Friday, December 31, 2021

Parashat Vaera 5782

Yossi Lhungding 

VA’ERA, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֹּאמְרוּ הַחַרְטֻמִּם אֶל־פַּרְעֹה אֶצְבַּע אֱלֹהִים הִוא וַיֶּחֱזַק לֵב־פַּרְעֹה וְלֹא־שָׁמַע אֲלֵהֶם כַּאֲשֶׁר דִּבֶּר יְהֹוָה

Vayyomru hakhartumim el paro etzba El-kim hi, vayyekhezak lev paro velo shama alehem ka’asher dibber Hashem…

(Chuin doithem ho’n Paro jah ah hitin asei uve, “P-thien khutzung ahibou e”. Hinlah Paro in alungsung asutah in, P-thien in anasei bang in athusei’u angai peh tapoi…)  Shemoth 8:15


Gemara Masechet Sanhedrin 67b mun ivet leh Khazal ho’n hiche pasuk hilchetna apehna uva hitin asei uve: Hiche a kuon a hi ipi kimudoh em itileh thil kiti chu se’orah mu (se’orah hi chaang-chang jat khat; English a barley ti’a kiminvo) sang’a neojo ahileh thilha le doi ho jieng in jong asem-ji ahepouve. Chutoh kilhon a Egypt gam’a doithem ho’n jong hiit ahung laan a chu “P-thien khutzung ahi” ti’a asei uva ahi. 

Rashi Hakadosh in jong Khazal ho thusei pansan in hiche chung’a isut u pasuk hi hilchetna ape’n, hilai’a makat kinim (hiit mangcha’a P-thien in Egypt mite agotna) hi doithu thep man’a boldoh thei ahilou toh kilhon a, P-thien khutzung mong ahi ti’n doithem ho’n Paro jah ah asei uve ti ahi.

Ahileh lungdon umtah chu se’orah mu sang’a neo jo (tekahna a tuchung parasha toh kitoh a sei ding hileh hiit ) thil kiti chu iti dan a thilha ho le doithem ho’n asemdoh thei lou uva hintem? Hiche makat kinim masang’a chu thisan le uphoh mangcha’a P-thien in Egypt mite chu anagot ah ahi’n, chuleh hiche teni chu Egypt mi doithem ho jieng in jong athepnau mangcha’a anasemdoh thei uva ahiye. Hinlah makat kinim ahileh hiit kitichu se’orah mu sang’a neojo ahiphat’a Egypt mi doithem hochun asemdoh thei tapouve. Ipi jeh hintem? 

Mishna Masechet Ohalot, Perek 2, Mishna 3 ivet leh hitin akisun e: Itobang thil chun thildang khat chu maga u’masa a pat asuhbuoh thei em (tichu abuoh khat tohkhah a kuon abuohlou khat buoh thei, chujong leh  atahsa tah in tongkha tahih jong leh anapuh lele khah jeh a jong buoh kit thei ). Hiche donbutna chu ijat ham akisun in, chulah a khat chu ipi ham itileh se’orah mu ti’a len mithi gu (bone) jong ajao in ahi. Tidan chu se’orah mu ti’a len mithi-gu chu itahsa tah’a itohkhah leh kibuoh ding; chubep hilou’a itahsa tah in kitong kha tahih jong leh isakhao ham a ina poh lele khah tah jong leh kiboh thei ah ahikit e. 

Maharal Mi’Prague in alekhabu Gur Aryeh a asutna ah hiche Mishna pansan in hitin hilchetna ape e. Thilha ho le doi ho hin thil aboh kiti’a kuon tha/hatna akimu jiuva ahi. Chule Mishna Masechet Ohalot a kuon kimu chu mithi toh kisai’a bohna pahi aneopen’a seo’rah mu ti’a len chung bou’a umthei ah ahiye (se’orah mu sang’a aneo joh kalse bohna achung’a um thei talou tina ahitai).  CHutoh kilhon a thila ho le doi ho’n se’orah mu ti sang’a neo jong chung’a tha aneilou uva, se’orah mu sang’a neojo thil kiti chu asemdoh theilou uva ahita’n ahi. 

Chuta chu Egypt mite doithem ho’n hiit chu asemdoh theilou phat uva “P-thien khutzung ahibou e” ti’a asei uva, makat kinim chungchang’a chu Moshe le Aharon masang’a dingjou talou uva ahitai. Chuti chun Paro heng’a jong thil umdan asei uvin, hinlah Paro chun alung asutah in, Israel chate chu anasoldoh tapo’n ahi. Kidang tah chu Torah ivet leh hiche doithem ho thusei pa jeh’a Paro hin alungsung asuhtah toh akilou jojen e. Ajehchu chutilou hileh ipi ding’a Torah in hiche teni chu ahinsut mat ding ham; tidan chu a pasuk ivet leh “etzba el-kim hi” ti’a ahin sut chai-chai chun “vayyekhezak lev paro” ti’n akisun pai e. 

Chuti ahileh Egypt mite doithem ho’n “P-thien khutzung ahibou e” atiu chu ipi kiseina hi’a, chujeh a chu Paro in iti alungsung asuhtah a hintem? 

Chukit leh hilai pasuk hi phatecha ivet leh kushiya dohbe thei ijat ham aum e. Vetsahna a “velo shama lahem ka’asher dibber Hashem” – kah hi ivet leh hetthiem ahahsa mama jieng in ahi. Akisun bang’a imoh lah ding leh “Paro in athusei u angaipeh tapoi” kiti chu doithem ho thusei alahlou dan a che ah ahi. Hinlah chuti ding dan’a ilah ding leh aboi kit dan chu aban ivet leh “ka’asher dibber Hashem” (P-thien in anasei bang’a) ti’n akisun in  ahiye. Tichu “Paro in Egypt mite doithem ho thusei alahlou ding ahi” ti’a P-thien in Moshe anaseipeh toh akilou in ahi. Hinlah langkhat lang a P-thien in Moshe heng’a “Paro in alung asuhtah a Egypt mi doithem ho thusei jieng jong angai peh lou ding ah ahi” atilam aumkha poi. 

Chuti ahileh hilai a dohthei chu “velo shama lahem” kiti chu koi thusei angaipeh lou kiseina ham? 

Hiche i-kushiya houhi Rabbi Yekhezkel Landau, Noda Biyhuda le Tzalakh lekhabu sunpa in adong in hilchetna hoitah ape e. Ravpa’n aseina a amasapen a hetding chu “velo shama lhem ka’asher kibber Hashem” – P-thein in anasei bang in (Paor in) athusei u angaipeh tapoi – kitichu Paro in Egypt mi doithem ho thusei, “etzba El-kim hi”(P-thien khutzung ahibou e) ti’a asei u chu angaipehlou tina ahipoi; Hinlah Moshe le Aharon thusei chu P-thien in anasei ma bang’a Paro in alungsung asuhtah’a angaipeh lou kiseina ahijoi ti ahi. 

Ravpa’n aseibena ah chuti ahileh doithem ho’n “etzba El-kim hi” ti’a asei’u chu Paro in angaipeh tina ahi’n; chuna ban’a hiche doithem ho thusei jeh’a chu alungsung asuhtah ah ahi ti ahikit e. Ahileh hichu iti thil hithei a ham? “P-thien khutzung ahe ti” apom leh itidan a Israel chate chu asoldoh lou a hintem?

Rabbi Yekhezkel Landau in aseina ah hetding chu El-kim iti tieng hichun P-thien hina midat hadin – thutanna toh kitoh’a avaihomna pa avetsah ah ahiye. Hiche midat hadin dungjui’a hi nes itiu thilkidang (miracle) hohi umlou’a, leiset a thil jouse chu natural law toh kitoh a chelha ji ah ahiuve. Langkhat a P-thien min Yud-Kei-Vav-Kei, ahina midat harakhamim pa dungjui’a P-thien in leiset chung’a vai ahin hom tieng thilkidang hochu hung umbep jiuva ahiye. CHuleh Shemot 5:2 ivet leh Paro in “lo yadati eth Hashem (yud-kei-vav-kei pa kiseina)” (Ken Hashem chu koi ahi kahe khapoi) ti’n asei e. Ajehchu Paro in P-thien hina midat hadin, natural law toh kitoh a vaihom “El-kim” bouchu anahetkhah ah ahi. 

Ravpa’n aseibena a doithem ho’n Paro heng’a asei u “etzba El-kim hi” atiu jong chu adang ahipo’n, tuchan a thilsoh jouse chu “El-kim khutzung” ahi ti’a asei uva ahi; tichu nature a thilsoh ahibou e ti ahiye. Doithem hochu hung uva Paro heng’a “hiche ho jouse hi doi ahitapoi, P-thien thilbol ahita’n, Israel chate chu Moshe sei bang in Egypt a kuon soldoh ta’n” ti’a ahung sei u hinai sailou ah anahidan ah ahi. Atiel’a chu thilkidang soh jouse doi apat soh dan’a anagel jing uva, hinlah hiit ahung laan’a, amaho’n jong semdoh ding agot u leh asemdoh theilou phat uva chu Paro jah’a “nature a thilsoh ahibou e” ti’a ahung seilep kit uva ahitai. Chuta Egypt mite doithem ho’n ahung sei jeh uchun Paro in jong alung asutah in, “P-thien in anasei bang in athusei u, tichu Moshe le Aharon thusei chu anangaipeh tapoi”. 

Rabbi Yekhezkel Landau in akhumkhana a aseina ah chuti’a Egypt mite doithem ho’n Paro jah’a thilsoh chu nature toh kitoh a soh mai-mai ahi atiuva, Paro in jong alungsung asuh tah toh kilhon a, makat kinim jou-jou a gotna hung lhung, makat arov – gamsahang ho mangcha’a gotna chung’a chu P-thien in hitahi ahinsei ah ahiye: “lema’an teda ki ani Hashem bekerev ha’aretz” (hiche’a kuon a hi leichung jieng’a jong keima hi Hashem chu kahi ti nahet ding ah ahi – Shemot 8:18 ve’n). Hichu ipi kiseina ham itileh “thilkidang soh hochu El-kim a kuon ahi’n, nature a thilsoh ahe natiu na; veuvin tua hi Yud-kei-vav-kei – midat rakhamim pa mangcha’a Egypt a kuon kamite puidohna ding’a thilkidang tamtah kahin lhunsah ding, nes ahimong nai ti’a ti namu uva, koi kahi kichehtah’a nahet ding uva ahitai” ti ahiye.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, December 24, 2021

Parashat Shemot 5782

Yossi Lhungdim

SHEMOTH, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיַּרְא כִּי אֵין אִישׁ וַיַּךְ אֶת־הַמִּצְרִי

Vayyar ki ein ish vayyakh eth ha’mitzri…

(Koima aumpoi ti amu phat chun Egypt mipa chu ajep tai…)

~ Shemoth 2:12

Moshe Rabbeinu chu Paro insung a chun ahung khanglen ta’n ahi. Nikhat agavah le’n ahileh asopiteho kigimbolna hochu amu’n, chubep hilou in Egypt pasal khat in Hebrew mi pasal khat adeen pettah agatoh khatai. Moshe in jong ajiet-avei avele’n, koima aumpoi ti amu phat chun Egypt mipa chu chulai mun a chun ajeplhu ta’n ahi. Chuti chun athilong chu neeldi lah’a chun avui mang tai. 

Ajing nikho’n Moshe agavahdoh kit in ahileh Hebrew mi pasal 2 anakinah pet lhon agatoh kha ta’n; ama’n jong athiemmo jo pa chu aphoh in ahileh khatpa chun Moshe jah ah “Egypt mipa natha bang’a chu keijong tha ding nei ti ham?” ti’n ahin dawng in; chutichun athilbol chu Paro heng’a lhut in aumta’n, tha ding’a aum phat in Moshe jong Egypt a kuon in anajamdoh in, Midian gam lang anajuon ta’n ahiye. 

Ahileh Torah ivet leh Egypt mipa atha ding’a chu Moshe in “ajiet-avei ave’n ahileh koima aumpoi” ti amuphat a atha ahi ti’n akisun in; hinlah aban ivet be kit leh la amitha chu midang in jong ahet ahidan muthei in aum kit e. Chuti ahileh Egypt mipa atha masang’a “koima aumpoi…” kiti ichu ipi kiseina hintem? Rashi Hakadosh in Khazal ho pansan a ahilchetna ah “koima aumpoi” – Hebrew a “ein ish” kiti chu adang ahipo’n chuche Egypt mipa’a kuon chun khonung tieng Giur bol, Tzaddik ahung pengdoh dem ti’a Ruakh Hakodesh a avet a, hinlah khat jieng jong aumpoi ti amuphat a atha ah ahi ti ahiye. 

Moshe in Egypt mipa atha masang’a ajiet-avei avet kiti chu lhagao lang thil kiseina joh hi’a, chuche pet’a chu midang, koimacha umlou tina hidehlou ah ahijoi. Mefarshim ho’n aseinauva ahichu chuche pet’a chu Egypt mi adang koima vang umlou’a hinlah Hebrew mi hochu tamtah um uva ahinai. Chutoh kilhon a Hebrew mi pasal 2 kina teni jong chun athilbol chu ahetthei lhon ah ahiye. 

Aipi hileh tuchan’a isei hou chu athumakai tobang ahi’n; tuhin ithupi uva lut taleu hen. Gemara Masechet Sanhedrin 58b mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Goy khat in Yehudi khat chung’a khut alha tah’a ahileh chutobang Goy chu achung’a thina gei gotna peh ding ah ahi. Chuleh hiche hi hoi’a kuon kijildoh em itileh, “chuin ama’n jong ajiet-avei ave’n, mi koima aumpoi ti amuphat in Egypt mipa chu avo tai” a kuon ahiye. 

Chuti ahileh hiche Khazal ho thusei hi mundang hilou’a tuchung Parasha a Moshe in Egypt mipa atha’a kuon kijildoh tina ahi. Langkhat a Rambam, Hilkhot Melakhim, Perek 9, Halakha 8 mun ivet leh hitin akisun e: Af-al-pi shehu khayav mitah, eino neherag. Eipao in sei ding hileuhen,”thina chen gei gotna peh ding ti hijieng jong leh tha in aum ngeipoi” ti ahiye. Tidan chu Khazal ho’n tha ding ahi ati vang uva Yehudi khat chung’a khut lha Goy chu Halakha Lema’aseh a tha ding phallou tina ahikit e. 

CHuti ahileh Rambam in hilai mun’a Halakha asut hi ipi kiseina hitan tem? CHujong leh Khazal ho’n Gemara a aseipau hi ipi aseinau ham? 

Maran Yosef Karo ahung in, hilai mun’a Rambam thusei hi Kesef Mishneh ah hiti’n ahung hilchien e: khayav mitah – thina gei gotna peh ding ti’a akisei tieng jat ni aum e; khat chu mitah biydei shamayim (chunglang Beit Din a in thina gei gotna apeh ding) ahi’n, adang khat kit chu ahileh mitah biydei adam (noilang Beit Din in thina gei gotna apeh ding, ahilou leh midang khat in atha ding) ahiye. Hilkhot Rambam a kisun hi ahileh mitah biydei shamayim kiseina ahiye. Chuti ahitoh kilhon a chutobang Goy, Yehudi khat chung’a khutlha’a chu imu tah’a ahileh eima khuttah’a gatha jieng ding phal ahipoi. 

 Maran in Rambam thusei chu hilchetna apeh jieng vang in “iti dan a hiche Halakha hi Khazal ho’n Moshe Rabbeinu in Egypt mipa athana a pat ajildoh uva ham ti hetthiem ahahsa’e”  ti’n kushiya adong nalai e. Ajehchu Biydei Shamayim iti ding uva ahileh iti dan a Moshe Rabbeinu chun Egypt pachu akhuttah’a atha thei a ham? Moshe Rabbeinu in Egypt mipa atha’a kuon ijildoh ding uva ahileh Biydei Shamayim hilou’a Biydei Adam joh hiding dol ah hilou ham ti ahiye.  

Hiche kushiya pahi Mefarshim dang-dang tamtah in jong adong uvin, hilchetna jong tamtah ape uve. CHuche lah’a khat, Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in apehpa chu veute. 

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in aseina ah Gemara Masechet Sanhedrin a Khazal ho’n khayav mitah ti’a asei u jong chu adang ahipo’n Rambam sei bang’a khayav mita biydei shamayim ahibou e. Chuleh hiche Halakha hi iti Moshe Rabbeinu in Egypt mipa atha’a kuon kijildoh thei em itileh thil umdan chu hiti ahi. 

Abul lang’a inasei’u, Moshe in Egypt mipa atha chungchang’a pasuk “vayyar ki ein ish…” kitipa, Rashi Hakadosh in Khazal ho pansan’a hilchetna apeh chu velvet kit leuhen. Moshe in ajiet-avei avet’le chu adang hilou’a chuche Egypt mipa’a kuon chun khonung tieng asuon-apah Giur bol’a, Tzaddik ahung umkha dem ti’a ruakh hakodesh mangcha’a akhuol ah ahibou e. Hinlah mikhat jieng jong aumpoi – Ein Ish – ti amuphat’a atha pan ah ahi. 

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in aseina ah chu’a kuon a chu ipi kimudoh thei em itileh Moshe Rabbeinu in chuche Egypt mipa’a kuon khonung tieng asuon-apah Giur hinbol’a, Tzaddik ding anaum e ti mu taleh anathalou hiel ding tina ahi. Chuti ahileh Yehudi khat chung’a Goy khat in akhut hin lha tahen lang, eiho khut’a tha ding ahi tita leu hen aboi ding dan chu, Moshe Rabbeinu bang’a ruakh hakodesh mangcha’a mikhat suon-le-pah Tzaddik aum dem ti mu’a, hethei la koima akium po’n. Langkhat a Goy khat chu aphatmo lheh vang’a khonung tieng asuon-apahho Giur hinbol’a, Tzaddik hiding um thei ding ahin. Khayav mitah biydei adam iti kalseu hitobang miho (khonung’a asuo-apah Giur hinbol’a Tzaddik hiho) chu itha khah tei ding uva ahitai. (Tekahna a Gemara le Midrashim ho ivet leh Rabbi Akiva jieng jong chu Sisera lengpa suon-le-pah lah’a khat hi’a; Haman suon-le-pah ho jieng jong Bnei Barak a Torah sim um nalai ah ahiye) 

Rabbeinu Yonatan Eibeshitz in aseibeina ah chuti ahileh Yehudi khat chung’a akhut lha Goy tha ding kiti chu adang hilou’a ruakh hakodesh nei’a, ahung lhung ding hethei – Moshe Rabbeinu ho tobang ding bou’a phal tina ahi. Chujong leh mitah biydei shamayim ahijeh bou’a Ruakh Hakodesh kimangcha a ahibou e. Ajechu mitah biydei adam ahitah’a, Beit Din in athu ahin tanlhah kalse khonung’a asuon-apah ho itobang hidiu ham ti Ruakh Hakodesh dohna kinei a, kikhuol chilset ti aum khapoi (Tamar chungchang thudol jieng’a jong chu khonung a Leng David le Mashiakh hung penna ding hijieng jong leh achungthu tan’a anapang Yehuda, Yaakov Avinu le Yitzkhak Avinu hochun asung’a kijiel naosen chu itobang hi’a, khonung tieng koi hung pengdoh ding ham ti akhuol pouve). Chuti ahileh Khazal ho’n Gemara a asei uchu adang hilou’a Rambam seima bang’a mitah biydei shamayaim hibou ah ahiye ti kicheh tah’a mudoh thei ah ahi.

Aipi hileh Gemara a Khazal ho thusei hihen Hilkhot Rambam a kisun hitaleh, ihilchet tobang uva ahita’n, hijieng jong leh kushiya khat aum thou-thou nalai e. Hichu ipi ham itileh ipi ding’a Moshe in Egypt mipa chu atha khel-khel a ham? Egypt mite chu ihetsa ma bang uva Bnei Noakh daan-le-moul ho’n ahuop uva ahi’n chuleh ihetsa ma bang uva Bnei Noakh hochun Mitzvot juiding 7 bou anei uva ahiye. Chuleh hiche lah’a chu “Yehudi khat chung’a khut nalha a ahileh thina gei gotna namu ding” ti  seina thei ima aumpo’n ahi. Ahileh ipi ding’a Moshe in Egypt pachu atha ah ham?

Harav Zalman Sorotzkin in alekhabu sut, Oznayim La’Torah ah hiche ithudoh uhi Arizal min in hiti’n hilchetna ape e: Midrashim ho’a Khazal ho’n aseinauva thil chi 4 jaal’a Am Israel techu Egypt gam’a kuon lhatdoh’a anaum uva ahi. Chuleh chuche holah’a khat chu ipi ham itileh ajite hou (a numei hou) hefker a anakoilou jaal’u ahi ti ahi ( Tidan chu pasal ho’n ajiteu numei hochu phatecha aven uva, Egypt mite ho soh chun pang jieng jong leu anumei hou chung’a asoset uva, jon-thaanghuoi lang’a achung uva akichep ding uchu anaphal mong-mong lou uva ahi). 

Ahileh chuche nikho’a chu itobang thilsoh um a, chuleh Egypt mipa chun Hebrew mipa chu ipi jeh’a achuti adeen ham itileh Hebrew mipa jinu chu asuhset peh’a, chujou a chu miho heng’a ima aseilouna ding’a achuti deen ah ahiye. 

Harav Zalman Sorotzkin in aseina ah Moshe Rabbeinu in hiche thilsoh ho jouse chu ahet jeh’a Egypt mipa chu atha ah ahitai. Ajehchu hing-hoi tahen lang hileh aloi-aguol ho heng’a Hebrew mipa jinu asuhset chu kithang-at tah’a asei le ding, chutieng leh chun Egypt miho’n Hebrew numei hochu kichepna’a nei’a suhset ding ahi ti lunggel le thanopna ahin nei diu; chuta chu numei hochu hefker – anom tin in adei-dei alo’a kichepna a anei thei thil soh ding, Am Israel techu Egypt gam’a sohchanna a kuon pondoh lou’a um den ding uva ahitai. Hiche numei ho hefker a aumlouna ding uva Egypt mipa chu Moshe Rabbeinu in atha ah ahiye.

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, December 17, 2021

Parashat Vayekhi 5782

Yossi Lhungdim 

VAYEKHI, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וישתחו ישראל על־ראש המטה

ayishatakhu Israel al-rosh ha'mittah

(Chuin Israel jong lupna-lhun chung ah abohkhup e…)

~ Bereshit 48:31


Yakov Avinu dam-kumkho kichai ding kuon ahitah toh kilhon in ama'n jong achapa Yosef chu akou in, athinung tieng aluongdamsa chu Egypt gam'a avuilou tei na ding in akihahsel sah in ahi. Chujou chun Yakov Avinu jong alu-lhun lang nga'n abohkhup e ti'n Torah ah akisun e. 

Ahileh Yakov Avinu chun ipi ding'a lupna-lhun lang chu angat khel khel a bohkhup a hintem? Hoilang nga hen lang bohkhup le ipi ti em? Hiche I thudoh u donbutna hi Rashi Ha'Kadosh in ni jen tah ape'n ahi.

Amasapen in, Rashi sei dungjui'a Yakov Avinu chu P-thien Shechina le Yosef masang'a chu bohkhup ah ahiye ti ahi. Chule Rashi in Masechet Shabbat a Khazal ho thusei pansan a aseibena ah hilaiya a Yakov Avinu thilbol a kuon mudoh thei chu ipi ham iti leh adammo khat lupna lu-lhun lang'a P-thien Shechina aum e ti ahi. Hitoh kilhon a Yakov Avinu jong chun alu-lhun lang chu angat khel khel a bohkhup ah ahi. 

(Mefarshim ijat ham in aseinauva hilaiya Yosef masang'a Yakov Avinu abohkhup hi imadang ahipo'n Yosef in amang'a nisa le lha chule ahshi 11 ho amasang'a abohkhup u amu a, nisa amasang'a abohkhup pa guilhunna ahi atiuve. )

Chuna chungchuon a chun Rashi'n hiche Pasuk toh kisai hin hilchetna khat apeh be'n, hiti'n asei e: Ahilchetna dang kit khat chu ipi ham iti leh ajaalkhun in nuolna ima aneilou (Ivrit a isei ding leh shlemut ha'mittah) – tichu achapateho jouse aboncha uva Tzaddikim ngen hiuva, khat jieng jong Rasha ahilou jaal uva kipa vetsahna a bohkhup ah ahi. Yosef jieng jong leng ahibep hilou'a namtin-jattin lah'a soh a anaum vang in achondihna anamansah dehpoi. 

Hiche Rashi hilchetna toh kisai'a hetthiem hahsa khat chu, ipi atileh Yakov Avinu chu kum khujat sung'a achate jouse chondihna pa jaal'a P-thien masang'a bohkhup khalou hiel'a um a, (tuchung I Parasha uva kisun bang'a) athi ding anai phat a chu "kachapate ho jouse abon uva Tzaddikim ahisoh kei jeh uvin P-thien heng'a kipa vetsahna'n bohkhup ing kate..." ati pan ahidem?

Rabbi Zalman Sorotzkin in alekhabu sut Oznayim La'Torah kiti a chun hiche ithudoh u toh kisai hin hilchetna ape'n, hiche ahilchetna chu achomkim lam tah in seileu hen hiti  ahi: Yakov Avinu geldan a Yosef chu Egypt gam'a thunei-vaihom, Paro ban chet'a ahitoh kilhon a Israel gam ngainatna pachu neita pon te ti ahi. Ajehchu mihem hina'a mi atamjo hina chu itobang ham itileh apenna gam hilou mundang'a agachen a; chulai gam'a chu Lamkai len le japi het khat ahung hi leh, midang dang sang'a gam ngailu jo toh kiloutah khun atoh-atham nalam jouse ah agam angailut dan apodoh nuom tei ji'n ahi. Ama mihina le apanmun toh kitoh a miho'n atahsanlel khah diu kicha'n agam'a peng ho sang in aki Patriot sah jo nalai ji'n; a-innsung mi akinaipi abei aumkhah jong leh aluongdamsa u chu gam ngailutna vetsahna ti'n achenna gam'a chun vui tei ding ago ji nalai e. Hinlah Yosef vang chutobang chu ahipo'n. Apa'n Egypt gam'a avuilouna ding'a akihahsel sah jong chun ama panmun le  midang ho lunggel ding hochu thupi a gellou in "keima'n nasei bang in bol ing kate.." ti'n apa chu adonbut in. Yakov Avinu luongdamsa Egypt a vui le vuilou ding chu ama chung'a kingam hilou a, Paro thu-thu hijieng jong leh apa in asei chu subulhit tei ding in akitiem in ahi. Hiche a kuon achu kum chujat nung jieng'a jong Yosef chu kikhel lou beh a Tzaddik ahi dan kicheh tah'a Yakov Avinu chun amudoh a, chuphat a chu kachate jouse abon uvin lhagao lang'a nuolna nei aum pouve ti'a P-thien masang'a kipa vetsahna a bohkhup a ahiye.   

Langkhat a Rashi hilchetna chu ivet a phatecha igel leh hetthiem hahsa tah khat mudoh be thei aum kit e. Hichu ipi ham iti leh - Ipi atileh Rashi chun " Yosef jieng jong leng ahibep hilou'a namtin-jattin lah'a soh a anaum vang in achondihna anamansah dehpoi" ti'a aseina a hi Yosef chu leng ahe ati masat a aban'a "namtin-jattin lah'a soh a anaum vang in achondihna anamansah dehpoi.." ati ahidem? Athusim che dol tah'a chu ivet a ahileh Yosef chu soh'a kijohmang a, chujou a chu leng hung hibep ah ahi. Chuti ahileh Rashi jieng jong chun Yosef soh anahina pa joh chu asei masat ding, chujou bep le leng ahun hi pa chu asei ding dol hilou ham? 

Hiche ithudoh uhi Rabbi Naftali Katz in adong in hitin hilchetna apei: Hilaiya Yosef leng hina hung kisei masat hi thildang jeh ahipo'n, Reuven in bolkhel aneipoi ti photchetna joh ahiye. Chuleh hiche Reuven chung'a thilsoh pahi Yosef soh a kijohdoh masang'a thilsoh a anahita'n. Chutoh  kilhon a chu Rashi in Reuven toh kisai pa chu ahin sut masat'a, aban a Yosef kijohmang thu chun ahin minphah ahi. 

Rabbi Naftali Katz in Mefarshim dang dang hole Khazal ho thusei pansan a aseibe na ah hitin ati : Mi tamtah in agel chu Reuven in apa Yakov Avinu lupna chu anakhel in, chonsetna lentah anabol doh e ti ahi. Hinlah Reuven achonsepoi kiti chu hoi'a kichehtah a kimudoh thei em itileh Yosef leng ahung hi'a kuon ahiye.  

Asopi te'n Yosef tha ding atiuva chu ipi atileh Reuven in anahuhdoh kigot ham iti leh ajanmang neiho jaal'a ahiye. Yosef in amang'a changphal 11 ho le ahshi 11 ho amasang'a ahung bohkhup u amu thu asei a chu Reuven in "chuti ahileh Yakov a kuon hung pengdoh ding Am Israel te phung 12 lah'a chun kei jong kajao nalai in. Kabolkhel ho P-thien in ei ngaidam tai…" ti'a amudoh ah ahi. Ajehchu ngaidam changlou hitaleh Am Israel a kuon a chu paidoh a um a, Yosef mang jieng a jong chu changphal 11 ho le ahshi 11 ho khel a 10 le 10 cheh bou amu ding a ahitai. 

Langkhat a chuti hijieng jong leh chulai pet'a chu aphotchetna ima umlou lai ah ahiye. Ajehchu Yosef mang jong aguilhung nai po'n, Reuven in abolkhel le asuhkhel ho chung'a chun kisihna nei jieng ta jong leh P-thien in angaidam mong e ti ima kichehlou a ahi. Hinlah khonung a Yosef leng ahung hi'a, amang ho ahung guilhun tah phat a Reuven kisihna chu kisihna dihtah ahinai ti kimudoh thei a, chujong le achonsetna ho jong P-thien in angaidam tai ti photchet a um a ahita'n ahi.

Chuti ahileh Yakov Avinu ding'a chu achapa holah'a "Rosh Mittah" – tichu achapa teho lah'a aluboh (pendol a ti ding hinte…Reuven chu Leah cha masa hi a, Yosef chu Rachel cha masa hi ah ahi..) - Reuven le Yosef teni chu Tzaddikim ahilhon mong nai ti ahetchen phat'a "kajaalkhun nuolna ima aumpoi" ti'a P-thien Shechina masang'a chu kipa vetsahna a bohkhup a ahi. r SHABBATH SHALOM LEKULAM      


Friday, December 10, 2021

Parashat Vayigash 5782

Yossi Lhungdim

VAYYIGASH, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֹּאמֶר יִשְׂרָאֵל אֶל־יוֹסֵף אָמוּתָה הַפָּעַם אַחֲרֵי רְאוֹתִי אֶת־פָּנֶיךָ כִּי עוֹדְךָ חָי

Vayyomer Yisrael el Yosef amutah hapa’am akharei re’oti eth paneikha ki odekha khai…

(Chuin Yisrael in Yosef jah ah hitin asei, “nahing nalai e ti’a namai kamutah toh kilhon in tunvang kathi thei tai”…)

~ Bereshit 46:30 

 
Yosef Hatzaddik in asopi ho masang’a kiphondohna ahin nei ta’n, chubep hilou in ajah uva thu ape’n, gangchel’a akile uva apa heng’a thu umdan agasei ding uvin ahil e. Midrashim ho’a Khazal ho’n aseima bang uvin Yaakov Avinu heng’a Yosef adam nalai e ti’a gasei ding chu akisemo tauvin, achaina’a Asher chanu Serach chun apu jah ding in laa ah asa’n, thu umdan chu Yaakov Avinu heng’a seidoh in aumbep e. 

Hijieng jong leh Yaakov avinu in athujah chu atahsan lel nalai in; Yosef in juhdoh a aum masang’a apa toh Torah anajil nukhahna pen lhon a asimlhon “eglah arufa” toh kisai Halakha ho aseipeh phat uchun “tunvang kachapa Yosef adam mong nalai e, Egypt a kumsuh ing kati’n, amel beh gamu ing kate” ti’n athujah chu ahin tahsan bep in ahi. Chutichun Yaakov Avinu le a-insung mite jouse Egypt gam juon in anakitolsuh tauve. 

Goshen mun’a apa Yaakov ahung lhung tai ti thu ajah phat in Yosef jong apa toh kimu ding in ache’n, apa amu-mu chun angongkoi in akaptai. Tuchung Parasha ivet leh chulai mun a chun Yaakov Avinu in Yosef jah ah hitin asei e,” nahing nalai e ti’a namai kamutah toh kilhon in tunvang kathi thei tai …”. 

Mefarshim tamtah in hilaiya hin hitin dohna asem uve: Yaakov Avinu in “amutah hapa’am” (tunvang kathi thei tai..) ati hi ipi kiseina ham? Tidan chu Yosef mel chu anamulou hitaleh Yaakov avinu chu thilou hiel ding a, hinlah tu’a Yosef mel amu phat’a chu thithei pan bep ding dan a ham? Hichu hinte iti kit ding la hiche leiset a mihem kiti chu ahung pen kalse koima atonsot a hing jing ding umlou ah ahikit in, chuti ahileh hilai’a Yaakov avinu thusei hi ipi kiseina mong mong hintem?

Rashi Hakadosh in Midrash Tankhuma a Khazal ho thusei pansan in hitin hilchetna ape e: Yaakov Avinu in anageldan a Yosef chu thi tahbah ahileh ipu’u Yaakov chu hiche leiset a jong thi ding, chuna ban a Olam Haba jieng a jong chanmun aneilou ding ah ahi. Chutachu hiche leiset a jong athi’a chuleh olam haba a jong athi kalse – ni vei thi ding tina ahiye. Hinlah Yosef mel amu phat’a ajah a “tu’a vang damsel’a naum a, namel kamu tah toh kilhon a hiche leiset a bou kathi ding ah ahitai…” ti’a asei ah ahi. 

Midrash Tankhuma a Khazal ho’n asei uleh Rashi aseipa hi adang ahipo’n Yaakov Avinu in agel chu ipi ham itileh chapa 12 anei ding chuleh amaho’a kuon a hi Am Israel hung kitungdoh ding ti ahi. Hinlah amaho lah’a khattou chu ahung bei khah tah kalse ama chung’a lhinlelna aum jeh hitei ding, chuti ahileh chuche suhkhel aneipa jeh’a chu  olam haba hilou’a Gehinnom chu luttei ding tina ahitai. Chuti ahileh chutobang dinmun a chu Yaakov avinu in hiche leiset a tahsa a thina pa bep hilou’a ahung lhung ding leiset a jong lhagao lang’a thina pa akimaito pe kit ding, nivei jen tah thiding ah ahita’n ahi. Hinlah Yosef adam nahlai bep hilou’a, amel jong atahsa tah’a amutah toh kilhon a achate jouse adam sohkei uvin, Gehinnom lutna thei ding lhinlelna chu aumtapoi ti ahet phat’a Yosef jah’a chun “amutah hapa’am” – tunvang kathi thei tai ti’a aseina’a “tunvang” atichu hiche leiset bouseh a hi kathi ding ah ahi ti ahiye. 

Langkhat a Parashat Vayyeshev inung vet leh Yosef kijohdohna jeh chu Yaakov avinu in lungmongsel’a khochen-inchen kisem a, hesoh-getheina ho bei’a Torah sim ding agot jeh ahi ti ahi’n. Chuna ban’a achapa Yosef toh akikhen sung, kum 22 sungse chu ruach hakodesh jieng in jong anadalhah a, chujeh a jong chu Yaakov avinu in Gehinnom kajot tei ding ah ahi ti’a anagel ah ahi ti ahiye. Chukit jong leh Khazal ho’n asei dan uva P-thien in Yaakov avinu heng’a kitepna ananei a, adam lai’a achapa teho jouse khat jieng jong thilou hiel’a aum a ahileh Olam Haba chanmun anei tei ding, achutilou leh Gehinnom ajotpa ding ti ahi. 

Ahileh langkhat a lungmongsel’a, hahsat-gentheina ho umlou hiel’a Torah asim kigot jeh’a achung’a gotna lhung ahe itiu jong leh hetthiem ahahsapoi. Ajehchu Khazal ho’n aseima bang uva “Tzadikkim ho’n Olam Haba a loman akisan diu pa asit khattou uva hiche leiset a jong lungnopna ding akihol uva ham” ti’a P-thien in achung uva gotna ahin lhunsah ah ahi’n. Hinlah chuti ahitah jong leh iti dan a chuchan a hahsat-gentheina, tichu Gehinnom jotpa na chan gei’a lunghimona thei gotna chu P-thien in Yaakov avinu chung’a ahin lhunsah ah hintem?

Gemara Masechet Berachot Daf 5a ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Thilmantam 3 P-thien in Am Israel te ape’n, chuleh hiche thil 3 hohi hahsat-gentheina a kuon bou in akimu thei e. Hiche hochu – Torah, Eretz Yisrael le Olam Haba. 

Hagaon Rabbi Moshe Yehuda Leib  Mi’Kotna, Shut Zait Ra’anan kiti lekhabu sunpa’n i-kushiya doh uchu Gemara Masechet Berachot a Khazal ho thusei pansan chun hitin hilchetna ape e. Ama’n aseina a ipu u Yaakov avinu chung’a chuchan gei’a hahsat-gentheina, tichu Gehinnom ajotpa ding gei’a kigelna thei khop “mekhirat Yosef” analhun chu adang jeh ahipo’n, Olam Haba tieng leh kipaman abulhingsel’a akisaan theina ding ahibou e. P-thien in Yaakov Avinu chu Olam Haba tieng akivaat ima umlou hiel’a kipaman jouse apehnom toh kilhon a Gehinnom jotpa thiena ding’a lunggel neina thei hesoh-gentheina pa hiche leiset a hi achung’a alhunsah ah ahi. Olam Haba lutna ding’a hahsat-genthei thoh ngai tei-tei ahina ban’a, chuche hahsat-gentheina mikhat in ato pa toh kitoh a Olam Haba a achanmun le aloman jong kikhe ah ahiye ti ahi. 

Ravpa’n aseina khatvei-vei tieng Tzadikkim ho’n ahung ding leiset a kipaman amu diu hou agel tieng uleh hichun lhamonna ape ji’n hiche leiset a hahsat-gentheina kiti jouse amaho ding in aum ji tapoi. Hinlah chutobang dimun alhun uva, amaho ding’a hahsat-gentheina kiti him-him aumlou tieng khas vekhalila, Olam Haba pa achaan kit thei uva ahi. Ajehchu Olam Haba muna ding’a yisurim ngai kit tei-tei ji ah ahiye (Gemara a kisei ma bang’a). Chutieng leh chun Tadikkim ho’n Olam Haba a chanmun anei teina ding uva P-thien in midang in ato hesoh-gentheina ho sang’a nasajo leh thoh hahsa jo achung uva ahin lhunsah ji ah ahitai. 

Ravpa’n aseibena ah Yaakov Avinu jong chu lhagao lang’a adinmun asaan vaal tah toh kilhon a ama ding’a hesoh-gentheina umlou tobang ah ahita’n, itobang thilsoh um taleh ama chu lungmongsel’a um jieng ah ahita’n ahi. Hinlah hitobang dinmun a chu Tzaddik khat in hiche leiset a lungmonna ahin kimu tieng Olam Haba a kipaman akisaan ding chu bulhing jou jilou ah ahitai. Chuta Yaakov Avinu tobang a Tzaddik khat in hiche leiset’a hesoh-genthei ahin thoh thei’a, chu’a kuon a Olam haba tieng kipaman abulhingsel a akisaan nathei ding’a chu P-thien in aheng’a anakitepna pa toh kitohlou a achapa Yosef chu ama het ding’a athi dan’a ahin umsah a, chuchan a hesoh-gentheina chu ahin lhunsah ah ahi. 

Rabbi Moshe Yehuda Leib  Mi’Kotna in akhumkhana a aseina ah Yaakov Avinu in Yosef ahing nalai e ti amittah a ahin mu phat chun P-thien in achung’a chutobang’a hesoh-gentheina ahin lhutsah ho jouse chu Olam Haba a kipaman bulhingsel’a akisaanna ding jaal ahi ti ahin heta’n, chuleh Gehinnom jonpa tei ding’a tijatna anei pa jong atahlou ahilou dan ahin mu phat a “amutah hapa’am” – tunvang kathi thei tai, tichu “ hiche leiset bou’a” kathi ding ah ahi ti’a asei ah ahiye.   

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, December 3, 2021

Parashat Miketz 5782

MIKETZ, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham, Ngahlhing Bat Sarah ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְעַתָּה יֵרֶא פַרְעֹה אִישׁ נָבוֹן וְחָכָם וִישִׁיתֵהוּ עַל־אֶרֶץ מִצְרָיִם

Ve’a-tah yere far’o ish navon vekhakham vishitinu al eretz mitzrayim…

( Chule tu’n Paro in jong miching le thuhethiem thei khat Egypt gam vaipo ding in koi hen…)

~ Bereshit 41:33 

Kum 12 suongkul sung’a khum ahinung in Yosef Hatzaddik chu lhadoh in anaum e; chuleh suongkul adalhah bep hilou in chuche nikho mama chun Egypt gam’a thaneipen, Paro lengpa banchet’a thaneipen ding leh vaihom ding in tundoh in aum nalai in ahi. Ihetsa ma bang hiche ho jouse chu Paro in mang anei’a, chuche amang chu Yosef in aledoh peh a, chuta chu Egypt gamsung pumpi a vaihom ding’a tundoh a um ah ahi.  Khazal ho’n Gemara masechet Rosh Hashana Daf 10b a aseinauva Yosef Hatzaddik suongkul a koun ahung doh nikho chu Rosh Hashana ni ahi atiuve.
Parashat Miketz kipatna pasuk ivet leh hitin akisun e: vayhi miketz shenatayim yamim ufar’oh kholem vehinneh omed al haye’or. Ohr Hakhayim Hakadosh in aseina ah Paro mang toh kisai’a Torah ivet leh “vayakhlom Paro”/”Paro khalam” (past tense) hilou in, “Par’o kholem” (present tense a kisun) ti’n asun e. Hichun ipi avetsah em itileh kum 2 sungse chu Paro in chuche amang hochu avel-avel a amu jing a, ahivang a ahung khahdoh tieng ahaimil ji ah anahiye. Chuleh hiche ho jouse chu adang hilou’a Yosef chu kum 2 suongkul sung’a anaumbe jeh ahi ti ahi. 
Yosef Hatzaddik chu ahiding dol tah’a Kum 10 jou’a chu anapotdoh ding ah ahita’n, hinlah ju-vaihompa jah’a “neigeldoh in” ti’a anasei jeh’a kum 2 suongkul a anaumbe ah ahiye. Langkhat a Yosef potdoh ding phat ahung lhun tah toh kilhon’a chuche jaan a amang pa chu ahaimil tahlou’a, chuna ban’a amang chun alunggel kicholdo lou hiel’a akoi ah ahitai. 
Chutichun Yosef in Paro mang chu ale’n, chuna ban ah tuchung Parasha ivet leh ajah ah hitin jong asei peh e: Chule tu’n Paro in jong miching le thuhethiem thei khat Egypt gam vaipo ding in koi hen… 
Mefarashim tamtah in hilai mun a hin hitin dohna anei uve: Paro in Yosef chu amang le ding’a akou ah ahibou in, Egypt gam kivaipohna toh kisai’a advice neihung pe in e ti’a akou ah ahipoi. Chuti ahileh iti dan a Yosef in Paro jah’a chu “chuti, khati” ti’a asei ah hintem? (Bereshit 41:33-37 ve’n Yosef in Paro heng’a ipi abol’a, iti abol a pha ding ham ti tamtah asei e.)
Ohr Hakhayim Hakadosh in aseina ah hilaiya hin chutilom a hetthiem hahsa ding aumpoi; Yosef in Paro heng’a asei jouse hi amang hilchetna jieng ahiuve ati. Chutobang mang Paro ahung kivetsahlona jeh pipen chu adang ahipo’n kiel ahung lhah sung’a phatecha akimanchah theina ding’u, chuleh hiche na ding’a chu miching, thu-hethiem thei khat vaipo’a apansan ding ti ahi. Ohr Hakhayim in aseina ah bongla thao 7 ho alhep lhit-lhet 7 ho’n avallhum uchu ipi ding’a Paro hung kivetsah ham itileh neh-le-chah nieng tah’a aum kum  7 pa jaal’a kum 7 kiel hung lhah tieng kihinsona kimuna ding ti ahi. Tidan chu bongla alhep lhit-lhet ho’n bongla thao 7 aval bang uva neh nieng jeng-jung kum 7 sung’a neh-le-chah phatecha kikhol bou’a chun kiel hung lhun tieng neh ding anei’a, kihinso ding ah ahi. Chuleh chuche kihinsona ding’a chu miching le thu-hethiem thei vaipo’a apan ngai tei-tei ah ahiye. 
Langkhat a Rabbi Yisrael Moshe Hakohen (amahi Shut Binyan Shlomo sunpa Rabbi Shlomo Kohen Mi’Vilna pa ahi) in hiche i-kushiya utoh kisai hin hilchetna hoitah khat ape in, chuleh hiche hilchetna apeh pa hetthiem theina ding chun kushiya dang khat hitin adong e: Paro mang chu ipi atileh Egypt gam’a miching-mithiem holeh doithiem ho’n neh-le-chah toh kisai ahilam ahetdoh theilou uva ham? Paro mang chu ivet ahileh neh-le-chah toh kisai ahi ti kihe jieng thei ah ahi’n (Paro in amang’a amu changphal, bong hochu abailam pen a hetjieng thei chu neh-le-chah kiseina ahiye ), chuti ahileh iti dan a Yosef tilou adang hochun Paro in chanu 7, chapa 7 tiho pou a aledoh uva hintem?
Ravpa’n hitin asei e: Masechet Rosh Hashana, Perek Rishon, Mishna Bet ivet leh hitin akisun e,”Be’arbaah perakim ha’olam niddon – Bepesach al hatevuot, ba’atzereth al perot ha’ilan, beRosh Hashana kol ba’ei haolam ovrin lefanaiv kivnei maron… “ (Eipao a sei ding hileh chunglang Beit Din in kumkhat sung in thutanna phat 4 anei e. Pesach tieng lhosohga ho chung’a thu kitan’a; Shavuot tieng theiga ho chung’a thunna um a; Rosh Hashanna tieng mihem ho panna a ahingthei jouse chung thutanna um a; Succoth tieng go-le-twi chung’a thutanna um kit ah ahi). Hiche hi Egypt gam’a miching-mithiem le doithiem ho’n jong anahet uva, chutoh kilhon a Paro mang chu neh-le-chah toh kisai hilou’a Paro in “chanu, chapa anei a…” ti’a anale uva ahiye. Ajehchu Khazal ho’n aseima bang uva Yosef songkuol a kuon ahung potdoh ni chu Rosh Hashana nikho toh kitoh ahileh Paro mang nei ni jong chu Rosh Hashana jaan tina ahi.
Ahileh chuti’a chu isei uva “Egypt gam’a miching-mithiem ho’n Masechet Rosh Hashana a kisunpa bang’a chu aledoh uva ahi” iti ding uva ahileh Yosef jong chun hiche KHazal ho thusei pachu ahettei ding tina ahi’n, iti dan a ama’n neh-le-chah lang’a aledoh kit ah hintem? Pesach phat lai la ahipo’n, Yosef jong chun adang ho ledoh bang’a Paro mang jong chu aledoh ding dol hilou ham?
Ravpa’n aseina ah Yosef Hatzaddik chun thilsoh jouse chu ipi ding’a soh’a, Paro in ipi atileh chutobang mang chu anei ham ti ahet ah ahi. Yosef in ahet chu ipi ham itileh thilsoh jouse chu adang ahipo’n, masang’a mang ananei ho hung guilhunna ding leh ama leng’a ahung kitundohna ding’a P-thien in ahin gon ah ahi ti ahi. Paro mang chu thilkidang ahinai, hinlah hichu athupi, tichu a “yikar” pa ahipoi; hinlah P-thien in ama hung laldohna ding’a manchah a anei mai-mai ah ahi ti Yosef in ahet ah ahiye. KHazal ho sei bang’a Rosh Hashana a chu mihem ho chungthu kitan ji ahitoh kilhon a chuche Rosh Hashana a jong chu ama chung’a loupina, lalna le leng hina ho jong chu hung guilhung ding ah ahitai ti thutanna um ah ahi ahet’a, chutoh kilhon a Paro mang chu (iseima bang uva hetbailam pen) neh-le-chah toh kisai a ale ah ahiye. Ahoichu hitaleh Yosef Hatzaddik in jong Rosh Hashana tieng mihem chungthu akitan ji e tipa toh kitoh a ale hithou-thou ah ahi.
Ahileh tu’n i-kushiya masapa uva chun nunglut kit leuhen, abul lang’a inadoh bang uva Yosef chu Paro in amang le ding bou’a akou’a ahitah leh iti dan’a advice jong apeh pai pai ah hintem? Rabbi Yisrael Moshe Hakohen in achaina a aseina ah ajehchu iseima bang uva Paro mang chu adang hilou’a Yosef Hatzaddik hung lalna ding’a P-thien in ahin gon ahibou in ahi. Chutoh kilhon a Yosef in jong Paro mang ale’a chu “chutobang mang akimusahna jeh pipen” jong chu ajaosah pai-pai a, Paro heng’a “ Chule tu’n Paro in jong miching le thuhethiem thei khat Egypt gam vaipo ding in koi hen…” ti’a thumopna jong anei ah ahiye. Chuti chun Paro in jong Yosef thumop chu dih asa’n, koima dang hilou in Yosef amatah ngei chu thil jouse vetup ding leh athusah bang’a bol ding in atungdoh tai.
SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, November 26, 2021

Parashat Vayeshev 5782

 VAYESHEV, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Avner Ben Avraham ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיֵּשֶׁב יַעֲקֹב בְּאֶרֶץ מְגוּרֵי אָבִיו בְּאֶרֶץ כְּנָעַן

Vayyeshev Yaakov be’eretz megurei aviv be’eretz Canaan…

( Chuin Yaakov chu apa chenna, Canaan gam a chun acheng e…)

~ Bereshit 37:1

Kum 36 vingveng apa-inn adalhah nung in ipu’u Yaakov chu aji-acha teho le anei-agou tamtah hotoh Yitzkhak Avinu heng ah ahung kile kittai. Kum chujat pi hahsat-genthei tincheng ahin thoh a, kicholmanlou hiel’a anaum nung chun ama’n jong “tun vang lungmongsel in kicholdo ta’ng katin, Torah bou kisahboipi ta’ng kate “ ati’n ahileh chomkhat jou in achapate holah’a angailut pen leh a-iit pen, Yosef chu johmang in aum paitai. Khazal ho’n aseinauva Yaakov Avinu hinkho’a hahsat-genthei atuho lah’a ama ding’a anapen le thuh-hahsa pen chu achapa Yosef umtalou ahisah’a, kum 22 lang akikhen lhon pachu ahiye.

Yosef kijohdohna toh kisai’a Rashi Hakadosh in Khazal ho pansan in hitin asei e: Yaakov Avinu chun boina hahsatna ho umlou hiel’a, lungmongsel a chen ding agot tah toh kilhon a apet-pet a P-thien in achung’a hahsatna ahin solbe a, achapa Yosef chu juhdoh a um ah ahiye. Tzaddikim ho’n hiche leiset a lungmonna ding athum tieng uleh P-thien in hitin asei e,”Olam Haba a akipaman mu diu asit uva ham hiche leiset jieng a jong lungmonna di athum u?”. 

Hilaiya Rashi Hakadosh hilchetna toh kisai hin Mefarshim ho ahung uvin kushiya tamtah ahung seplha uve. Yaakov Avinu in lungmongsel’a Torah sim ding agot’a ahitah leh hoilai chu asetna um a P-thien in achung’a hitobang hahsatna chu ahin pehbe ah hintem? Chubep hilou’a P-thien in Tzadikkim tamtah phatthei aboh a, hiche leiset a jong ninglhinna le nopsahna jong apeh umdalou ah ahiye. Chuti ahileh ipi ding’a Yaakov avinu a chu P-thien in adeipehlou ah ahidem?

Sefer Meged Yosef kiti lekhabu in hilai’a Rashi hilchetna pahi ihetthiem theina ding uvin mashal khat hitin asei e: Mikhat chu kholjin hen lang, Hotel khat’a hin ga jaan geh taleh. Chuleh hiche agalhunna Hotel room chu ama kinepna banglou beh in asung anase-dehduh henlang hitaleh – tichu touna ho jong alui’a lui thei, abal ding kigosa; lupna jong akeng chah khollou; room baang ho kikao dehduh….ahoimo dan chu aseije bei tiding ahijieng e. Hinlah jaan khat ham gena ding’a chutilom lom a himo chu hidehlou ah ahi. Ahileh chutobang dinmun a chu ajing nikho hung vah tieng room a galhung pa chun asung’a um thil ahoimo le aphamo jouse chu asempha kigo’n, akisahlel pi dem? Alhoh kichemlou ahilou ngal leh ama ding’a ipi phatchomna thei ding um a asemphat ding ham. Hinlah langkhat’a tua isei u Hotel Room tobang chun achenna inn phamo hen lang, asung’a um ho se dehduh taleh mipa chun ahithei chan a semphat le jephoi agot tei ding, achuti boipi jieng ding ah ahikit e. 

Sefer Meged Yosef in aseina ah Tzaddikim ho ding’a jong hiche leiset hi mashal a isei u jaan gena ding’a poimo Hotel Room tobang chet chu ahi. Tzaddikim hochun hiche leiset hi jaan gena ding Hotel Room tobang ahi ahetbep u hilou’a, Olam Haba a chu itobang chanmun anei diu jong ahet uva ahitai. Ahileh chutobang dinmun a chu amaho ding’a Hotel Room sung’a um thilho chu complain bol’a kisahlel pe ding angai poimo po’n, chuma bang’a hiche leiset’a phat chomkhat a ding’a hahsatna ho jieng jong chu imalou’a agel uva, itobang hahsatna hijieng jong leh kipahtah’a akimaitopi diuva ahiye.

Sefer Meged Yosef in aseibena ah Yaakov Avinu chung’a chutobang hahsatna analhun jong chu adang ahipo’n ajehchu ama hina toh ivetkah ding’a ahileh “lungmongsel’a Torah simna ding” ati jong chu lhahsamna bang’a kisim peh ah ahiye. Achung’a thilsoh, hahsatna le gentheina  jouse pum’a chu P-thien naa ahiding bang’a atoh bep hilou a, alunggel jieng’a jong “ima akivaat le alhasam aumpoi” ti’a akisaan ding dol ah anahi e ti ahi. Torah simna ding hijieng jong leh “hiti hen lang, chuti leh Torah phaten kisim thei in te” ti’a lunggel jieng jong chu Yaakov Avinu ho tobang ding’a lhahsamna tobang’a kisim a, achung’a t’via che ah ahiye.   

Langkhat a Rabbi Yonatan Eibeshitz in hiche Kushiya toh kisai hin hilchetna naltah khat ape e. Gemara Masechet Yevamot Daf 24b mun ivet leh Khazal ho’n hitin asei uve: Leng David khang le Leng Shlomo khang’a namdang ho Giur ding anakikha bang’a Mashiakh khang tieng jong leh namdang ho Giur kikhah ding ah ahi. Ajehchu Gerim (giur bolho) hochu itih tieng leh Am Israel sung’a kisaang ham itileh Israel chate hahsat-genthei thoh lai’a anam hin jop nuom ho bouchu ahiuvin hinlah Am Israel te lungmongsel’a achen tieng uleh phal ahipoi.

Achomlam’a sei ding’a Giur, tichu Am Israel sung’a namdang ho lahlut kiti chu hiche leiset’a nopsahna ding jeh ahipoi. Torah le Mitzvot ngailu ho bou kilalut ji’a, Giur kibol ji ah ahiye. Chutoh kilhon a Mashiakh khang tieng leh Am Israel te lungmongsel’a ahung chenthei uva, ninglhingsel a ahung khosah thei diu tah toh kilhon a Giur bol ding phal ahitapo’n ahi. Ajehchu chutobang dinmun a Giur hung bol kigo hochun Torah le Mitzvot angailut jaal u ahitapo’n, Am Israel te haosatna pa adei jeh man u ahitabou in ahi.    

Rabbi Yonatan Eibeshitz in aseina ah tuchung Parasha ivet leh “vayeshev Yaakov be’eretz megurei Aviv…” ti’n akisun e. Midrash Bereshit Rabbah ivetleh Khazal ho’n aseinauva hilaiya “megurei aviv” (מגורי אביב) hi “megiurei aviv” (מגיורי אביב) tina jong ahi. Avoth ho, tichu Avraham Avinu , YItzkhak Avinu le Yaakov Avinu hochun midang hochu P-thien thuhing anahil uva, P-thien lang’a anakainai jiuva ahi. Tichu midang ho ana Giur jiu ahiye. Chuleh Yitzkak Avinu in midang ho giur anabol jiye kiti chu “megurei aviv” a koun kijildoh ah ahi. 

Rabbi Yontan Eibeshitz in aseina ah chuti ahileh hilaiya “vayeshev Yaakov be’eretz megurei aviv…” kiti jong hi adang ahipo’n Yaakov Avinu chun apa Yitzkhak Avinu a kuon in anajil son in, midang hochu Giur anabol e ti ahiye. Hijieng jong leh hiche athilbol pa toh lungmongsel a chen ding ati chu kikal ah ahitai. Ajehchu Gemara Masechet Yevamot a Khazal ho’n eihil uchu ivet leh adang ahipo’n “Israel te lungmongsel a achen tieng uleh midang ho Giur bol ding phal hilou” ti ahi. Chupet a chu Yaakov Avinu leh a-insung mite tilou “Israel chate” tithei umlou ahi’n, lungmongsel a akhosah uva, achen kalseu koima Giur abolbe theilou ding uva ahitai. Midang ho jong P-thien heng’a akainai thei jing uva, Giur abol thei jing na ding uva Yaakov Avinu in “lungmongsel a chen ding” ti’a athum chu P-thien in asaanpeh lou a, achapa Yosef chu johmang a um ah ahita’n ahi.   r

       SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, November 19, 2021

Parashat Vayislakh 5782

 VAYISHLAKH, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

כִּי־נְבָלָה עָשָׂה בְיִשְׂרָאֵל לִשְׁכַּב אֶת־בַּת־יַעֲקֹב וְכֵן לֹא יֵעָשֶׂה

Ki nevalah asah be’Israel lishkav eth bat Yaakov vekhen lo ya’aseh…

( Ajehchu Yaakov chanu aluppi a kuon Israel sung’a thet umtah aboldoh in, chuleh hiche chu bol ding dol hilou ahi…)

~ Bereshit 34:7

Yaakov Avinu hinkho chu nopsahna le kicholdona him him anaum khapoi. Chuleh adamsung’a hesoh-genthei anathoh ho lah’a khat chu Shechem Ben Khamor kitipa’n achanu Dina anasuhset chu ahiye. Lavan kom’a kum 20 lang agakhopem nung chun Yaakov avinu le a-insung mite jong Canaan gam ah ahung kile kit tauve; hinlah lungmongsel’a jong kicholdo manlou lai uvin Dina chu Khamor chapa Shechem in ahin suse tai. Hiche thilsoh jeh chun (ihetsa ma bang uvin achomlam tah in sei leuhen) Yaakov chapate’n Shechem khopi chu anabulu uvin, pasal 24000 lang anathat uve. 

Tuchung Parasha ivet leh Yaakov Avinu chapate ho kelgnoi ching’a apot kah uva asopinu u Dina chu Shechem Ben Khamor in asuhset dan ah anahin, chutachu amaho’n jong thil umdan ajah phat uvin inn lang jon in ahung kile tauve. Asopinu chung uva thilsoh jeh chun alunghang lou koima aumpouvin ahi. Torah in aseina ah “ajehchu Yaakov chanu aluppi a kuon Israel sung’a thet umtah aboldoh ah ahi’n” chukit leh “hiche chu bol ding dol hilou ahi”. 

Mefarashim ho’n hilai’a hin hitin kushiya asem uve,”Ipi ding’a Torah in ‘vekhen lo ya’aseh’ (hiche chu bol ding dol hilou ahi) ti’a ahin sutbe khel-khel ah ham? “ . Tidan chu Torah in “Yaakov chanu aluppi a kuon Israel sung’a thet umtah aboldoh ahi” ti’a ahin sut tah’a ahileh Yaakov chapate ho lunghanna jeh chu kicheh jieng ah hitalou ham, ipi ding’a “bol ding dol hilou ahi” ti’a jong ahin sutbe khel-khel a hintem ti ahiye. Thet umtah ahi kalse bol ding dol ahilou seitam umlou’a jong kihe jieng ah hitalou ham?

Hiche kushiya ihin hilchet masang uvin Rashi Hakadosh in hiche pasuk toh kisai’a itobang hilchetna apeh em veu hite. Midrash Bereshit Rabbah a Khazal ho thusei pansan in Rashi in “vekhen lo ya’aseh” chu hitin perush ape e,”Twisanglet jou’a kipat goy ho jieng in jong jon-thaanghuoi umlouna ding in daan-le-muol phaten asem uve “. HIchu ipi kiseina ham itileh, Noakh khang’a twisanglet anaum a, leiset anakisuhmang lona jeh chu ivet leh hiche jongthaanghuoi jong hi khat anahin ahi. Chutoh kilhon a, chu’a kipat jonthaanghuoi kiti chu akoi jouse’n anathet uva, hoilai mun hileh numei khat suse’a chu achan ding’a lom gotna peh ding dol anahi ah ahiye. 

Rashi Hakadosh dungjui’a hiche jon-thaanghuoi (Hebrew a Arayot) kiti hi Bnei Noakh , tichu Ipu Yaakov insung bep hilou’a akoi jouse ding’a thet umtah anahitoh kilhon’a Torah in “vekhen lo ya’aseh” ti’a ahin sut ah ahi ti ahiye. 

Langkhat a Ramban ahung in hilaiya Rashi in “vekhen lo ya’aseh” hilchetna apeh pa hi hetthiem hahsa asa’n ahi. Ama’n aseina’a chuta Noakh khang’a twisanglet jou’a kipat Goy ho jieng jong hiche jon-thaanghuoi a kuon ahithei chan in akiveng uvin, daan-le-muol phaten akisem uve ti’a isei ding leh iti dan a Avraham Avinu in Egypt mite kom’a “ijou leh kajinu jeh in eithat kha uvinte” ti’a agel a Sarah imenu jah’a chu “kasopipa ahi ti’n sei in…” ati’a ham? Chuna ban’a Philistine gam’a jong chu chuta chu asei kit’a, chubep hilou’a Yitzkhak Avinu jieng in jong Rivka imenu chu asopinu dan a anaseilep kit a hintem? Chuti’a Rashi sei bang’a Bnei Noakh ho’n Jon-thaanghuoi anathet u vetsahna a Torah in “vekhen lo ya’aseh” ti’a ahin sut’a ahiding leh Avraham Avinu le Yitzkhak Avinu khang’a chu chutobang thil anasoh lou ding dol ah ahi ti ahiye. 

Ramban dungjui’a “vekhen lo ya’aseh” kiti chu adang ahipo’n “jon-thaanghuoi kiti chu Yaakov insung’a ding’a kidah umtah leh thet umtah ahi” ti vetsahna’a chuleh Dina sopiteho lungnatna jeh tahlah nom jeh’a Torah in avel’a ahin sut kit ah ahibou e, langkhat a Goy ho ahiuleh aitih lai’a kipat jon-thaanghuoi a anakipe jing mong uva ahi ti’n asei e. 

Aipi chu hileh eiho ihung uva Rashi adih in Ramban adihpoi; ahilouleh Ramban joh adih in Rashi adihpoi itina thei diu ima aumpoi. Hijieng jong leh Mefarshim tamjo Rashi hilchetna pa lang joh’a hin akikaisoh kei uve. Mefarshim ho’n aseinauva Ramban in Rashi chung’a kushiya adoh pachu chutilom’a hetthiem ahahsa tapoi atiuve. Amahon aseinauva Avraham Avinu le Yitzkhak Avinu in ajiteni lhon “kasopinu ahi” atiuva kuon Bnei Noakh hochu ichan ham in arayot akuon anakiveng uve ti mudoh thei joh ahi ti ahi. Iti dan a?

Hetding chu arayot – jongthaanghuoi lah’a amelse pen (a khamur pen) chu adang ahipo’n miji “eshet ish” luppi ahiye. Ahileh Avraham Avinu in ajinu chu “kasopinu ahi” ahilouleh Sarah Imenu in ajipa chu “kasopipa ahi” ti’a asei jaal’a chu chuche khang miho’n ipi ding’a Avraham Avinu chu ahinghoi thei uva hintem? Ajehchu adang ahipo’n arayot toh kisai daan-le-muol ichan ham’a anajui jeh u ahibou e. Mefarshim ho’n aseinauva chulai miho (Egypt te, Philistine te, Canaan mite le adang dang) ngaidan a jong eshet ish kiti chu jon-thaanghuoi lah’a kidah umpen le thet umpen anahi ah ahi. Chubep hilou’a thisan so sang’a jong khamur jo’a agel uva ahinalaiye. Ahileh mi ji amu uva, adei chat tieng uleh ipi anabol jiuvem? Isur Eshet Ish palkeh louna ding’a chu ajipa chu atha jiuva, chujou tieng eshet ish ahina aumlou tah toh kilhon’a numei nuchu anakilah jiuva ahi. Hiche chu Ipu tehou - Avraham Avinu le Yitzkhak Avinu in anahet lhon’a ajinu lhon chu asopinu lhon dan’a anaseilhon ah ahi ati ahiye. 

Maharal Mi’Prague in jong Gur Aryeh a hiche pasuk toh kisai hilchetna apehna a Mizrachi (Rabbi Eliyahu Mizrachi) min in hitin asei e,”Bnei Noakh hochu abul tiel’a jon-thaanghuoi’a kuon phatecha anakiveng uva ahinai. Hinlah hung lhasuh cheh-cheh uva achaina a Vayikra 18:27 a kisun bang’a jon-thaanghuoi a dimlha jieng uva, Canaan gam jong anasuhboh uva, chuta chu agam in Canaan mite chu analohdoh ah ahiuve.”. Mizrachi in aseina a chuti’a Canaan mite’n agam chu jon-thaanghuoi a anasuhboh jieng uva ahitah leh ipi ding’a kum khujat pichu P-thien in agam’a kuon anadaldoh lou uva ham (Vayikra 18:27 ivet leh ichan a Canaan mite chu jon-thaanghuoi a anakipe uva ham ti kisun inte)? Ama’n aseina ah hiche’a kuon mudoh thei chu adang ahipo’n ol-ol a hung khesuh uva achaina lang’a chu akipum tahlhah uva agam asuhboh del phat uva P-thien in agam a kuon akaldoh uva ahitai. 

Chutichun Mefarshim dang-dang ho jong ahung uvin  Rashi hilchetna pa bang chun “vekhen lo ya’aseh” chu ahung hilchen uve. Chuleh amaho’n aseibenauva hilaiya “vekhen lo ya’aseh” kiti chun Shechem Ben Khamor thilbol chu ichan a kidah um’a thet um’a ham ti ahung vetsah ahi atiuvin ahi. Ajehchu hitobang umchan chu midang khat chung’a anabol hita hen lang hijieng jong leh Bnei Noakh ho dungjui jieng’a jong dei umlou tah hi’ah ahita’n, hitobang chu Yaakov chanu “bat Yaakov” chung’a ahung bol chu kidah umcheh ahiye ti ahi. Da’at Hazekenim mi’baalei Tosfot ho hihen Maharal Mi’Prague hitaleh, Mefarshim dang-dang ho’n iti asei uvem “mi mai-mai khat chanu suse tajong leh dei ummo tah ahita’n hinlah lengpa chanu ahung suhset chu thet um cheh ahiye” ti ahi. Tuchung Parasha ivet a ahileh Yaakov Avinu chu itobang mi ahi Shechem khomi ho’n jong ahet u, Shechem le apa in jong ahet uva ahi. Chunung jieng a jong Bat Yaakov ahung suhset chu lengpa chanu mikhat in asuhset toh thakhat ahitai. Athilbol chu thilphalou ahina chung chon’a lengpa chanu chung’a abol kit toh kilhon a ichan a thet umtah leh kidah umtah aboldoh ham ti vetsahna a Torah in “vekhen lo yaaseh” ti’a ahin sut ah ahi ti ahiye. 

Harav Shimshon Pinkus (zichrono tsaddik livrakha) in aseina ah hiche pasuk hilchetna a kuon a hi mussar hoitah jildoh thei aum e ati. Hichu ipi ham itileh i Yehudi chanpi khat chung’a ichan a chihthei ngai em ti ahi . Mikhat chung’a thilphalou ibol khah tieng chuche ithilbol chu khat hitaleh bollou ding khat ibol chung jieng a jong khonung tieng gotna kimu ding ah ahi.  

Rav pa’n ipi aseina ahi ihetthiem theina ding uvin hitin tekahna ape e. Mikhattou in midang khat chu milah tah’a amai hin behpeh tahen lang hitaleh, chuche athilbol a kuon a chu thet umtah leh deimo umtah thil ni aboldoh ah ahitai. Khatna a amai abeh peh chu ahi’n; anina a bol ding’a kilomlou thil abol chu ahi. Amai abeh peh chu achuom hitaleh bolding’a kilomlou beh thilkhat, midang chung’a abol hijieng jong leh phal hilou khat a Yehudi chanpi khat chung’a abol chu amasapa sang’a “thet umjo” ah ahita’n ahi.  r 

      SHABBATH SHALOM LEKULAM

Friday, November 12, 2021

Parashat Vayetze

 

VAYETZE, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

הִשָּׁמֶר לְךָ פֶּן־תְּדַבֵּר עִם־יַעֲקֹב מִטּוֹב עַד־רָע
Hishamer lekha pen tedaber im Yaakov mitov ad ra…
( Kivengpha'n, Yaakov jah'a chun apha hihen ase hileh ima sei hih in…)

                                    ~
Bereshit 31:24

Lavan milepchi pa heng'a kum 20 agakhopem nung in Yaakov avinu chun aji-achate ahin kipui in, apa Yitzkhak le anu Rivka heng lang juon in Kharan a kuon chun ahung jamdoh tai. Yaakov le a-insung mite ajamdoh tai ti ni 3 jou chun Lavan in jong ahin heta'n ahileh ami-asa ho ahin kipui in Yaakov nung chu ahin del ta'n ahi.

Khazal ho'n aseinauva (Pesach Leil seder tieng Hagaddah a jong kisim ji) Lavan chun Yaakov bep hilou'a atu-achate ho gei'a, aboncha uva chu thachimit ding'a ahin del ah ahi atiuve. Chutobang lunggel phalou anei jeh chun ajanmang in P-thien aheng ah ahung kilah in, Lavan chu ahung gih ta'n, chubep hilou in Yaakov heng'a apha hihen ase hitaleh, ima aseilou ding in ahung hilchah in ahi.

Langkhat a hilai a lungdon umtah, kushiya dohlou theilou khat chu ipi atileh P-thien in Lavan heng'a chu ase bep hilou'a apha jieng jong asei ding adeilou ah ham? Rashi Hakadosh in Gemara Masechet Yevamot Daf 103b pansan a hitin asei e: Ajehchu miphalou – Rashayim ho thilbol kiti taphot chu thilpha hijieng jong leh michonpha – Tzaddikim ho ding'a thilpha ahipo'n ahi.

Shiftei Khakhamim in aseina ah P-thien in Lavan heng'a chu ase nasei theilou ding ahi tibou in gih taleh Lavan mijounal-milepchi pachun Kharan lang'a chu anung pui khah ding, hichu Yaakov avinu a ding'a aphatna ima umlou hiel ding ah ahiye ajehchu Lavan miphaloupa toh aumkhom'a akinai laise achung'a Shechina pa chu cheng theilou ah ahi.

Langkhat a Gemara ivet be'a ahileh Khazal ho'n aseibena uva, "Lavan in Yaakov avinu heng'a thilse asei ding chu P-thien in ajahda aki hethiem in hinlah thilpha jieng jong asei ding chu ipi jeh hintem? Ajehchu thilpha sei in kinei jieng jong leh Avoda Zara thu ahin pansah tei ding hichu Tzaddik pa ding'a thet umtah hithou-thou ah ahiye". Achomlam'a asei ding'a Khazal ho'n eihil uchu Lavan bang'a miphalou, alungthim pumpi ase in alodim jieng'a kiti chun thupha sei kigo jieng jong leh akahlah'a chu thuse le Avoda Zara thu ajelut khah thou-thou ding, hichu Yaakov avinu bang'a tsaddikim ho ding'a thet umtah hithou-thou, tichu aphatna le ahoina ima umdehlou ah ahiye.

Hitobang toh kilou tah khat chu Eden huon a ase-apha hetkhenna thei – Etz Ha'Da-at Tov ve'Ra jong chu ahi. Midrash Tidsha Chapter 7 mun'a Rabbi Pinkhas Ben Yair in hitin dohna asem e,"Ipi ding'a Etz Ha'Da-at Tov ve'Ra ti'a hiche theiphung chu kiminsah a ham?Chuleh apha le ase hetkhenna thei ahitah leh ipi ding'a P-thien in aphallou a ham?". Adohna sem chu Rabbi Pinkhas Ben Yair in hitin adonbut e: Apha le ase hetkhenna thei chu Etz Ha'Da-at Tov ve'Ra akiti ma bang'a asung'a chu apha jong um, ase jong um ah ahi. Hinlah aphatna um jieng jong leh hiche thei chu anehkhah pou-pou a ahileh Adam Harishon chun leiset'a thina ahin pohlut ding ahitoh kilhon a hiche khonung'a thilse ahinlhut ding pa jeh'a chu amin jong Tov Ve'Ra ti'a P-thien in asah ah ahiye. Chuleh hiche thina hung kondohna thei kiti chu itobang in aphatna tam jieng tajong leh achaina tieng thina in ahin jui thou-thou ding ahitoh kilhon a P-thien in Adam Harishon heng'a chu nanehlou hiel ding ahiye ti'a thu apeh ah ahi. Lavan heng'a P-thien ahung kilah'a "apha hihen ase hitaleh nasei lou hiel ding…" ti'a agih ma bang'a P-thien in Adam Harishon jah'a chu chuche theiga chu aphatna tamtah um jong leh asung'a ase aumtah toh kilhon a apha pa deina jaal jeh hijieng jong leh naneh theilou ding ahi ati ahiye.

Harav Eliyahu Dressler in aseina ah hiche Midrash a Rabbi Pinkhas Ben Yair thusei'a kuon kimudoh chu ipi ham itileh Masechet Yevamot a Khazal ho'n aseima bang uva Rashaim ho'n Tzaddikim ho ding'a thilpha kabol e tijieng jong leu Tzadikkim ho ding'a dei-umlou tah leh thet umtah chuleh aphatna ima aumpoi ti ahi. Ajehchu athilgon jouseu alungsung uva kuon hung kipan ahitoh kilhon a hiche athilgon u hung kipatna azung (shoresh), tichu alungsung u ahoilou kalse achaina le thilse in anung ajui thou-thou ah ahiye. Lavan jong chu chutima ahi. Alungsung'a chu Yaakov avinu ding'a ngailutna themcha jong umlou ahitoh kilhon a akam'a chun thupa sei hen lang thilpha tamtah guong dan in kinei jieng jong leh Etz Hada'at Tov ve'Ra kisei ma bang'a achaina chu manthahna hithou-thou ah ahi. Ajehchu alungsung'a agel pa chu athusei-alasah le athilbol holah'a jao uva ahitai.      

Aipi hileh Lavan in Yaakov Avinu le a-insung mite aboncha athachimit kigot chungchang chu nungvet kit leu hen. Tuchung Parasha a kisun ma bang'a Lavan thilse gon jeh chun ajanmang in P-thien aheng ah ahung kilah in gihna ahung nei e ti ahi. Langkhat a Midrashei Khazal lah'a khat Agadat Bereshit ah Khazal ho'n hitin asei uve, "Lavan miphalou pa'n Yaakov le a-insung mite ima analo lou jeh chu thil ni agin/akichat jeh ahi. Chuleh hiche teni chu khatna a P-thien ajanmang a ahung kilah'a ahung gihsal jeh ahi'n; anina a Esav jeh ahi".

Khazal ho'n aseinauva Esav in pasal 400 tah ahin kipui'a Yaakov Avinu ahunglamto kigot chu Lavan in ahet phat a ima bollou hiel'a anakile ah ahitai. Lavan in chupet a chu ipi agel em itileh Yaakov le a-insungmite hose chu that taleh asopipa le ahin kilhonpi mi 400 hochun achung'a gaal abol uva ama le akilhonpi ho jouse jong thi thou-thou diuva ahi. Lavan in achaina a chu ipi agel em itileh kathi sang in ti'a athilse gon chu tahso lou'a anakih ah ahi.

Ba'alei Mussar ho'n aseinauva hilaiya kuon a hi mihem hinkho a ding'a poimotah thil jildoh ding aum e atiuve. Khazal ho'n Midrashim ho'a aseinauva Esav le anungjui pasal 400 hochu adang hilou'a Yaakov le a-insung miteho that ding kisa'a hung kondoh uva ahi ti ahi. Chupet a Yaakov avinu lunggel ding chu eima chan ding'a ikigel'a ahileh ahahsat ding da'n atepi ding umlou khop ahi. Anung lang a Lavan in tha ding'a ahin dal, amasang lang'a asopipa Esav in pasal 400 ahin kipui a achung'a gaal bol ding agot kit; igel tohsel leh lampi jouse chu bing chet a, sochatna ding lampi mong-mong umlou ah ahitai. Hijieng jong leh P-thien thilbol akidan ji dan chu hiche hesoh-genthei, tijatna le kichatna dan a igel pa jieng jong chu eima phatchuomna ding le kihinsona ding joh anahikit ji ah ahiye. Esav le ahin kilhonpi pasal 400 ho jeh'a chu Lavan in Yaakov avinu le a-insungmite chu ima alo lou'a, thilse agonho tahso talou'a anakinung le joh ah ahitai. Rabbi Akiva in asei "P-thien in abol jouse chu apha ding'a abol ah ahi" chu iti dih ngei ah hitam.  

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM

 

 

 

 

 

 

       

Friday, November 5, 2021

PARASHA TOLDOT, 5782

Le’ilui Nishmat Ya’akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve’Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וַיִּתְרֹצְצוּ הַבָּנִים בְּקִרְבָּהּ

Vayitrotzetzu habanim bekirbah…

( asung’a um chapang teni chu akidel jing lhon in ahileh…)

~ Bereshit 25:22

Khazal ho’n hilai pasuk a thucheng “hitrotzetztu” hi “ritza (lhei)” ti’n jong drash apeuvin, chujong leh “kinah-kibao/kitomona” in jong drash apeuve. Midrash Bereshit Rabbah, Parashat Toledot a Khazal ho’n aseinauva anu sung’a aum pet lhon chun Esav in Yaakov chu tha ding ago ji’n, chuma bang chun Yaakov in jong Esav chu tha ding ago’n – chuti chun phatseh tobang in akidel jing lhon in ahi. Chuti’a naosen teni akidel jing lhon toh kilhon’a Rivka chun anaovop chu achuti thuhlel ah ahiye.

Oznayim La’Torah in hilai mun a hin hitin dohna asem e,”naobu sung’a aumpet lhon’a Esav miphalou pa’n asopipa atha kigot chu kahethiem e, hinlah ipi atileh Yaakov in jong asopipa chu tha ding agot ah hintem?”. Ama’n ahilchetna ah hitin asei e: Gemara Masechet Sanhedrin Daf 72a mun a Khazal ho’n hitin asei uve,”koi hileh nathat ding’a hung’a chu kipan in lang that in”. Esav in Yaakov chu tha ding agot toh kilhon a Yaakov in jong Esav chu tha ding agot ah ahi. 

Midrash Rabbah a Khazal ho’n aseibenauva (“hitrotzetzu” kiti chu “ritza (lhei)” kiseina ahi ti’a iseima bang uva) Rivka chu Beith Knesset le Beith Midrash mun’a aum tieng asung’a um Yaakov chu lhei ji’a, naobu a kuon hung doh ding kisai lei ji; langkhat a Avoda Zara kibolna mun ajotpa tieng Esav chu lhei ji’a, hung doh ding kisa kit ji ah ahiye.  

Chuti’a chapang teni chu phatseh a akitom jing lhon’a, kichol lou hiel’a aum jing lhon phat chun Rivka imeinu in jong athuhlel vaal ta’n, thil umdan chu Shem le Eber Yeshiva mun’a agadong ta’n ahi. Ihetsa ma bang uvin asung’a chu naosen 2 kijiel a, amani a kuon a chu nam lentah 2 hung pengdoh ding, chapang teni chu ahindan lhon jong chuom cheh hi ding, khat chu khat sang’a loupi jo’a, alenjo pa chun anaopa kin abol’a ajen le ding ahi ti’n ahin seipeh uve.

Langkhat a tuchung Parasha ivet leh hiche naosen teni kichol lou hiel’a asung’a alhei jing lhon jeh chun Rivka in jong athuh lel vaal in “im ken lama jeh anokhi” (eipao’a sei ding hileh “hibang’a kathuhgim ding leh ipi ham kahinlo…” ti ding dan ahi ) ti’n aphun in, P-thien dong ding in ache e akiti e. 

Rivka imeinu chu ihetsa ma bang uva tzaddeket hi’a, amaphatna jaal’a ipi’u Sara damlai’a anaum thil 3 – ponbuh chung’a Shechina, changlhah chung’a bercha chule ponbuh sung’a thaomei Erev Shabbat a kipat Erev Shabbat chan thilou hiel’a vah jing – ho jong hung kile kit uva anahiye (Parasha masapa ve’n). Chuti ahileh iti dan a Rivka imeinu in anaovop chu athuhlel in, aphun in, kampao kilomlou tah jieng jong akam’a kuon alha e kiti a hintem? Khenkhat in ahileh “im ken lama jeh anokhi” kiti chu “Hiti bang’a hahsa ding pi hi ipi ding’a naovopna ding’a P-thien heng’a kanatao a  ham” ti’n Rivka chun asei ti’n aledoh nalai uvin ahi. Phatecha igel leh hetthiem ahahsa lheh in, tahsan lel jong aum jojen e.  

Hinlah tu’a i-kushiya doh uhi chutilom a hetthiem hahsa ah ahipoi.  Khazal ho le Mefarshim ho’a kuon kihe chu Rivka imeinu in asung’a naosen ni kijiel ahilam anahetlou ah ahi. Chubep hilou’a ama lunggim napen chu adang hilou’a Beith Knesset ahilouleh Beith Midrash munho’a aum tieng naosen chu hung lhei doh ding kisa ji’a, chuma bang’a Avoda Zara kibolna munho ajotpa tieng jong leh hung doh ding akisah kit jipa chu ahi. Aphatmo ding jong leh kichehsel in phamo tahen lang, aphat ding jong leh kichehsel in pha hen, hinlah phatseh tobang’a ahina akikhel jing chu adatmah a hichun alung asuhgim pipen ah ahiye.  

Mefarshim ho’n aseinauva hitobang cha – khatvei leh Tzaddik bang’a um, khatvei leh milim hou ding jieng’a jong thanopna nei kit, ahina kichieh lou ama’a kuon ahung pen ding chu Rivka imeinu in apotnat ah ahi. Hitobang cha kanei ding sang in neida leng phajo hilou ham ti’a apohnat a, chuleh ipi atileh hitobang hung penna ding’a chu P-thien heng’a kanatao a ham ti’a asei ah anahijoi. Tzaddikim ho ding’a tahsa thohgimna le gentheina hochu thupi ah ahipo’n, lhagao lang toh kisai pachu apohtna pen uleh athuhlel pen u anahijin ahi.      

Langkhat a chuti ahitah jong leh, tichu khatvei le Tzaddik bang a um, khatvei leh Rasha kisoh kit ji ahijong leh ipi chutilom a pohnat ding um a ham? Ko’n ijat ahet em khonung tieng leh hung kisem pha thei kit mo ding ham? Menashe lengpa jieng jong chutilom’a aphatmo’a, Judah te lengho lah’a aphamo pen’a akisei jieng vang chun khonung in kisihna dihtah ahin nei in, Khazal ho’n asei nauva Gan Eden mun a Ba’alei Tshuva ho jouse chung’a aluboh in apang e. 

Haga’on Rabbi Yehoshua Aharon Tzvi Weinberg (Maharitz ti’a jong kihe) Shut Maharitz kiti lekhabu sunpa (amahi Khatam Sofer student lah’a khat jong anahin ahi) in hiche i-kushiya pauhi hitin hilchetna ape e: Henge, akisei ma bang’a Rivka imeinu chun asung’a naosen chu khatbou dan a anagel ah ahi. Chujong leh naosen chu khatvei le Tzaddik bang ji, chuleh khatvei kit leh Rasha bang’a um kit ji ah ahi. Tuchan a isei chan uva hi Rivka Imeinu ding’a chutilom a lunggimna thei tah-tah ima aum naipoi. Ajehchu phamo jong leh kisihna ahin nei’a, hung kisemthah’a Tzaddik ahikitmona ima aumpoi. Khatvei le phaji, khatvei le phamo ji chu chutilom lom a lunghimona ding aumpo’n ahi.

Hinlah Rivka Imeinu lunggimna pen leh pohnat pen chu hiti ahiye. Mi khenkhat chu abul tiel lang in aphamo uvin, hinlah khonung tieng ahung kisem thah uvin ahi. Hitobang chu ahileh Khazal ho’n “Ba’alei Tshuva ho dinna mun’a Tzaddikim G’murim ho ading jou pouve” ti’a aseima bang uva thil-hoi tah ahinai. Hinlah langkhat a mi khenkhat ahiuleh abul tiel’a Tzaddik hiuva hinlah achaina lang’a pumkhel’a kikhel uva, Rasha ahilouleh kofer kisoh jong aumdapoi (vetsahna Yokhanan Kohen Gadol, kum 80 lang Kohen Gadol anahi’a achaina a Tzadukki kisoh). Hitobang hochu Khazal ho’n Masechet Pesachim Daf 49b mun a “shanah ufeirash, kashe mikulam” ti’a asei bang uva amangthah pai-pai ah ahitauve. (Torah anasim a, khonung’a hung chekhel hochu Khazal ho’n aseinauva ahahsapen uvin ahi atiuve, Ajehchu hitobang mihochu P-thien thu’a avel’a kainai kit ding dan lampi aumtapoi. Chuma bang’a hilaiya jong hi atile’a Tzaddik anahi’a khonung’a Rasha kisoh hochu avel’a ahung kisemthahna diu ahahsa’n, amangthah pai-pai ji tauvin ahi.) 

Ahileh Rivka Imeinu lunggimna le chuti’a thuh hahsa asah chu ipi jeh pen ahitadem?

Maharitz in aseina ah Midrash Rabbah a Khazal ho thusei pa chu phatecha ivet a dikdek ibol a ahileh adonbutna mudoh thei in aum e. Khazal ho kamcheng pa ivet leh Rivka imeinu chu amasapen in Beith Knesset le Beith Midrash munho’a aum tieng asung’a kuon naosen hung doh ding akisah thu akisei in, chujou chun Avoda Zara kibolna munho ajotpa tieng naosen hungdoh ding akisah thu akisei kit e. 

Ravpa’n aseibena ah Khazal ho kamcheng’a kuon thilsoh pa hi ivet a ahileh Rivka Imeinu lunggel pa hetdoh thei ahi. Thilsoh pa hung kiseidan ivet a ahileh “naosen chu ahung pen tieng Tzaddik hi’a, hinlah khonung tieng Rasha hung kisoh ding” ti langkai joh’a Rivkah imeinu chun akilah khah ah, chuphat a chu achuti pohnat a ipi atileh hitobang cha hung penna ding’a P-thien heng’a chu kanathum a hitan tem ti’a lungnopmo ah ahita’n ahi. Hitobang  – atiel a Tzaddik hi’a, achaina lang’a Rasha soh a mangthah pai-pai ah cha kiti chu hung penda jo taleh phajo lou ham ti lunggel anei’a, Chuphat a chu thil umdan kholchilna nei ding’a Shem le Eber Yeshiva mun’a chu gache ah ahiye. Hinlah chulai mun’a chun thil umdan ho phate’n ahin seipeh uvin; asung’a chu khat bouseh hilou’a naosen ni - ahina kibang lou cheh hung peng chuleh khonung’a itobang hung hilhon ding ham tiho ahin seipeh phat uchun alunggel akichol thei pan bep in ahi. 

SHABBATH SHALOM LEKULAM 

Friday, October 29, 2021

PARASHAT KHAYEI SARAH 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

שְׁתֵה וְגַם־גְּמַלֶּיךָ אַשְׁקֶה

Sheteh vegam gemaleikha ashkeh…

( Don in, chujong leh nasangong-sang ho jong twi pe ing kate…)

~ Bereshit 24:46

Gemara Masechet Berachot Daf 40a mun ah Khazal ho’n hitin asei uve: Asur le’Adam sheyokhal kodem sheyiten ma’akhal livhemto. Tidan chu mikhat in gancha avul tah’a ahileh agancha ho nehding apeh masang se ama oisung ding akingaito masat’a, ann aneh masat ding phal ahipoi. Chuleh hiche hi (Devarim 11:15 a kisun) “venatati esev besadekha livhemtekha ve’akhalta vesavata…” a kuon Khazal ho’n ahin jildoh uva ahiye. Pasuk hi ivet leh amasa’a gancha ho nehding kisun masa’a chujou bep’a chu “ve’akhalta vesavata (naneh a nava ding…)” ti’a mihem ho chungchang hung kisun ah ahi. Khazal ho’n aseinauva chu’a kuon a chu ipi kimudoh em itileh amasapen a i-gancha ho vah masat ding chujou bep leh eima kivah ding ti ahi. 

Hiche hi poskim tamtah in Halakha Lema’aseh in achepi uvin; Eiho hetthei dom ding in kisei leh Rambam in Hilkhot Avadim, Perek 9, Halakha 8 a apansah in, Magen Avraham in jong Shulkhan Arukh, Orach Khayim Siman 167 hilchetna apehna, sayif katan 18 mun a asun kit e, Chuma bang in Sefer Hakhasidim a jong Halakha in apang e. 

Chukit leh Shulkhan Arukh, Orach Khayim Siman 167, Sayif 6 na ivet leh Maran in hitin asun e: Bracha isei chai-chai tieng paolou hiel a um a, ineh-neh ding chu nehloi chel ding ahi. Iham ti’a mikhat chu apao khah tah leh bracha avel’a asei kit ngai ding ah ahiye. Hinlah iham ti’a apaona jeh chu athilneh toh kisai ahileh bracha chu avel’a aseikit angaipoi. Tekahna’a Lekhem nehna ding bracha aseijou’a bang “chi (salt) neihin peu vin”, “amanu/amapa jong chu neh ding peuvin”, “gancha ho neh ding gapeuvin” tiho asei’a ahileh avel’a bracha asei angai poi.

Hilai mun’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” tipahi ivet leh ipi ding’a hefsek a kisimlou’a, Bracha avel’a sei ngailou ham ti hetthiem hahsa maithei ah ahiye. Ajehchu gancha ho neh ding chu ipi mihem ho thil neh ding toh akimatna um aham iti maithei uva ahiye. Hinlah Mishna Berurah Sayif Katan 40 ivet leh chutilom a hetthiem hahsa ding ima aumpoi. Mishna Berurah in chunlang’a Gemara pa pansah a hilchetna apehna ah ajehchu “gancha ho neh ding ipeh masang’a eiman ann neh masat ding asur ahi, chutoh kilhon a Bracha isei jou nung hijieng tajong leh thil khat chu ineh ma’a ‘gancha ho neh ding gapeuvin’ ti’a isei khah tah jong leh hefsek in akisim poi”.

Langkhat a hilai mun a hin kushiya dang khat dohlou theilou khat aum kit e. “Gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a kisei chu hefsek a kisimlou ah ahitai tichu akichih tai. Chutoh kilhon a bracha jong avel’a seilou hiel’a ineh ding chu neh thei pai ah ahitan ahi. Hijieng jong leh hilai mun’a hetthiem hahsa nalai’a chu iti dan a “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a isei jou-jou a chu ineh ding khat chu neh pai lei thei ah ahidem? Gemara dungjui’a gancha ho neh ding ipeh tokah eima’n neh masat ding phallou ahileh gancha ho neh ding agakipeh tokah chu ngadoh ngai ding tina hilou ham? Bracha iseichai jou’a thilkhat ineh masang’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a kisei pa’a hi ipi atileh Halakha in gancha ho neh tokah ngadoh khel-khel ding ngaikhoh asahlou ah hitantem? 

Hiche i-kushiya u ihilchetna ding uvin amasa’n tuchung Parasha a Avraham Avinu sohpa Eliezer toh Rivka Imeinu kimuto masatna chungchang veu hite. Ihetsa ma bang uva Eliezer in Rivka chu ipi ding’a Yitzkhak a ding’a alhen ham itileh adang jeh hilou’a “sheteh vegam gemaleikha ashkeh” – Don in chuleh na sangong-sang ho don ding jong pe ing kate ati jaal ahi. 

Hinlah Mefarshim ho’n hilai mun a hin hitin dohna asem uve, “Ipi atileh Rivka Imeinu in gancha ho joh chu twi apeh masat lou’a, Eliezer joh chu apeh masat ah hintem? “. Gemara Masechet Berachot hihen lang poskim tamtah ho dungjui hitaleh, neh ding toh kisai ahitieng gancha ho boipi masat ding chujou tieng mihem ho boipi bep ding ti hilou ham? Rivka Imeinu in hiche halakha pahi ahetlou ahidem iti ding leh la Khatam Sofer dungjui’a Rivka in hiche halakha pahi ahei ti tuchung parasha ma’a kuon kichihsel a mudoh thei in aum e.

Eliezer in akom uva gena thei ding mun ong em ti’a adoh chun Rivka in hitin adonbut e: gam teven gam mispo rav imanu gam makom lalun (gancha ho neh ding changpol jong tamtah kakom uva aum in chuleh gena ding jong mun a-ong nai). Khatam Sofer in aseina ah hilai’a kuon ipi kimudoh em itileh Rivka Imeinu in isei u Halakha pahi ahei ti mudoh thei ahi. Chutoh kilhon a Eliezer heng’a chu gancha ho neh ding tamtah aumnai ti asei masat’a chujou bep’a chu agena thei ding mun jong a-ong nai ati ah ahiye. 

Chuti ahileh ipi jeh lom-lom a twikhuh kom’a chu Rivka imeinu in gancha ho twi peh masat sang’a Eliezer joh chu twi apet masat a ham?

Rabbi Yehuda Hakhasid in Sefer Khasidim a asutna ah hilai’a kuon a hi Halakha Lema’aseh a jildoh thei aum e. Hichu ipi ham itileh neh ding ahitieng gancha masat sah ding, hinlah donthei lam pang toh kisei ahitieng gancha sang’a mihem joh masat sah ding ti ahi. Magen Avraham in jong Sefer Khasidim chuleh tuchung Parasha a Rivkah Imeinu thilbol pansan in hitin Halakha posek abol e: Neh ding ahitieng gancha kimasat sah a, don ding ahitieng mihem joh kimasat sah ah ahiye. 

Hinlah Or Hakhayim Hakadosh in hiche hi apom po’n, ama’n aseina ah neh ding hihen don ding hitaleh gancha ho masa jing kei uva ahi ati e. Hiche toh kisai Halakha a hin nehthei le donthei akikhetna ima aumpoi. Hinlah ipi atileh Rivka Imeinu in Eliezer joh chu don ding twi apeh masat aham itileh makom sakanah ahitieng gancha ho sang’a mihem joh kipoimosah ji’a, neh ding hihen don ding hitaleh mihem joh chu kipe masa ji ah ahibou e. 

Or Hakhayim Hakadosh in aseina ah tuchung Parasha a jong hi ivet leh Eliezer chu Rivka imenu heng’a galhei a ajah’a “twi don ding thamcha hijong leh nei pe’n” ti’a twi don ding agathum masat ah ahi (Bereshit24:17 ve’n). Chutobang dinmun a chu Rivka Imeinu in avet a ahileh sangong-sang chujat toh mun gamlha tah’a pat hung kipan, twi adonlouna sot vaal ta’a leh dangchah vaal’a “twi thamcha” jieng hijong leh kakihinsona ding in neipe’n ti’a ahung thum hinte ti’a agel a, chutoh kilhon a ama chu twi apeh masat’a, “tun vang ima titaponte…” ti’a agel jou a chu gancha ho ding jong twi athal pan bep ah ahi.     

Khatam Sofer in jong Sefer Khasidim le Magen Avraham ho ngaidan pahi apom po’n,neh le don kikah a Halakha akikhetna ima aumpoi ati e. Nehthei hihen donthei hitaleh gancha masa jing ding ti ahi. Chuti ahileh ipi ding’a Rivkah Imeinu in tuchung parasha a hi gancha ho don ding pe masalou’a Eliezer joh chu apeh masat ah ahidem? 

Khatam Sofer in aseina ah “mihem sang’a gancha ho neh ding boipi masat ding” kiti toh kisai Halakha a hi thilni lhekhen ding aum e. Hichu ipi ham itileh gancha neinu/neipa le midang. Hiche Halakha pahi itobang dinmun kiseina ham itileh mikhat in gancha anei tah’a ahileh gancha ho neh-le-chah aphatcha apeh’a, aneh ding adon ding hou phatecha aboipi jing ding, ama neh-le-don jieng sang’a jong amasat sah joh ding ti ahi. Achomlam a sei ding’a gancha neinu/neipa chung’a akhrayut chu kingam ah ahitai. Hinlah midang khat, tichu naloinu/naloipa gancha ahileh vang nang chung’a hiche akhrayut pachu kingamlou ah ahitah toh kilhon a nanop nop napeh masat thei ah ahiye.   

Chubep hilou’a Khatam Sofer in aseibena ah gancha neinu/neipa jieng jong chun midang khat’a kuon matana a neh-le-don amu tah’a ahijieng jong leh chutobang dinmun a chu Halakha iseipau hin akaankhahlou ah ahitai. Tidan chu aloipa/aloinu in don ding thil ahin peh tah leh anop le ama’n akidon masat thei, anop leh agancha ho apeh thei, gancha ho masat sah ding ti khiyuv pa ima aum tapoi.

Khatam Sofer in aseina ah hiche ho jeh’a tuchung Parasha a jong hi Rivka Imeinu chun don ding twi chu Eliezer joh apeh masat thei a, chubep hilou’a Eliezer in jong sangongsang ho pelou’a ama’n jong adon masat thei ah ahiye. 

Ahileh tu’n abul lang’a kushiya inadoh u, Beracha asei jou’a thil aneh masang’a “gancha ho neh ding gapeuvin…” toh kisai chu nung vet leu hen. Inadoh ma bang uva chutobang dinmun a chu “gancha ho neh ding gapeuvin…” ti’a asei jou-jou a chu Beracha seipa’n athilneh ding chu aneh pai tah’a ahileh agancha ho masang’a ama’n aneh soh thou thou a, Halakha chu apalkeh thou thou ah ahinalaiye. Hinlah Halakha in apet-pet a anei lei thei in asei e. Ipi jeh hintem?

Sefer Keren Le’David in hiti’n i-kushiya u hilchetna ape e: Beracha seipa chun agancha ho neh ding kipeh tokah chu anga khel-khel angaipoi. Ipi jeh in em itileh a-insung mi khat kom a (ahilouleh shamash pa ham, asohpa ham) “gancha ho neh ding gapeuvin…” ati kalse midang anganse ahitah toh kilhon a amachung’a akhrayut pachu bei ah ahita’n, a khiyuv pachu umlou ah ahitai. Chutoh kilhon a gancha ho neh ding gakipeh tokah angadoh ngaikhoh talou, Beracha jieng jong avel’a seilou a aneh ding chu apet-pet a aneh thei ah ahitai.  

SHABBATH SHALOM LEKULAM 







       

Friday, October 22, 2021

Parashat Vayera 5782

 

VAYYERA, 5782

Le'ilui Nishmat Ya'akov Mate Ben Naomi, Yitzkhak Haokip Ben Avraham ve'Shifra Bat Zimra. Tihyeh Nishmatam Tzrorah Bitzror Hakhayim

וְהוּא יֹשֵׁב פֶּתַח־הָאֹהֶל כְּחֹם הַיּוֹם
Vehu yoshev petakh ha'ohel kekhom hayom…
( Chuleh amachu ponbuh kot mai'a chun nipi-nisa nuoi ah chun atou e…)

                                    ~
Bereshit 18:1

Avraham Avinu in Brith Milah abol jou ni 3 lhinni thilsoh ahiye. Khazal ho'n aseinauva P-thien amatah ahung in Avraham Avinu chu athohgim nikho pen, tichu ni 3 nichun ahung vil  in ahi. Chuleh P-thien amatah in Avraham Avinu ahung vil'a kuon ichan a Mitzvat Bikur Kholim loupi a ham ti jong mudoh thei in aum e ti ahi.  Chujong leh Khazal ho'n aseibenauva Avraham Avinu in nat athohgim pettah a Mitzvat Haknasat Orkhim – jin dot le lamto a akisuhboi lou teina ding in P-thien in nisa jieng jong abom'a kuon aladoh in, chutoh kilhon'a chuche nikho nisa asat vaal jeh chun jin-le-leng mudoh thei ding khat jieng cha jong anaumpoi.

Hinlah ihetsa ma bang uvin jin-le-leng umlou kiti chu Avraham Avinu bang'a ahaina hui kilahpeh toh thakhat tobang ahi'in, akom a lhung a, kicholpa thei ding mi khat beh aumtei khah leh ti'n chuche nisa nuoi'a chun jin-le-leng hol in akisai boi thou thou nalai e. Achaina'n P-thien in vantil 3 hochu ahinsol peh in ahi.

P-thien in Avraham Avinu ahung vil thu kisutna pasuk ivet leh chuche pet'a chun "ponbuh kot mai'a…" atou e ti'n akisun e. Langkhat a lungdon umtah chu ipi atileh  Torah in Avraham Avinu chu hoilai'a um a ham ti ahinsut khel khel ah hintem? Chuna ban'a ipi atileh P-thien in Avraham chu ponbuh sung'a aum pet'a agavil lou ah ham?

Brith Milah chungchang a Gemara Masechet Shabbat Daf 134b ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve: Naosen chu Yom Shishi ni'a Brith Milah kibol ahileh Shabbat ni tieng twisa'a sil phal ahi. Ajehchu twisa a akisil lou'a ahileh naosen chu thi thei ah ahiye (Shabbat  ni'a twisa a kisilpha hita hih jong leh sakanat nefashot aum toh lhon a phal tina). Hinlah Shabbat ni chu naosen Brith kibol jou kal ni 2 apat achunglang ahi kalse twisa a sil ding phal ahipoi.

Achomlam a sei ding'a Brith Milah kibol jou ni 1 ni khu tijat um pen'a, chujou a kipat chutilom'a tijatna thei ima umlou tina ahitai.

Hinlah tuchung Parasha toh kisai'a Khazal ho'n ipi asei uvam itileh Brith Milah jou ni 3 ni chu tahsa'a ding tijat um pen le anatset nipen ahitoh kilhon a chuche nikho khel-khel a chu P-thien in Avraham Avinu chu ahung vil ah ahi (Gemara Masechet Baba Metzia Daf 86b ve'n).

Chuti ahileh Gemara munkhat a Brith milah kibol jou ni 1 ni chu tijat um pen kiti'a mundang khat a ni 3 ni joh tijat umpen a kisei ti tina ahi'n hoiche joh chu dih ah hitantem? Masechet Shabbat a pat ipom diu ham ahilouleh Baba Metzia mun a pa joh ipom diu ham?Itidan a Gemara teni kikal thei ah hintem?

Maharsha in hiche i-kushiya pauhi adong in hiti'n hilchetna ape e: Naosen ni 8 ni'a Brith Milah kibol ahileh Masechet Shabbat a kisei bang'a a Brith kibol jou ajing nikho khu naosen ding'a tijat umpen ahiye. Hinlah mi pilhingsa, Avraham Avinu ho tobang ahiu leh vang ni 3 chu tahsa ding'a tijat umpen hi ah ahi.

Langkhat a Gemara Masechet Nedarim Daf 41a ivet leh Khazal ho'n hitin asei uve: Kholeh sheyesh bo sakanah asur levakro akh mutar lishoel bishlomo. Eipao a sei ding hileh mikhat chu adammo tah'a, thina thei ding dinmun alhun kalse (tichu nase vaalta'a avangset leh haitan lei ding dinmun a um) gavil ding phal ahitapoi, hinlah pha-pha a hinam, itobang nam ti doh le khuol  phal ahi.

Rabbi Yonatan Eibeshitz in aseina ah hiche'a kuon ipi kimudoh em itileh "asur levakro" a kuon adammopa/adammonu umna inn a chu galut a, gavil ding phal ahilou vang'a a-inn kot mai chan gaphah a, pha jing a hinam ti gakhuol/gadoh le phal tina ahi.

Rav pa'n aseibena ah chuti ahileh abul lang'a kushiya idoh houchu hetthiem ahahsa tapoi. Avraham Avinu chu a Brith kibol jou ni 3 ni'a chu anatset pettah, sakanat nefashot chan gei'a adin pet ahi'n. Chutobang dinmun a chu Masechet Nedarim a kisei ma bang'a adamlou khat chu a-inn a gavil ding phal ahitapoi. Chutoh kilhon a P-thien in jong Avraham Avinu chu "ponbuh kotmai'a " aum pet khel-khel a agavil ah ahiye.

Midrash Tankhumah ivet a ahileh chuche nikho'a Avraham Avinu chu ichan gei dinmun a ding a, itobang natna athoh ham ti mudoh thei in aum e. Khazal hon hitin asei uve Avraham Avinu in chuche mi 3 ho (vantil hochu) amuphat in ijou leh eipel kha uvin tin, kakom a hunglut pa da khauvin te ti atija'n, aumna lang u juon in kinochel in alhei in; chutichun a Brith a kuon chun athi jong aluongdoh e. Chuchan a Avraham Avinu in mesirut nefesh anei amu phat in P-thien in ajah ah hiche thisan pa jaal'a hi khonung tieng leh nasuon-napah ho hesoh-genthei athohnau le asohchanna uva kuon kalhatdoh ding ah ahiye ti'n akihahsel in ahi. Birth Milah thisan pa jaal'a P-thien in Am Israel te ahuhdoh ding ahi.

Mikhat chu atehnung vuinung, kum 99 a upa ahinung'a Brith Milah ahin bol ding, chuna ban'a nipi nuoi'a jin hol'a akisahboi le ding, chubep hilou'a anat thohgim nipen, ni 3 ni hikit nalai ding - igel leh thilbai ahilou ding chu hetsa ahiye. Hijieng jong leh Avraham Avinu chu khohsalou hiel'a sunpi nisa nuoi'a chu lhei le jieng ah ahi.

Langkhat a Mefarshim ho'n hilai'a hin hiti hin kushiya adong uve: P-thien in mihem lunggel jouse ahet'a ahitah leh ipi ding'a chuche ni'a nisa chu a nartik (abom) a kuon alahdoh ah hintem? Avraham Avinu ding gelna'a jin-le-leng umlouna ding'a abol ahe iti'a ahitah jong leh hetthiem hahsa thou-thou ah ahi. Ajeh chu chuche nisa abom'a kuon alahdoh jeh chun Avraham Avinu aum thim deh po'n, jin-le-leng lamdot thei ding aum dem ti'n akisaboi thou-thou nalai in; achaina'a nisa achuti sat chu Avraham Avinu ding'a tahsa genthei kibena cheh asohdoh tai. Chukit leh achaina'n P-thien in vantil 3 ho asolpeh thou-thou kit in, chuti ding chu abul'a pat anasolpeh a pha hilou ham?

Lekhem Shlomo kiti lekhabu in hiche i-kushiya u hilchetna hiti'n ape e: Mihaosa-mineijou khat in Tzedakkah tamtah pe tahen lang; chule mivaicha-migenthei khat in jong anei kham-kham in Tzedakkak ijat ham pe taleh. Koi Mitzvah bol chu aloupi jo dem? Mihaosa-mineijou pa'a chu loupi jo ding'a igel maithei uva ahi. Hinlah ahipoi. Mivaicha-migenthei pa'a joh chu aloupi jo ji'n ahi.

Iti dan in em? Mitzvah kiti chu ibol di tieng itahsa tah'a iboldoh bep hilou'a ilungsung jieng'a jong thanopna nei'a chuna ban'a ilungthim pumpi'a jong kipehjouna  nei ngai ah ahi. Hiche ho ahung kigopkhom ji tieng Mitzvah chu bukim bep ji ah ahiye. Mihaosa le Mivaicha kikah'a jong ipi atileh aneilelpa Tzedakkah peh chu mantam jo'a ham itileh ajeh chu alunglam tah'a amadei jat apeh theilou  tah jeh chun apona'n,"sum nei ma taleng tu'a sang a hapetah a tamjo kapeh tei ding ahi'n…" ti'n a Mitzvah bol chu asit ji'n, alunghimo ji'n ahi. Hitobang dinmun'a chu P-thien in alungthim'a apohnatna pa jong chu asim peh ji'a, athilpeh chu aneijoupa peh sang in lhomjo jieng tajong leh a Mitzvah bol vang chu bukim jo ji ah ahitai.

Lekhem Shlomo in aseibena ah ihetsau ma bang'a Avraham Avinu chu midat hakhesed a ding'a akhumpi hi ah ahiye. Hijieng jong leh Brith akibol jou ni 3 ni masang chan'a chu hiche khesed pa toh kisai'a Mitzvah a "perfect" pen chu anaboldoh joulou lai ah anahiye. Ajehchu Mitzvat Khesed pachu phatseh tobang'a anabol'a anasuhbulhit thei jing ah anahin, Mitzvah khat boltheilou jeh'a pohnatna pachu ananei khahlou lai ah ahi. Chutoh kilhon a mihaosa le mivaicha teni kikah a Tzedakka peh iseima bang uva a-Mitzvah chu akivat anaum jing ah anahin ahi. Ahileh P-thien in hiche ni 3 ni'a nisa jieng jong abom'a kuon ahin lahdoh a, polang'a mi koima kholche le vahle aumlou tah phat chun Avraham Avinu in Mitzvat Haknasat Orkhim pa abol theilou jeh'a pohnatna chu ahin nei ta'n, alungthim pumpi le atahsa pumpi chun hiche Mitzvah pa chu iti suhbulhit tei ding ham ti'n akisaboi petai. Chuti chun hiche Mitzvah khesed toh kisai a shlemut pa chu ahung lhung jou ta'n, chutoh kihon'a chujou'a chu P-thien in jong vantil 3 hochu ahinsol peh bep ahiye. Ima jouse chu Avraham Avinu ding gelna ana hithou-thou in ahi.

                       

                                                            SHABBATH SHALOM LEKULAM