Friday, May 15, 2020

Parashat Tazria-Metzora

Yossi Lhungdim

Le'ilui Nishmat Avidan Chongloi ben Avraham Rivkah Khongsai Bat Sarah. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim 
וְצִוָּה הַכֹּהֵן וּפִנּוּ אֶת־הַבַּיִת בְּטֶרֶם יָבֹא הַכֹּהֵן
Vetzivah ha'Kohen ufinu eth habaith beterem yavo ha'Kohen…
(Chule Kohen pa chun thu apeh a, inn ahung ma'a insung a kuon thilho analhohdoh diuva asei ding …)  Vayirka 14:36

Mishna Masechet Rosh Hashana, Perek Shlishi,  Mishna 4 le Mishna 5 mun a Khazal ho'n aseinauva Rosh Hashana a kimut ji Shofar chu amuh sana (gold) a tuom ding; An-ngol (Ta'anit Tzfibur kiseina) nikho ho a kimut ji Shofar ahileh amuh dangka (silver) a tuom ding ti ahi.  
Ipi jeh in em? Gemara Masechet Rosh Hashana 27a mun a Khazal ho'n hilchetna apehnauva ajehchu (Gemara a kisun bang in eiho'n jong sun leuhen) "Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael".( Eipao a sei ding hitaleh ajehchu Torah in Am Israel te nei-le-gou – a sana le dangka ho u chu agelkhoh peh a, chutoh kilhon a chu anei-agou hou mohseh a thildang dang ho'a amoh man lou ding u adei jeh ahi. Achomlam a sei ding'a P-thien in Am Yisrael te angailut dan chu amaho bep hilou'a anei-agou jieng u jong angailu'n, agelkhoh peh e ti ahi. )  
Langkhat a hiche hilchetna toh kisai hin Gemara ma'n dohna asem in, chuti'a Torah in Am Yisrael te nei-le-gou, sana-dangka ho agelkhoh peh a, thildang dang a amoh man diu adeilou a ahileh ipi atileh Rosh Hashana a Shofar pa jong chu amuh dangka'a atuomlou ah ahidem? Gemara ma'n hilchetna ape'n, hitin asei e: Ajehchu Rosh Hashana chu Khag hiya, An-ngol nikho hochu Khag hilou a ahiuve. Chutoh kilhon a Khag a kimut Shofar pa chu sana'a kituom ah ahi. Hiti'a chu Khag chu atum a kisuloupi ah ahiye.
Ahileh hiche "Ha'Torah khasa al mamonam she Yisrael" kiti pahi Khazal ho'n hoiya kuon ahin jildoh uva hintem? Ajehchu hiche thuguol pahi Masechet Rosh Hashana bep hilou'a Gemara sung mun tamtah a Khazal ho'n asei jing uva ahiye. 
Hetding chu hiche thuguol pahi Khazal ho'n tuchung I Parasha uva kisun, chenna inn ho a "nega tzarat" ahung um tieng leh insung a um thilkeo jouse aboncha lhohdoh ding a kuon ahin jildoh uva ahi.
Tuchung Parasha a kisun ma bang'a mikhat chun hiche Tzarat hi a-inn a amu tah leh Kohen khat kom a hung'a, thu um dan ahung sei ding; chutieng Kohen pa chu hung'a inn chu vetlhahna ahung nei a, "aboh e" ati leh boh ding, "athieng nai" ati'a ahileh inn chu thieng ding ah ahiye. Chuleh hiche inn thien le boh chu Kohen pa kamcheng a kingam ahitoh kilhon a, inn velha a ache ma'a chu Kohen pa'n inneipa thu apeh a, inn a um thilkeo jouse alhohdoh sah ding, chujou tieng bep leh Kohen pa'n inn chu boh ham, thieng ham ti phondohna anei ding ah ahiye.
Ahileh ipi ding'a inn a kuon thilkeo hochu lahdoh ngai khel khel ah hintem? Tuchung Parasha a kisun bang'a abohlouna ding u ti ahi. Ajehchu Kohen pa'n inn chu aboh e ahin ti'a kipat asung'a um thilkeo – um le beel, sil le chen ho jouse chu boh ding uva ahitai. Khazal ho'n aseinauva hilaiya kuon kimudoh chu "Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael" - Torah in Am Yisrael te nei-le-gou ho chung jieng a jong gelkhohna/ngailutna anei e ti chu ahi. 
Hinlah hilaiya hin Kushiya dohlou theilou khat ahung pengdoh ta'n ahi. Hichu ipi ham itileh thilkeo aboh taphot chu mikveh a idii a ahileh abohna pa chu beiya, hiti'a chu avel'a man kitthei ah ahiye. Sil-le-chen ho jong chutima hiuva chule neh-le-chah ho jong inn bohna chun lapkhum tajong leu nehmo ahinau ima umlou ah ahi. Inn aboh tah jeh a asung'a um thil ho jong chu suboh tajong leh paimai jieng ding tina ima umlou; ahilou leh avel a manmo ahina ima umlou ah ahiye. 
Khuti ahileh ipi pen tah'a Khazal ho'n "Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael" ti'a asei uva chuleh ipi ding'a insung'a um thil ho jouse lahdoh ngai a ham? 
Hiche dohna Kushiya pahi koidang hilou in, Ha'Tanna Hakadosh, Rabbi Meir Ba'al Hanes in Mishna Masechet Nega'im, Perekh 12, Mishna 5 ah adong in, ahilchetna jong ama ma'n hitin apei: Thih a kisem hihen, thing a kisem hitaleh, chuleh sil-le-chen ho jong bohna achan uva ahileh Mikveh a idii jou tieng thieng uva, avel a mankit thei hiuva ahi. Hinlah lei a kisem thilho vang bohna achan kalseu a"takanah" – tichu asuhthieng ding dan um talou a,  lampi umsun chu vohchip ding hiuva ahijieng e. Hiche Yisrael te thilkeo, lei'a kisem ho chung jieng'a jong Torah in gelkhohna anei a; aboh khah tah uva ahileh aneite'n mohseh'a achaan jieng nalou ding uva thilkeo dang hose toh, Kohen pa hung ma'a abonchauva inn a kuon lahdoh ding'a Torah in thu eipeh uva ahiye. 
Rabbi Meir Ba'al Hanes in aseibena ah lei'a kisem thilkeo hohi thil lah'a aman neilou (tichu a value umlou ) pen hiuva ahi'n. Hiche ho chung jieng'a jong Torah in gelkhohna anei a ahileh, "Kal vakhomer" asang'a mantam jo thilkeo dang ho chung'a jong gelkhohna anei tei ding ah ahiye ("Ha'Torah khasa al mamonam shel Yisrael" kiti chu hilaiya hi kicheh ah ahitai). Chukit leh hiche thilkeo ho chung jieng'a jong Torah in gelkhohna anei thei leh asang uva hapetah a mantam le manlu jo achate, Am Israel te jouse chung'a jong  "Kal Vakhomer" P-thien in ngailutna le gelkhohna anei tei ding hetsa ahiye. Chuleh achate jouse, tichu Rasha ho chung jieng'a jong P-thien in gelkhohna anei kalse, amathu ngai'a, a Torah toh kitoh a chon jing ho chung'a ngailutna le gelkhohna anei ding chu hetsa ahitai.   
Ahileh tuchan a isei ho jouse a kuon mudoh thei chu Tzarat umna inn a kuon thil ho lhohdoh ding kiti chu thildang jeh hilou'a, lei a kisem thilho jeh ahiye (Khazal ho seidan a hijong hi ah ahi) . Khuti ahileh insung a um lei a kisem thil ho bouseh chu kilhoh doh leh iti em? Ipi atileh Torah in lei a kisem thil ho bep hilou a, innsung a um thil jouse lhohdoh uvin ati ah hintem? 
Mishna Masechet Nega'im, Perek 12, Mishna 5 na a kisun dungjuiya itobang thilho chu inn a kuon lhohdoh ngai em itileh "Afilu khavilei etzim" ti'n akisun e. Hiche "Khavilei Etzim" kitihi achung'a bohna chang theilou thil hinalai ah ahi (Pirush Bartenurah ve'n). Tichu Tzarat umna inn a chun umden jieng jong leh bohlou ding ah ahinalaiye. 
Chuti ahileh het hahsa cheh kit ah ahi. Ipi ding mong mong a lei a kisem hobou chu kilhoh doh lou a, insung a um thil ho jouse kiladoh hin tem?
Hiche thudoh hi ahilchetna chet kasim doh kha hih laiyin. Hijong leh P-thien in eipeh, keima "Khidush" dungjui in hin hilchen ing kate. (Adih le adihlou kahepo'n; hijong leh adih ding kakinem e. Hijeh chun hiche Khidush hi aumtalou isopiu Avishai Haokip Ben Avraham. Ama lhagao dopsang na ding in hung pang tahen.)
Midrash Bamidbar Rabbah, Parashat Nasso, Parasha 7:5 mun ah Khazal ho'n aseinauva thil chi 11 ho jeh a mikhat chu Tzarat vei thei ah ahi atiuve. Hiche holah'a khat chu "Gasut Haruakh" – Kichapousahna/Kiletsahna ahiye. Chuleh hiche hi hoiya kuon kijildoh em itileh Aram lengpa sepoy lamkai, Na'aman akuon ahi. Melakhim II 5:1 na ah hitin akisun e: Ve'Na'aman shar cheva melekh Aram hayah ish gadol….veha'ish haya gibor khayil metzora….. Khazal ho'n aseinauva Na'aman chu ipi ding'a Tzara vei'a ham iti leh hilaiya pasuk in aseima bang'a "Ish gadol" tichu gaal-hang mi ahijeh a chu akiletsat le akichapousah jeh a Tzarat veilo ah ahi. 
Chuleh tuchung Parasha veleuhen. Mikhat chu Tzarat avei a, ahung damdoh tieng leh ipi abol ding ham itileh Torah in aseina a vacha hing lai ni le "etz erez, sheni tola'at ve'ezov" ho ahin choi ding ti ahi. Hilaiya "Etz erez" le "ezov" kiti hi khat thing hi'a, khat hamboh hi ah ahilhon e. Ipi ding'a Torah in hiche teni hi vacha hing teni toh chun ahin choi tha ding'a thupeh anei hin tem?
Hetding chu Erez (Cedar) kiti hi thingphung sangtah hiya, langkhat a Ezov (Hyssop) ahikit leh hamboh niemcha khat bou hi ah ahi. Rashi'n aseina ah hiche teni'a kuon Tzarat anavei pa'n ajildoh ding chu ipi ham itileh hiche Cedar thingphung bang'a len le loupi dan a nakigel a midang ho namuniem jeh a Tzarat vei ah nahi'n, nakisem phat a Hyssop bang'a nakingainiem jing got ding ah ahiye ti ahi.
Ahileh tu'n eiho Kushiya pa achun nunglut kit taleuhen. Tzarat umna inn a kuon a thilho jouse lhohdoh ding kiti chu thildang jeh hilou'a, lei a kisem thilho aboh khah uva, mohseh a suhset a aumlou na ding'u ti ahi. Chuti ahileh ipi ding'a lei a kisem thilho bouseh chu kiladoh lou a, insung a kum thildang jouse kiladoh ah hintem?
Ajehchu hiche thil kibol jouse hi inn-neite kisemphatna ding ahiye. Hetding chu hiche Tzarat kiti hi (eipao a phahnat, English a Leprosy ti'a akiledoh vang'a) tulaiya kihe natna Leprosy pa toh kibang lou ahi. Hiche natna hi tahsa hilou'a lhagao lang toh kisai natna hijo ah ahibou e. Kiletsahna jeh, Lashon Hara sei jeh, Jon-thaanghoi jeh le adang dang ( isei ma bang uva Midrash Rabbah a Khazal hon ajeh 11 tah ape uve..) jeh'a kuon hiuva ahi. Chuleh hiche Tzarat hi itih tieng bei ji em iti leh Khakhamim ho'n aseinauva mikhat chun kisihna anei tieng bei ji ah ahitai. 
Chuleh mikhat chu lamdihlou lam a ahin jui tieng, P-thien a kuon "warning" amu ji a, hitia chu Tzarat hi amasapen a inn a hung kipan ji; akisimphat lou leh asil-achen ho a chu a; chuche nung jieng a jong chu achon ngei bang'a achon jing leh achaina tieng atahsa chung'a chuji ah ahi. 
Inn a Tzarat ahung um tieng Kohen pa'n inn chu aboh e ati masang'a asung'a thil jouse lahdoh ding ti ahi. Hinlah isei ma bang uva hiche ho hi lei mangcha'a kisem thilho jeh ahipen e. Chuleh Rabbi Meir Ba'al Hanes sei bang'a lei'a kisem thil ho hi thilkeo holah'a amanlu mo pen hiuva ahi. Hijieng jong leh Torah in thil kiti chu amantam-amanlhom akhen po'n; athieng thei le aboh thei ding jong akhen deh po'n; inn chu boh thei ding'a aum tah kalse asung a um jouse chu abon a lahdoh ding ti thupeh ahi. Tekahna a hiche lei-beel pen tah, boh in tin, kisuse jong leh akhoh poi ti umlou ahi. 
Hichun ipi eihil nuom uvem? Kiletsah lou ding tipa chu ahiye. Ajehchu inn a Tzarat chungchang'a Lei-beel le thih-beel akikhet lou'a, abon a lahdoh angai bang'a, akoi-akoi chu P-thien mit'a kikibang sohkei ah ahi'n; Yehudi kiti chu akoi jouse – alen-aneo, ahao-avai, ahoi-amelse, athahat-alhasam, amol-aching ti umlou a P-thien in eingailutnau kibang ah ahiye. Inei jou man a kiletsah lou ding; Ichih-ithep jeh a jong kiletsah dehlou ding; KIneosah jing a, twi bang'a aniem lang lang a luon jing kigot ding ngai ah ahiye. Inn-neite chun insung'a um thilho chu alahdoh tieng uleh hilai chet chu ageldoh uva, Tzarat chu achaalbe masang'a kisimphat agot ding uva ahi. r
SHABBATH SHALOM LEKULAM