "daber" le "ve'aarta" thucheng teni ahin mankhom ji hi moh moh'a, tichu vetsahna ima jong neilou a ahin man ji ah ahipoi. "Daber" iti tieng "houpi in.." tina hiya; "Ve'amarta" iti tieng "sei peh in…" tina ahiye. MIkhat chu "ihoupi" kalse aheng'a thu "isei peh" ding hetsa ahi. Chuti ahileh ipi ding'a Torah in hiche thucheng teni hi khat bouseh manglou a, ani ni a ahin mankop ji ham? 
Maharal Mi'Prague in aseina ah "daber" le "amarta" thucheng teni hi akoudoh lhon kibang tobang hijong leh akibahlouna khat lhon chu "daber" iti tieng "dibur klali" – akoi jouse jahthei ding'a, japi heng'a thu kisei tina; chuleh "Amarta" iti tieng "Amirah pratit" – ami changcheh jah'a thu kiseipeh tina ahiye. 
Khazal ho'n  Mechilta a asei dungjui uva hiche a kuon a chu ipi kijildoh em itileh hiche thucheng teni (daber le ve'amarta) jaona "pasuk" a kipan Parasha hochu amasapen a Moshe Rabbeinu in mipi jouse jahthei ding'a japi masang'a asei ji'a (hichu dibur klali itiu chu ahi), aban leh avelni na ding'a Am Yisrael te jouse chu achangcheh uva aseipeh kit ji ah ahi (Amirah pratit pachu ahiye.). Chuleh ipi ding'a Moshe Rabbeinu chun hita chu abol ji ham itileh ajehchu akhatveina ding'a japi heng'a asei pachu akoi jouse'n ahethiem ji pouvin. Amitakep heng'a, akom uva khat-khat a avel a ahin sei kit tieng leh vang athusei hochu akoi jouse ding'a kicheh jitai. 
Maharal Mi'Prague in hicheho jouse pansan chun hitin asei e: Tuchan'a isei uchu "daber" le "amarta" thucheng teni ajao tieng ipi vetsah ham ti ahi. Ahileh tuchung Parasha kipatna pasuk a hin "Amirah kafulah" – Emor toh Ve'amarta akimang e. Chuti ahileh "dibur klali" pa umlou tina ahitai. Hichun avetsah chu ipi ham itileh Kohanim ho boh-le-thienthouna daan pahi japi masang'a phonlhahna ima umlou a, hinlah Moshe Rabbeinu in Kohanim hochu achangcheh uva khat-khat a aseipeh a ahiye. CHubep hilou'a hiche "Amirah kafulah" pa – Emor le Ve'amarta thucheng teni'n avetsah chu Moshe Rabbeinu in Kohanim hochu tuchung Parasha a kisun daan ho achangcheh uva aseipeh naban a, khatvei bep hilou'a avel-avel a aseipeh kit uva tina ahi. 
Chuti'a Moshe Rabbeinu in amichang cheh a avel-avel a ahoulimpi a, Kohanim ho bohna le thienthouna daan pa phatecha ahil chun imadang avetsah lou'a, KHazal ho sei bang'a "alenho'n aneoho phatecha hilchah ding chule abohlouna ding uva lamdih pa komu peh jing ding" ti pachu ahi. THil kiti chu avel-avel a iheng'a, atumbeleh a ihung kiseipeh tieng kihilchahna hiji ah ahitai. 
Langkhat a hiche thuguol "lehazhir gedolim al hak'tanim" kiti pa hi Kohanim ho thien le bohna toh kisai daan chungchang bep hilou'a, mundang dang a jong Khazal ho'n asei uve. Vetsahna a "Sharetz" tichu ganhing (insects) ho nehlou ding chungchang le thisan nehlou ding chungchang  a jong Khazal ho'n chutima chu asei uvin ahi. Hinlah mundang a hiche thuguol kiseina ho ivet leh tuchung Parasha bang'a "Amirah kafulah" kimanna aumpoi. Chuti ahileh ipi ding'a  tuchung a hi "amirah kafulah" a kuon kijildoh khel khel a ham?
Oznayim La'Torah kiti lekhabu a chun Harav Zalman Sorotzkin in hiche dohna hi asem in, ahilchetna jong hoitah le phatah, Khinukh Yeladim toh kisai ape e. Rav pa'n aseina ah amasapen a hetding chu tuchung Parasha a kisun daan-le-moul hohi koidang ding hilou'a Kohanim ho toh kisai – Dinei Tum'at Kohanim ahiuve. Chuleh Kohanim hochu Beit Hamikdash sung'a phattin a chatle uva, P-thien sepa  taanglou hiel a bol jing jieng ahiuva toh kilhon a Israel chate dang ho banglou a atumbeleh a thienthouna jong anei uva ahi. Yisrael chate adang ho chu mithiluong chung'a kisoboh thei uva ahi'n. Hinlah Kohanim ho vang athiennau asan cheh toh kilhon a thiluong chung'a akisohboh diu jieng jong phal ahipoi. Chutoh kilhon a amaho thienthouna ding daan kisutna Parasha pa kipatna pasuk jong "amirah kafulah" (avel avel a kihilna pa) ngai ah ahiye. 
Langkhat a "sharetz" toh kisai daan ho, thisan nehlou ding daan hochu Am Yisrael pumpi toh kisai ah ahi'n. Hiche daan ho toh kisai a hin Khazal ho'n "lehazhir gedolim al hak'tanim" tijieng jong leu "Amira kafulah" ngailou ah ahikit e. 
Harav Zalman Sorotzkin in aseina a tuchung Parasha a Kohanim ho thienthouna daan toh kisai a KHazal ho'n "alenho'n aneo ho phatecha ahilchah uva, lamdihlou ajui uva akisohboh louna ding uva apuihuoi jing diu" kiti hi Kohanim ho bep hilou'a akoi jouse a ding a kisei ah ahiye ti'n asei e.  Chuleh hiche hin mundang dang hilou'a "Khinukh Yeladim" ahatohkhah dehset in ahi ati. 
Chapang khoukhahna "Khinukh Yeladim" iti tieng thilpoimo tah ni akigol lhon e. Khatna a anu-apa in innsung'a chateho ahilna hou ahi'n; anina a pamlang'a aloi-aguol lah'a aum tieng chapang in akim-avel a kuon ahin jildoh thil ho ahiuve. Chuleh hiche teni hi ani ni a poimo a, anigel a aphat/ahoi leh chapang khoukhahna jong chu nuom a, chapang chu bailam tah'a Torah toh kitoh a hung khanglen thei ah ahi.  
Rav pa'n aseina a innsung'a minu-mipa te'n ichateu ihilna bep u hilou'a chapang ho'n akim-avel (environment) uva kuon thil ahin jildoh hou "Khinukh yeladim" a ding'a apoimo dan chu chapang in polang'a thil amu le atuo hochu anu-apa tehou vin innsung a ahil houtoh akito/akibah leh chapang chu hapetah a adopsang jieng ji ah ahi. Hichun anu-le-apa jong akithopi a, chate khoukhahna jong hapetah a bailam ji ah ahiye. 
Tekahna a minu-mipa in achanu uchu Tzanuah poimo dan hiljing tau henlang hinlah polang apot tieng miho sing thet-thet le pa thit thet a kivon u mujign leh alungsung uva anu-apa tehou hilna chu hetthiem hahsa asah diu, "kanu-kapa in eihlnau hi thilpha-thilhoi ahinai" tiya jong amoh saan thei lou duva ahiye.  Hinlah polang'a mi akito pi hou, akim-avel a thil amu hou chu anu le apa teuvin ahilnau toh akito kalse chapang chun anu-apa thuhil chu lungsa-ihna ima umlou a ahoi le apha ahinai ti'a akisaan lei thei uva ahi.  
Ahileh tuchung Parasha a Kohanim ho dinmun ding hi gel tiem ute. Amaho hin thienthouna jatchuom beh atumbeleh a anei u toh kilhon a thiluong ho chung jieng a jong akisohboh diu phal ahipoi. Chuleh hiche daan-le-moul hohi achatehou chu aneo uva pat ahin hilpan ngai ding uva ahitai. Langkhat ah Kohanim hochu la mibang'a tam ahipouvin. Israel chate adang ho lah'a kithethaang uva, chuti'a chu Israel chate dang ho toh chun chengkhom uva ahi. 
Chuti ahileh gel tiem uvin, Kohanim ho ding'a achate hou ahin khoukhah ding u kiti chu iti ahahsat tadem? Ajehchu innsung a akihilnau toh polang'a achateho uvin nitin-hinkho a akim-avel uva ahin to ding houchu akikhehdel ding hetsa ahiye. Anu-apa teuvin thiluong chung'a kisohboh lou ding, lhanmuol ho jieng jong chutlut lou ding, thiluong umna ponbuh nuoi jieng'a jong dinlou ding, aji toh kikhen numei kichenpi lou ding chule adang dang ho ahildiu ah ahi'n. Hinlah Kohanim chapang hochu midang ho lah'a alhat tieng uleh ipi amu uvem itileh aloi-aguol houchu thiluong chung'a kisuboh u, aji toh kikhen numei toh jong kicheng u chule adang dang. 
Hitobang dinmun a chu Kohanim chapang ho (se-le-pha hekhen lou lai ho) ding'a anu-apa te houvin ahilna hochu iti hetthiem ahahsa tadem? Langkat a achate uvin ahilna hou ahetthiem thei kit lou uchu minu-mipa Kohanim innsung kuon ho ding in iti ahah tadem? Chapang khanletna "svi'vah" pa leh innsung a kihilna pa akibah tahlou toh kilhon a akoi-akoi a ding'a lhohsatna kibe jing jieng ah ahi. Hinlah Torah in akoi-akoi hitaleu hen, hiche leiset a thil ituo hou jouse chu abai hihen, ahahsa hitaleh ahet sohkei toh kilhon a tuchung Parasha ahi chate-khoukhah ding daan ihung seipeh uva ahiye. Hichu ipi ham itileh Khinukh Yeladim ahitieng minu-mipa teho bailamcha a lunglhah dai lou ding, chateho chun thu kisei chu ahetthiem tokah uva lungkikhi jing pum'a phatecha hil jing ding ti ahi.   Harav Zalman Sorotzkin in aseibena ah tukhang a Khinukh Yeladim jong Kohanim ho isei bang chet u ahiye. Tu a isei hou jouse chu Kohanim ho bep hilou'a tulai khang'a minu-mipa te'n kitoh sohkei ah ahibou e. Akhang in ato tahlou jeh chun P-thien ging jing pum in minu-mipa te'n innsung a ijochan podoh u hitin, Torah daan-le-moul hotoh kitoh in ichate hou khoukhah jing jieng jong leuhen polang a umchan-khanchan ho Torah toh akitoh gam tapoi. Chutieng chapang in kihilna ho jui hahsa asa uvin; athukhel-alouchal uvin, minu-mipa in ahilna sang in polang'a amu u umchan-khanchan kilom lou tah-tah ho ahin jop kigo pai jiuve.  HItobang dinmun a hi tuchung Parasha a kuon Khazal ho'n eihil pau "lehazhir gedolim al haka'tanim" pahi poimo dehset a, chutoh kilhon a ichate hou chu thilho ahetthiem tokah u avel-avel a, lungkikhi jing pum a hil jing ding ngai ah ahiye. Khinukh Yeladim ahi tieng baicha khen a "levater" ( give up ) lou ding ti ahi. Ajehchu Am Yisrael pumpi hi ibon cha uva P-thien a ding'a "mamlekhet Kohanim" – thiempu nammite ihiuva ahi.  r
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Akharei mot-kedoshim


Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 

 וְאָהַבְתָּ לְרֵעֲךָ כָּמוֹךָ אֲנִי יְהוָה
Ve'ahavata lere'akha kamokha, ani Ad-nai…
(Nangma nakingailut bang in naheng-nakom jong ngailu'n; Keima Pakai chu kahi …)  ~ Vayirka 19:18

Rashi in Sifra (Torat Kohanim ti'a jong kihe Midrash jat khat) lekhabu a Rabbi Akiva thusei pansan in hiche pasuk hi hiti'n ahilchien e: Zeh klal gadol ba'Torah. 
Rabbi Akiva thusei hi ipi kiseina ham itileh thil kiti jouse'n Klal, tichu chena-lhuongpi "Rules and Regulation/Principle" anei bang'a Torah in jong Klal anei in. Chuche Klal chu hiche pasuk a kisei "Nangma nakingailut bang in naheng-nakom jong ngailu'n" tipa hi ahiye. 
Hiche pasuk pa poimo dan le loupi dan chu Hillel le Giur bolnom Goy pa thusim (akoi jousen ijahkhah soh kei diu) a kuon jong mudoh thei in aum e. 
Gemara Masechet Shabbat 31a mun'a hitin akisun e:
Nikhat Giur bolnom Goy pasal khat Shammai heng ah ahung in, ajah ah "kakeng lang khat bou'a kadin sung'a Torah pumpi kajilchai theina ding in Giur nei bol in…" ti'n ahung sei e. Goy pa thusei ajah chun, koi Giur bol malah, Shammai chun akom a pat anadaldoh in ahi. 
Chu'in chuche Goy pa machu Hillel kom ah ahung in. Shammai heng'a asei tobang ma chun ajah ah ahung sei in ahileh Hillel in jong Giur abol in, aheng'ah hitin asei e "Mi'n nachung'a abol ding'a nadeilou thil chu nang in midang chung'a bol hih in - Hiche hi Torah pumpi ahi'n, adang ho jouse ahilchetna ahibou e. Tu'n che'n lang Torah gajil in…"
Hilaiya Hillel in Giur hung bol Goy pa kom a asei hi imadang hilou'a tuchung Parasha a kisun pasuk pa hilchetna ahibou e. Ajehchu tuchung I Parasha uva kisun pasuk pahi ivet leh apao kimandan hetthiem hahsa tah khat mudoh thei um ah ahi. Hichu ipi ham itileh ipi ding'a Torah in "Ve'ahavata eth re'akha" tilou a "ve'ahavta lere'akha" joh ati ahidem? 
Ivrit pao thothei jouse'n ihetsohkei ding uchu thilkhat idei ham, ahilou leh mikhat kom a kahin lungset e iti ding leh Ivrith a isei tieng "Ani ohev eth jeh" (hiche hi kadei e), ahilou leh "Ani ohev otkha/otakh" (Kahin lungset e)  ti'a kisei ji ah ahi. Koiman "Ani ohev lejeh"/"Ani ohev lekha" ti'a asei lou hiel ah ahi. Ajehchu hiti'a chu isei kalse "Hiche hi kadei e"/"Kahin lungset e..." ti khel a "Hiche hi kahin deipeh e…" ( Ani ohev lekha…) ahilouleh "Nang a ding in hiche hi kalungset e" (Ani ohev lekha) tijoh soh a ahi.
Hinlah hetding chu hilai pasuk hi Torah in asutkhel, ahilouleh paocheng pahi amankhel hilou hiel ah ahi. Hillel in asei bang'a hilaiya hi Torah in "Klal gadol" – chena-lhuongpi poimotah khat ihung hil kigot joh uva ahijoi. Hichu ipi ham itileh "eima ikilungset bang'a iti iheng-ikom jong akilungset thei dem?" ti pa ahiye.
Ahileh iheng-ikom chu eima ikilungset bang'a iti kilungset thei in tem? Adonbutna chu "Veahavata lere'akha, kamokha" a um ah ahi. Hichu ipi ham iti leh "Nangma ding'a thilpha-thilhoi bouseh nadei bang chun naloi-naguol, naheng-nakom ding in jong dei peh in" ti ahiye. 
Mihem in eima le eima ikilungset le ikingailut bang'a midang khat moh ngailut jieng ding chu thil bailam hilou hiel ah ahi. Hinlah hahsa lheh jong leh hichu ahitheimona aumpoi. I pasuk uvin asei chu ahileh eima chan ding'a thilpha-thilhoi bouseh idei bang'a midang ding'a jong thilpha-thilhoi bouseh ihin dei peh thei tieng achung uva jong ngailutna hung kinei thei ji ah ahiye. Hillel in Giur bol kigo Goy pa kom a asei jong chu hichet chu ahi. 
Langkhat a ipi atileh Rabbi Akiva in hiche "ve'ahavta lere'akha kamokha" hi Torah a ding'a chena-lhuongpi poimo pen tobang a asei a, chuleh Hillel in "hiche hi Torah pumpi ahi'n; adang jouse khu hichepa hilchetna ahibou e…" ti'a asei lhon ah hintem? Chuleh Hillel in "Hiche hi Torah pumpi ahi…" ti'a asei a ahitah leh ipi ding'a "tu'n che'n lang, Torah gajil in…" ti asei kit ah hintem? Goy pa akeng khat bou a adin pet a Torah pumpi aseipeh a ahitah leh ipi jil be ding um nalai em?
Hilaiya I "Kushiyot" hou toh kisai hilchetna tamtah um jong leh Rabbi Elazar Lau in alekhabu sut "Sama Dekhayei" a hilchetna hoitah, eiho ding'a kihilna phatah khat ape'n. Hitoh kilhon chun ama hilchetna pa pansan in eiho'n jong I kushiyot hou lhaplhahna nei kigo uhite.
Tukhang ti dau te, aitih laiya kipat mikhat in Torah sung'a kisun Mitzvot jouse akimkeiya asuhbulhit ding dan lampi umlou ah ahi. Mikhat chu Tzaddik lheh ta'n ti'n Mitzvot jouse akim kei'a kasuhbulhit ding ahi tijong leh thil hithei lou ah ahiye. Ajehchu Mitzvot inei hou hi Kohen hobou in asuhbulhit thei um, Beith Hamikdash ading lai bou'a suhbulhit thei um, Eretz Israel bou'a suhbulhit thei um kit…hiti'a chu a "list" saotah um ah ahi. Tekahna a, hetbailam pen ding in kisei leh "Mitzvat Pidiyon Haben" bang chu chapa peng masa "Bekhor" neilou ho ding'a asuhbulhit ji umlou ah ahimai e. 
Hinlah langkhat ah Khakhamim ho'n eihilnauva kuon mudoh thei chu Mitzvot jouse suhbulhit di dan lampi 3 um ah ahi. Hiche hochu…
#1. Kingailutna le chamna a kuon Mitzvot jouse suhbulhit thei ah ahi. Kingailutna le Chamna aum tieng Am Israel pumpi chu "tahsa khat" hiji uva; mikhat in amachangseh in Mitzvah jouse subulhit thei tahih jong leh Am Israel jouse chu tahsa khat ahung hitieng Mitzvot jouse aboncha asuhbulhit thei ji uva ahitai. (Kol Israel arevim jeh le jeh kiti ma bang'a kingailutna le chamna akuon kipumkhatna chun akoi jouse Mitzvot bol hochu khat a ahin gopkhom ji ahi. Nang in nabol theilou Mitzvah khat chu midang khat in anabol thei tei ding ahi'n, hiti'a chu khat le khat "mashlim" kikibol tu ah ahiye.) 
#2. Torah jil le sim a kuon. Beith Hamikdash kisuhset kalse pumgo thilto ho tothei ahitapoi. Hijieng jong leh Khazal ho'n aseinauva Mikhat chun Torah asim a, Korbanot toh kisai daan-le-moul ho asim/ajil a ahileh amachun pumgo thilto atuo toh thakhat a kisim ah ahiye. Chutobang ma'a Torah isim a kuon itahsa tah'a isuhbulhit theilou Mitzvot hochu isuhbulhit toh thakhat a kisim ah ahi. (KHazal ho'n Gemara sung'a hiche toh kisai mun tamtah a asei uve…tekahna Mikhat chun cha nei tahih jong leh midang ho cha hochu Torah ahil a ahileh a "students" hochu amacha bang a kisim ah ahi. Torah in "Veshinantam levaneikha" ti'a asei a, mipa jouse'n achateu pasal ho Torah ahil ding u ti thupeh apeh chu ama'n cha aneilou vang'a midang cha ho ahil a kuon asuhbulhit ah ahiye akiti…)
#3. "Gilgul" , tichu pengkuon a kipat. 613 Mitzvot jouse suhbulhit na thei lampi khat kit chu ahileh "gilgul" akuon ahi. Tu-le-tu a nangma "gilgul" pahin Israel in napeng ta'n, Kohen ho bouseh in asuhbulhit thei MItzvot ho nasubulhit thei tapoi. P-thien in avel'a nahin penkuon sah kit'a, chuphat tieng chuleh Kohen innsung a nahung pen'a, na "gilgul" masa'a nasuhbulhit theilou Mitzvot hochu nasuhbulhit thei ding a ahita'n ahi. Hiti'a chu P-thien in na "gilgul" jouse a Mitzvot hochu ahingopkhom a, 613 Mitzvot jouse chu nasuhbulhit thei ding ah ahiye.
Rabbi Elazar Lau in chung'a isei u thil chi 3 ho pansan chun hitin asei e: Giur bol Goy pa'n Hillel kom a "kakeng khat bouseh a kadin pet a Torah pumpi neihil in…." ati chu thil imadang aseina ahipo'n, hiche ka "Gilgul" pa bouseh (regel akhat – keng khat atichu gilgul pa aseina) a hin ipi bol leng Torah a kisun Mitzvot jouse kasubulhit thei dem, nei hil in ati ahiye. 
Hillel in adonbutna chu ahileh "Veahavta lere'akha kamokha" – nangma le na Yehudi chan khompi jouse kikah a kingailutna le chamna aum a ahileh, chu'a kuon a chu Yehudi dang jouse toh tahsa khat a nakisim khom tha ding; chutieng Mitzvot jouse chu nabon uva suhbulhit khom diuva ahi. 
Hiche jeh ahi Rabbi Akiva in "Veahavta lere'akha kamokha" hi  Torah a chena-lhuongpi lah'a apoimo pen a asei a, chuleh Hillel in "Torah" pumpi ahe atilona pen. Ajehchu hiche hi Torah a ding'a a Klal poimotah ahina ban'a ama akuon a Torah pumpi suhbulhit a umthei ah ahi.
Langkhat ah Hillel in Giur hin bol Goy pa jah'a chun hitin aseibe kit e,"tu'n che'n lang Torah gajil in…".
I-heng-ikom ngailut ding chu Torah pumpi ahi'a, hichu ahil a ahitah leh ipi ding'a Torah agajil be ding'a asol a ham? Rabbi Elazar Lau in aseina ah ajehchu kingailutna le chamna jaal in Israel jouse chu tahsa khat in kisim tahen lang, hiche a kuon a chu Mitzvot jouse suhbulhit thei hijong leh phat hung che ding, nikho khat tieng, tichu Beith Hamikdash hung dinlou nung tieng itahsa tah'a suhbulhit theilou ding Mitzvah tamtah hung um ding ah ahitai. Chuni tieng chu hiche "kingailutna le chamna" pa toh "Talmud Torah" – Torah jil – teni a kuon a hi Mitzvot jouse kisubulhit thei thou thou nalai ding ah ahiye ti eihil nuom jeh u ahi. (Hetding chu Hillel khang a chu Beith Hamikdash ana ding nalai ah ahi. Hijong leh Hillel chun ahung lhung ding thil amumasat a, Giur bol pa jah'a asei chu akoi jouse ding'a asei ah ahiye.)
Tukhang'a hi Mitzvot jouse eima tahsa tah'a suhbulhit thei ahitapoi; Am Israel pumpi chu tahsa khat hijong leh Beith Hamikdash a bol ding Mitzvot ho suhbulhit thei hilou ah ahitauve. Hijieng jong leh Torah isim uva, Torah a ikidii jing uva ahileh Mitzvot jouse chu suhbulhit thei hinalai ah ahiuve. 
Langkhat a akoi jouse'n Torah chu phatseh in akisimthei chuom po'n; chuti ahileh Torah sim jing theilou ho chu ipi iti tadiu vem?  Rabbi Akiva le Hillel in asei "Ngailutna le Chamna" pa chu aum pou leh Am Israel pumpi chu tahsa khat hiuva; phatseh a Torah sim jing ho Torah sim pachu adang ho'n jong isim tobang uva P-thien in eisaan peh uva ahiye. Hiti'a chu Mitzvot jouse jong suhbulhit thei a umjing nalai ah ahi.
Eiho jouse'n jong Mitzvat aboncha isuhbulhit theina ding uvin P-thien in phatthei eiboh uhen lang; ilah uva kingailutna le chamna in vai ahin hom a, chuleh akoi jouse'n phatseh a Torah isim jing theina ding uvin in P-thien in hetna le chihna chuleh phattheina eipe tauhen. r
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Parashat Tazria-Metzora

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
וְצִוָּה הַכֹּהֵן וּפִנּוּ אֶת־הַבַּיִת בְּטֶרֶם יָבֹא הַכֹּהֵן
Vetzivah ha'Kohen ufinu eth habaith beterem yavo ha'Kohen…
(Chule Kohen pa chun thu apeh a, inn ahung ma'a insung a kuon thilho analhohdoh diuva asei ding …)  Vayirka 14:36

Mishna Masechet Rosh Hashana, Perek Shlishi,  Mishna 4 le Mishna 5 mun a Khazal ho'n aseinauva Rosh Hashana a kimut ji Shofar chu amuh sana (gold) a tuom ding; An-ngol (Ta'anit Tzfibur kiseina) nikho ho a kimut ji Shofar ahileh amuh dangka (silver) a tuom ding ti ahi.  
Ipi jeh in em? Gemara Masechet Rosh Hashana 27a mun a Khazal ho'n hilchetna apehnauva ajehchu (Gemara a kisun bang in eiho'n jong sun leuhen) "Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael".( Eipao a sei ding hitaleh ajehchu Torah in Am Israel te nei-le-gou – a sana le dangka ho u chu agelkhoh peh a, chutoh kilhon a chu anei-agou hou mohseh a thildang dang ho'a amoh man lou ding u adei jeh ahi. Achomlam a sei ding'a P-thien in Am Yisrael te angailut dan chu amaho bep hilou'a anei-agou jieng u jong angailu'n, agelkhoh peh e ti ahi. )  
Langkhat a hiche hilchetna toh kisai hin Gemara ma'n dohna asem in, chuti'a Torah in Am Yisrael te nei-le-gou, sana-dangka ho agelkhoh peh a, thildang dang a amoh man diu adeilou a ahileh ipi atileh Rosh Hashana a Shofar pa jong chu amuh dangka'a atuomlou ah ahidem? Gemara ma'n hilchetna ape'n, hitin asei e: Ajehchu Rosh Hashana chu Khag hiya, An-ngol nikho hochu Khag hilou a ahiuve. Chutoh kilhon a Khag a kimut Shofar pa chu sana'a kituom ah ahi. Hiti'a chu Khag chu atum a kisuloupi ah ahiye.
Ahileh hiche "Ha'Torah khasa al mamonam she Yisrael" kiti pahi Khazal ho'n hoiya kuon ahin jildoh uva hintem? Ajehchu hiche thuguol pahi Masechet Rosh Hashana bep hilou'a Gemara sung mun tamtah a Khazal ho'n asei jing uva ahiye. 
Hetding chu hiche thuguol pahi Khazal ho'n tuchung I Parasha uva kisun, chenna inn ho a "nega tzarat" ahung um tieng leh insung a um thilkeo jouse aboncha lhohdoh ding a kuon ahin jildoh uva ahi.
Tuchung Parasha a kisun ma bang'a mikhat chun hiche Tzarat hi a-inn a amu tah leh Kohen khat kom a hung'a, thu um dan ahung sei ding; chutieng Kohen pa chu hung'a inn chu vetlhahna ahung nei a, "aboh e" ati leh boh ding, "athieng nai" ati'a ahileh inn chu thieng ding ah ahiye. Chuleh hiche inn thien le boh chu Kohen pa kamcheng a kingam ahitoh kilhon a, inn velha a ache ma'a chu Kohen pa'n inneipa thu apeh a, inn a um thilkeo jouse alhohdoh sah ding, chujou tieng bep leh Kohen pa'n inn chu boh ham, thieng ham ti phondohna anei ding ah ahiye.
Ahileh ipi ding'a inn a kuon thilkeo hochu lahdoh ngai khel khel ah hintem? Tuchung Parasha a kisun bang'a abohlouna ding u ti ahi. Ajehchu Kohen pa'n inn chu aboh e ahin ti'a kipat asung'a um thilkeo – um le beel, sil le chen ho jouse chu boh ding uva ahitai. Khazal ho'n aseinauva hilaiya kuon kimudoh chu "Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael" - Torah in Am Yisrael te nei-le-gou ho chung jieng a jong gelkhohna/ngailutna anei e ti chu ahi. 
Hinlah hilaiya hin Kushiya dohlou theilou khat ahung pengdoh ta'n ahi. Hichu ipi ham itileh thilkeo aboh taphot chu mikveh a idii a ahileh abohna pa chu beiya, hiti'a chu avel'a man kitthei ah ahiye. Sil-le-chen ho jong chutima hiuva chule neh-le-chah ho jong inn bohna chun lapkhum tajong leu nehmo ahinau ima umlou ah ahi. Inn aboh tah jeh a asung'a um thil ho jong chu suboh tajong leh paimai jieng ding tina ima umlou; ahilou leh avel a manmo ahina ima umlou ah ahiye. 
Khuti ahileh ipi pen tah'a Khazal ho'n "Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael" ti'a asei uva chuleh ipi ding'a insung'a um thil ho jouse lahdoh ngai a ham? 
Hiche dohna Kushiya pahi koidang hilou in, Ha'Tanna Hakadosh, Rabbi Meir Ba'al Hanes in Mishna Masechet Nega'im, Perekh 12, Mishna 5 ah adong in, ahilchetna jong ama ma'n hitin apei: Thih a kisem hihen, thing a kisem hitaleh, chuleh sil-le-chen ho jong bohna achan uva ahileh Mikveh a idii jou tieng thieng uva, avel a mankit thei hiuva ahi. Hinlah lei a kisem thilho vang bohna achan kalseu a"takanah" – tichu asuhthieng ding dan um talou a,  lampi umsun chu vohchip ding hiuva ahijieng e. Hiche Yisrael te thilkeo, lei'a kisem ho chung jieng'a jong Torah in gelkhohna anei a; aboh khah tah uva ahileh aneite'n mohseh'a achaan jieng nalou ding uva thilkeo dang hose toh, Kohen pa hung ma'a abonchauva inn a kuon lahdoh ding'a Torah in thu eipeh uva ahiye. 
Rabbi Meir Ba'al Hanes in aseibena ah lei'a kisem thilkeo hohi thil lah'a aman neilou (tichu a value umlou ) pen hiuva ahi'n. Hiche ho chung jieng'a jong Torah in gelkhohna anei a ahileh, "Kal vakhomer" asang'a mantam jo thilkeo dang ho chung'a jong gelkhohna anei tei ding ah ahiye ("Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael" kiti chu hilaiya hi kicheh ah ahitai). Chukit leh hiche thilkeo ho chung jieng'a jong Torah in gelkhohna anei thei leh asang uva hapetah a mantam le manlu jo achate, Am Israel te jouse chung'a jong  "Kal Vakhomer" P-thien in ngailutna le gelkhohna anei tei ding hetsa ahiye. Chuleh achate jouse, tichu Rasha ho chung jieng'a jong P-thien in gelkhohna anei kalse, amathu ngai'a, a Torah toh kitoh a chon jing ho chung'a ngailutna le gelkhohna anei ding chu hetsa ahitai.   
Ahileh tuchan a isei ho jouse a kuon mudoh thei chu Tzarat umna inn a kuon thil ho lhohdoh ding kiti chu thildang jeh hilou'a, lei a kisem thilho jeh ahiye (Khazal ho seidan a hijong hi ah ahi) . Khuti ahileh insung a um lei a kisem thil ho bouseh chu kilhoh doh leh iti em? Ipi atileh Torah in lei a kisem thil ho bep hilou a, innsung a um thil jouse lhohdoh uvin ati ah hintem? 
Mishna Masechet Nega'im, Perek 12, Mishna 5 na a kisun dungjuiya itobang thilho chu inn a kuon lhohdoh ngai em itileh "Afilu khavilei etzim" ti'n akisun e. Hiche "Khavilei Etzim" kitihi achung'a bohna chang theilou thil hinalai ah ahi (Pirush Bartenurah ve'n). Tichu Tzarat umna inn a chun umden jieng jong leh bohlou ding ah ahinalaiye. 
Chuti ahileh het hahsa cheh kit ah ahi. Ipi ding mong mong a lei a kisem hobou chu kilhoh doh lou a, insung a um thil ho jouse kiladoh hin tem?
Hiche thudoh hi ahilchetna chet kasim doh kha hih laiyin. Hijong leh P-thien in eipeh, keima "Khidush" dungjui in hin hilchen ing kate. (Adih le adihlou kahepo'n; hijong leh adih ding kakinem e. Hijeh chun hiche Khidush hi aumtalou isopiu Avishai Haokip Ben Avraham. Ama lhagao dopsang na ding in hung pang tahen.)
Midrash Bamidbar Rabbah, Parashat Nasso, Parasha 7:5 mun ah Khazal ho'n aseinauva thil chi 11 ho jeh a mikhat chu Tzarat vei thei ah ahi atiuve. Hiche holah'a khat chu "Gasut Haruakh" – Kichapousahna/Kiletsahna ahiye. Chuleh hiche hi hoiya kuon kijildoh em itileh Aram lengpa sepoy lamkai, Na'aman akuon ahi. Melakhim II 5:1 na ah hitin akisun e: Ve'Na'aman shar cheva melekh Aram hayah ish gadol….veha'ish haya gibor khayil metzora….. Khazal ho'n aseinauva Na'aman chu ipi ding'a Tzara vei'a ham iti leh hilaiya pasuk in aseima bang'a "Ish gadol" tichu gaal-hang mi ahijeh a chu akiletsat le akichapousah jeh a Tzarat veilo ah ahi. 
Chuleh tuchung Parasha veleuhen. Mikhat chu Tzarat avei a, ahung damdoh tieng leh ipi abol ding ham itileh Torah in aseina a vacha hing lai ni le "etz erez, sheni tola'at ve'ezov" ho ahin choi ding ti ahi. Hilaiya "Etz erez" le "ezov" kiti hi khat thing hi'a, khat hamboh hi ah ahilhon e. Ipi ding'a Torah in hiche teni hi vacha hing teni toh chun ahin choi tha ding'a thupeh anei hin tem?
Hetding chu Erez (Cedar) kiti hi thingphung sangtah hiya, langkhat a Ezov (Hyssop) ahikit leh hamboh niemcha khat bou hi ah ahi. Rashi'n aseina ah hiche teni'a kuon Tzarat anavei pa'n ajildoh ding chu ipi ham itileh hiche Cedar thingphung bang'a len le loupi dan a nakigel a midang ho namuniem jeh a Tzarat vei ah nahi'n, nakisem phat a Hyssop bang'a nakingainiem jing got ding ah ahiye ti ahi.
Ahileh tu'n eiho Kushiya pa achun nunglut kit taleuhen. Tzarat umna inn a kuon a thilho jouse lhohdoh ding kiti chu thildang jeh hilou'a, lei a kisem thilho aboh khah uva, mohseh a suhset a aumlou na ding'u ti ahi. Chuti ahileh ipi ding'a lei a kisem thilho bouseh chu kiladoh lou a, insung a kum thildang jouse kiladoh ah hintem?
Ajehchu hiche thil kibol jouse hi inn-neite kisemphatna ding ahiye. Hetding chu hiche Tzarat kiti hi (eipao a phahnat, English a Leprosy ti'a akiledoh vang'a) tulaiya kihe natna Leprosy pa toh kibang lou ahi. Hiche natna hi tahsa hilou'a lhagao lang toh kisai natna hijo ah ahibou e. Kiletsahna jeh, Lashon Hara sei jeh, Jon-thaanghoi jeh le adang dang ( isei ma bang uva Midrash Rabbah a Khazal hon ajeh 11 tah ape uve..) jeh'a kuon hiuva ahi. Chuleh hiche Tzarat hi itih tieng bei ji em iti leh Khakhamim ho'n aseinauva mikhat chun kisihna anei tieng bei ji ah ahitai. 
Chuleh mikhat chu lamdihlou lam a ahin jui tieng, P-thien a kuon "warning" amu ji a, hitia chu Tzarat hi amasapen a inn a hung kipan ji; akisimphat lou leh asil-achen ho a chu a; chuche nung jieng a jong chu achon ngei bang'a achon jing leh achaina tieng atahsa chung'a chuji ah ahi. 
Inn a Tzarat ahung um tieng Kohen pa'n inn chu aboh e ati masang'a asung'a thil jouse lahdoh ding ti ahi. Hinlah isei ma bang uva hiche ho hi lei mangcha'a kisem thilho jeh ahipen e. Chuleh Rabbi Meir Ba'al Hanes sei bang'a lei'a kisem thil ho hi thilkeo holah'a amanlu mo pen hiuva ahi. Hijieng jong leh Torah in thil kiti chu amantam-amanlhom akhen po'n; athieng thei le aboh thei ding jong akhen deh po'n; inn chu boh thei ding'a aum tah kalse asung a um jouse chu abon a lahdoh ding ti thupeh ahi. Tekahna a hiche lei-beel pen tah, boh in tin, kisuse jong leh akhoh poi ti umlou ahi. 
Hichun ipi eihil nuom uvem? Kiletsah lou ding tipa chu ahiye. Ajehchu inn a Tzarat chungchang'a Lei-beel le thih-beel akikhet lou'a, abon a lahdoh angai bang'a, akoi-akoi chu P-thien mit'a kikibang sohkei ah ahi'n; Yehudi kiti chu akoi jouse – alen-aneo, ahao-avai, ahoi-amelse, athahat-alhasam, amol-aching ti umlou a P-thien in eingailutnau kibang ah ahiye. Inei jou man a kiletsah lou ding; Ichih-ithep jeh a jong kiletsah dehlou ding; KIneosah jing a, twi bang'a aniem lang lang a luon jing kigot ding ngai ah ahiye. Inn-neite chun insung'a um thilho chu alahdoh tieng uleh hilai chet chu ageldoh uva, Tzarat chu achaalbe masang'a kisimphat agot ding uva ahi. r
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Vayikra

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
ונפש כי־תקריב קרבן מנחה ליהוה
Nefesh ki-takriv korban la'Ad-nai…
(Mikhat chun P-thien heng'a lhosoh thilto ahin tuo a ahileh…) ~ Vayirka 2:1

Sefer Vayikra a ding'a Parasha masapen, Parashat Vayikra a hin Korbanot – pumgo-thilto chungchang akisun e. Korbanot hohi jaat ijaat ham in akihom khen uvin, chuleh amaho hi abon uvin akibang pouve. Hiche pumgo-thilto ho lah'a khat chu Korban Olah – govaam thilto hi ahi.
Pumgo-thilto hohi ajaat jaat um jong leh alhangpi a hopni – tichu Korban Khovah le Korban Nedavah - a hopkhen thei uva ahiuve. Korban Khovah iti tieng eima nop-le-da a kingam hilou, tuo tei tei ngai pumgo-thilto ho kiseina ahiuvin. Tekhana'a Korban Tamid (niseh a nivei, jingkah le nilhah nilhum masang'a kitoh ji pumgo thilto) le Korban Mussaf le adang dang ho. Langkhat a Korban Nedavah ahi leh mihem ama macham'a, alungsung a kuon hung kondoh pumgo-thilto ho kiseina ahiuve. Tekahna a Korban Olah – govaam thilto jong hi Korban Nedavah jaat khat ahi.
Tuchung I Parasha uva kisun ma bang'a Korban Olah a tuo thei thil hochu gancha – bong, kel, chule vacha – vakho le vapaal ho ahiuve. Bong le kel ahileh achal bou hiding; Vakho le vapaal ahileh akop tichu anu le achal hilhon ding ahi. Ahaosa-aneijou ho'n bongchal ahilouleh kelchal ahin tuo ding u, aneilel-avaicha jep ho'n ahileh vakho/vapaal ahin tuo diu ah ahi. Ahileh iham ti'a mikhat chu anei-agou in atah him him tah hih a, vakho/vapaal jieng jong atuo jou tahlou a ahileh Korban Minkha – lhosoh thilto joh ahin tuo ding in Torah in asei e.
Chuleh hiche migenthei te pumgo-thilto thu aseina ah Torah in kidang tah in Korban Minkha hin toh ding'a chu "Adam…" hilou in "Nefesh…" ti'n aminvo'n ahi. Hinlah Pumgo-thilto dang hin toh ding ho ahileh vang "Adam…" ti bouseh in akou e. Ipi jeh hintem??
Midrash Tankhumah a Khazal ho'n aseinauva hiche hi imadang jeh ahipo'n, chaga-genthei ho thilto pa chu P-thien ding'a ichan a loupi ham ti vetsahna ahiye. Neilel lheh jong leh hahsa tah'a anei kham kham P-thien ding'a migenthei pa'n pumgo-thilto a ahin tuodoh chu ama "Nefesh" – lhagao ahin tuo doh bang'a P-thien in asimpeh ah ahiye. Hitoh kilhon a chu Torah in jong migenthei ho thilto pa bou a chu "Nefesh" kiti thucheng aman ah ahi. 
Langkhat a ipi atileh Torah in mivaicha pa a khel khel chu a "Nefesh" ahin tuo dan a asim a hintem? Abul lang'a isei ma bang uva akoi jouse chu ama-ama nei dan toh kitoh a pumgo-thilto chu ahin tuo ding ti'a asei ah ahi'n, chuti ahileh pumgo-thilto hin toh jouse chun ama "Nefesh" ahin tuo dan a sim jing theilou ah hintem?
Rabbi Eliyahu Meir Bloch in aseina ah hilaiya hi mihaosa-mineijou ho thil hintuo leh mivaicha-migenthei ho thil hintuo kikah a kikhetna lentah mudoh thei ah ahiye. Chuleh hilaiya kuon'a hi kineosah pa loupi dan jong jildoh thei kit ah ahi. 
Mi haosa chun thil ahintuo tieng athil hintuo chu amanlut le amantam toh kitoh chun ama'n jong alungsung a lunglhaina/lungnachimna akimu ji'n ahi. Mihaosa pa chu mi kineosah tah hihen lang, minphatna dei mi hitah hih jong leh thil mantam tah le loupi tah tah ahin tuo thei jaal chun alungsung akipah in, lunglhaina le lungnachimna chu akimu ji'n ahi.
Hinlah mivaicha-migenthei chun thil ahintuo tieng kiphalam tah leh jahcha tah in ahin toh ji'n. Apumgo-thilto hintuo chu midang ho'a toh te'a manlu le mantam lou ahijeh chun akingaise'n; mihao-mineijou pa bang chun athil hintuo a kuon chun lunglhaina le lungnachimna akimu doh jou jipoi. Hitichun apumgo-thilto hintuo ho chung'a chun kiletsahna le apu hina'a kineisahna ima anei jipo'n ahi. Migenthei pa'n pumgo-thilto ahin tuo chu imadang jeh hilou'a Mitzvah ahi jaal bou'a ahin tuo ah ahibou e. 
Rabbi Eliyahu Meir Bloch in aseina ah hiche migenthei pa chu kigelse in tin, kiphalam lheh jieng jong leh, lungthiengsel le kineosah tah'a, P-thien thupeh ahi jaal bou'a pumgo-thilto ahintuo chu P-thien masang'a loupi dehset a, hiche jaal a chu Torah in jong hiche Korban Minkha hintoh a chun ama lhagao ahin tuo bang'a asim ah ahiye.
Hiche toh kilou tah khat, kineosah poimo dan kit khat chu Pirkei Avot ahilchetna a Harav Khayim Mi'Volozhin akuon jildoh thei ahi. Rav pa'n hitin asei e: Pirkei Avoth Mishna masapen a hitin akisun e, "Moshe kibel Torah mi'Sinai" (Moshe in Sinai a kuon Torah ahin kisaan e). Langkhat a hiche hi phatecha ingaito a ahileh "Moshe kibel Torah be'Sinai" (Moshe in Sinai mun ah Torah akisaan e) ti ding dol hi'ah ahi. Chuti ahileh ipi ding'a Khazal ho'n "Mi'Sinai" joh atiu hin tem? Ajehchu Sinai muol kineosah bang'a Moshe Rabbeinu jong akineosah jaal'a Torah akisaan ah ahi. "Mi'Sinai…" – Sinai akuon kiti chu ima dang ahipo'n Sinai muol hina chu kineosah ahibang'a Moshe Rabbeinu in jong hiche "Mi'Sinai" – akineosahna pa akuon'a pou a chu Torah ahin kisaan ah ahibou in ahi.    r
  SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Vayakhel-Pekudey

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
שֵׁשֶׁת יָמִים תֵּעָשֶׂה מְלָאכָה וּבַיּוֹם הַשְּׁבִיעִי יִהְיֶה לָכֶם קֹדֶשׁ שַׁבַּת שַׁבָּתוֹן
Sheshet yamim te'aseh melakha uvayom hashevi'i ihyeh lakhem kodesh Shabbat shabbaton…
(Nigup sung naa kitong ding, nisagi ni ahileh vang nangho ding'a Shabbat shabbaton hiding …) ~ Shemoth 35:2

Juda khat hinkho a hin Mitzvot poimo tamtah um jong leh hiche holah'a poimo dehset tithei chu Mitzvat Shabbat – Shabbat nikho ahiding bang'a nit a, Shabbat toh kisai daan-le-moul ho jouse phatecha jui a suhbulhit ding tipa hi ahiye. 
Tuchung Parasha (tukum hi Shanah me'uberet ahilou toh kilhon a Parasha ni – Vayakhel le Pekudey kisim kop ah ahi) a hin Mishkan hung kisah pat le akitundoh thu akisun in. Chu jong leh Parasha kipatna ah hin Moshe Rabbeinu in Am Israel te akoukhom a, ajah uva Mishkan sahna ding'a poimo thil ho ahintuo khom diu, chule Mishkan sahna ding'a toh-kihop ding daan ho asei peh thu akisun e – Betzal'el le Ohaliav in alamkai ding chule adang dang…. 
Langkhat ah Moshe Rabbeinu in Am Israel techu Mishkan sahna ding toh kisai hetlou'a poimo thil ho seipeh ding ti'a akhop khom hijieng jong leh chuche ho aseipeh ma'in Shabbat nikho loupi dan le poimo dan pa asei peh masa'n ahi. 
Chukit leh hiche nikho, tichu Moshe Rabbeinu in Am Israel te akoukhom nikho hi Rashi Hakadosh in Parashat Vayakhel bulpatna "Vayakhel Moshe…" kiti mun "biur" apehna a "Moshe muol a kuon ahung kumlhah jou, Yom Kippur nikho jing a" Am Israel techu akhopkhom a tuchung Parasha bulpatna a kisun thu hohi aseipeh ah ahi ti ahi. 
Mefarshim tamtah in adoh u chu ipi atileh hiche Mishkan sahding thupeh pahi Moshe Rabbeinu in Yom Kippur nikho jing'a chu Am Israel te aseipeh khel khel ngai aham? Chukit leh ipi ding'a Mishkan sahna ding toh kisai thupeh ho aseima'a Shabbat nikho poimo dan asei masat hintem? Ipi ham Shabbat, Yom Kippur le Mishkan ho kimatna???
Mefarshim ho'n aseinauva ajehchu Shabbat, Yom Kippur le Mishkan hose hin kibahna khat anei uva ahi. Hichu ipi ham itileh chonset ngaidam pa ahiye. Shemoth 35:21 ivet leh Mishkan hi "Mishkan Ha'eduth" – eipao a isei ding leh hettohsah ponbuh ti'n ah akiminvo in; Hichu ipi hettohsah a pang ham itileh Rashi'n aseina'a "bongnou lim semthu ahou jeh uva achonsetna pau" P-thien in angaidam e ti hettohsah a pang ah ahiye ti ahi. 
Chukit leh Yom Kippur ahikit leh ihetsa ma bang uva hiche nikho hi kum khat sung'a ding'a nikho thiengthou pen; hiche nikho a hi P-thien in Am Israel te chu achonsetnau angaidam peh ji'a, chule hiche nikho a hi Am Israel te chu asopthieng ji ah ahi. Chubep hilou'a Am Israel te'n Bongnou Lim ahou jou uva chu Moshe Rabbeinu Sinai muol'a 2 vei jen gakaltou kit a ahi'n. Am Israel te ding'a P-thien heng'a ngaidam agathum a, ataona pachu P-thien in hiche Yom Kippur ni'a hi ahin saanpeh ah ahiye.
Shabbat ahikit leh Khazal ho'n Masechet Shabbat 118b a aseima bang uva Juda khat chun Shabbat nikho ahiding bang tah'a anit a ahileh Enosh khang bang in milim semthu hou ta jong leh achonsetna jouse kingaidam peh ding ah ahi.  Chukit leh Khazal ho'n aseinauva Shabbat loupi dan chu Mitzvat Shabbat pahi Mitzvah dang jouse toh kibang ah ahi atiuve. CHuleh hiche toh kilhon a chu Mikhat in Shabbat anitlou'a, lhangphong tah'a apalkeh tieng amachun Torah pumpi sim-le-tai a aneilou toh thakhat hi ah ahi atiuve. 
Chukit leh Shabbat poimo dan chu tuchung Parasha akuon a jong mudoh thei ahi. Mishkan kiti chu aloupi dan ingaito a ahileh Am Israel te chun Mishkan chu asah uva ahileh hiche a kuon a chu P-thien alah uva hung cheng ding ti ahi. Hinlah itobang in hiche Mishkan sahding hi poimo jieng tajong leh I Parasha uva Shabbat thu hung kisun hin ipi ihung hil uvam itileh Mishkan kiti chu iti loupi hen lang hijong leh Mishkan sahna ding'a Shabbat palkeh phal ahipoi tipa chu ahi. 
Shabbat loupi dan hi tamtah seithei um jong leh tuchung Parasha a kuon mudoh thei khat chu Parasha kipatna lang ivet leh Torah in ni 7 ni hi Shabbat bep hilou in "Shabbat shabbaton…" ti'n aminvo in ahi. Hilai mun bep hilou in Parashat Ki-Tissa ( Shemot 31:15 ) le Parashat Emor (Vayikra 23:3 ) teni'a jong Torah in "Shabbat shabbaton" ti'n aminvo kit in ahi. 
Hinlah hetding chu Torah sung'a Shabbat thu kisutna mun jouse a ni 7 ni hi "Shabbat shabbaton" ti'a kiminvo sohkei lou ah ahiuve. Khatvei vei tieng Torah in Shabbat bouseh ahin man kit ji ah ahi. Chuti ahileh ipi ti dan a Torah in ni 7 ni jouse chu Shabbat Shabbaton ati jieng lou a, khatvei vei tieng Shabbat bouseh a aminvo ji ahidem?
(Shabbat Shabbaton hi English a iledoh le "A Shabbat of complete rest…" ti ahi. Hichu eipao a sei ding hitaleh kicholdo nikho bep hilou'a thiengsel a kicholdo nikho ti ding dan ahi. Akikhehna chu Shabbat bouseh akiti tieng kicholdo hijieng ah ahi. Hiche a kuon mudoh thei chu Shabbat Shabbaton kiti pahi athienthouna lenjo ah ahiye.)
Ha'Gaon Rabbi Dov Ber Rapaport in hiche ithudoh uhi adong in, hitin hilchetna ape e: Masechet Berachot 35b a hitin akisun e,"Israel te'n P-thien thu angai uva, P-thien lungdei lam pa bou abol tieng uleh namdang ho'n amaho kin jouse abol peh diu ahi". Chumabang a Am Israel te achonphat uva, P-thien lungdei lam pa bou chu abol tieng uleh namdang ho'n atoh-atham diu jouseu abolpeh tah ding u. Chutoh kilhon a ni 6 sungse chu amaho'n ima abol u ngai talou ding; Torah bou a akidii jing ding uva ahitai. Chutieng chuleh ni 7 ni bep hilou a ni 6 hose jong chu Shabbat bang'a kicholdo nikho hiding, chuti'a chu ni 7 ni chu Shabbat – choldo ni bep hilou a Shabbat Shabbaton – thiengsel a kicholdo nikho hiding ah ahita'n ahi. 
Hinlah langkhat a Am Israel te chu chung'a apa u, P-thien lunglam toh kitohlou'a achon kalse'u, akihinso na ding uva poimo toh-le-tham hochu amaho tah in akitoh u ngai tading. CHutieng chu leh ni 6 sungse naa atoh uva, kisaboi uva, hiti'a chu ni 7 ni bou le chun kicholdo diu; Chuti a chu ni 7 ni jong chu Shabbat – kicholdo ni bou hiding ah ahita'n ahi. 
Shut Maiyim Khayim in hiche Harav Dov Ber Rapaport hilchetna pahi agilcheh iti diu ham, hilchetna apeh be na'ah hitin asei e: Ahileh Harav Dov Ber Rapaport hilchetna hi hoi'a kuon mudoh thei em? Tuchung parasha hihen, Parashat Ki-Tissa le Parashat Emor hitaleh ni 7 ni Shabbat Shabbaton kitina mun ho veleuchun " ni 6 sung naa natoh diu…" akiti lheng in " Ni 6 sung naa kitong ding…(Hebrew a Sheshet yamim te'aseh melakha…) kiti sohkei ding ahi. Hinlah Ni 7 ni Shabbat bou kitina ho vekit leuchun "Ni 6 sung naa natoh diu…" ti'a kisun ding ahi. (vetsahna a Parashat Yitro, Shemoth 20:9 veleuchun "Sheshet yamim ta'avod ve'asita melakhtekha veyom ha'shivi'I Shabbat la'Ad-nai…"). 
"Ni 6 sung naa natoh diu…" kiti hi Am Israel te'n P-thien lunglam abollou tieng uleh amaho tah in naa atoh diu kiseina ahi'n. Hitobang dinmun a chu Torah in Shabbat Shabbaton tilou'a, Shabbat bouseh a aminvo ji ah ahita'n. Hinlah langkhat a (tuchung parasha bang'a) "Ni 6 sung naa kitong ding…" kiti hi  Am Israel te P-thien lunglam toh kitoh a achon uva ahileh ana'u chu namdang ho'n ahung toh peh diu – tichu "naa kitong ding..", chutoh kilhon a chu nikho jouse Shabbat tobang hi'a, chutieng chuleh ni 7 ni jong Shabbat Shabbaton – thiengsel'a kicholdo nikho ti'a Torah in aminvo ah ahitai.   
 SHABBATH SHALOM LEKULAM